Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық республикалық журнал

В-третьих,  язык,  будучи  средством  общения,  нуждается  в  том,  чтобы  его  «содержали  в  рабочем 
состоянии»,  то  есть  всегда  готовым  к  использованию  в  возникающих  ситуациях  общения.  Поэтому 
овладение этой  дисциплиной непременно связано с целенаправленной, четко организованной практикой в 
употреблении усваиваемого материала в устной и письменной формах общения в тех условиях, которыми 
располагают вузы. [1] 
В настоящее время глобальной целью овладения иностранным языком считается приобщение к иной 
культуре  и  участие  в  диалоге  культур.  Эта  цель  достигается  путем  формирования  способности  к 
межкультурной  коммуникации.  Именно  преподавание,  организованное  на  основе  заданий 
коммуникативного характера, обучение иноязычной коммуникации, используя все необходимые для этого 
задания  и  приемы  является  отличительной  особенностью  урока  иностранного  языка.  Деятельностная 
сущность  коммуникативно-ориентированного  обучения  иностранному  языку  реализуется  в  условиях 
гуманистического  подхода  к  обучению.  При  таком  подходе  создаются  положительные  условия  для 
активного  и  свободного  развития  личности  в  деятельности.  В  общем  виде  эти  условия  сводятся  к 
следующему:  
 
студенты    получают  возможность  свободного  выражения  своих  мыслей  и  чувств  в  процессе 
общения;  
 
каждый участник общения остается в фокусе внимания остальных; 
 
участники  общения  чувствуют  себя  в  безопасности  от  критики,  преследования  за  ошибки  и 
наказания. 
Под  мотивацией  в  учебной  деятельности    студентов  при  изучении  иностранного  языка  понимают 
внутренние  импульсы,  понуждающие  их  внимательному  отношению  к  своим  учебным  обязанностям, 
старательности,  прилежности,  аккуратности  в  выполнении  заданий,  знания  любых  мелочах  о  изучаемой 
стране.  Внешними  импульсами  учебной  деятельности  при  изучении  материала  является  стимулы. 
Например,  хорошо  развитое  чувство  долга  является  мотивом  изучения  в  то  время  как  поощрения  и 
наказания  является  стимулом.  Мотивы  и  стимулы  находятся  в  тесной  диалектической  взаимосвязи.  Они 
влияют  друг  на  друга  и  переходят  друг  в  друга.  Например,  доброжелательная,  строгая  и  справедливая 
требовательность  к  студентам    как  стимул  постепенно  перерастает  в  чувство  ответственности,  в  мотив 
учения.  Стремление    порадовать  близких  хорошими  успехами  в  учении  постепенно  превращается  в 
чувство интеллектуального удовлетворения учебным трудом и становится внутренним мотивом учения. В 
эпоху глобализации всех сфер общественной жизни проблема мотивации в изучении иностранных языков 
становится  чрезвычайно  актуальной.  Глобализация  означает,  что  все  более  возрастает  роль  личных 
контактов  людей, а  следовательно,  –  вербальной  коммуникации,  в  том  числе  межнациональной,  которая 
требует  знания  иностранного  языка.  Иностранные  языки  становятся  одним  из  главных  факторов  как 
социально–экономического,  так  и  общекультурного  прогресса  общества.  Иностранный  язык  выполняет 
огромную  роль  в  формировании  личности  и  повышении  образования,  ведь  с  помощью  него  можно 
получить  непосредственный  доступ  к  духовному  богатству  другой  страны,  получить  возможность 
непосредственной  коммуникации  с  представителями  других  народов.  Поэтому  неудивительно,  что  в 
последнее время в нашей стране существенно вырос интерес к иностранным языкам, главным образом  – к 
английскому.  Теперь  знание  двух  и  более  языков  –  это  несомненный  атрибут  любого  современного 
высокообразованного  человека.  Владение  иностранным  языком  стало  настоящей  потребностью,  без  него 
уже  невозможно  устроиться  на  высокооплачиваемую  работу  и  построить  успешную  карьеру.  Новые 
политические  и  социально–экономические  изменения  в  нашей  стране    в  последние  десятилетия,  ее 
стремление  активно  и  плодотворно  сотрудничать  с  западными  странами  существенно  повлияли  на 
расширение  функции  иностранного  языка  как  предмета  и  привели  к  переосмыслению  цели,  задач  и 
содержания  обучения  иностранным  языкам.  Новая  политическая  обстановка,  расширение 
международного сотрудничества и международных контактов требуют сегодня более глубокого владения 
иностранным языком. [2] 
Данная  работа  необходима  для  выявления  роли  лингвострановедческого  материала  в  процессе 
обучения иностранным языкам.  В наше время необходимо и престижно знание  двух языков или трех, а  в 
РК  как  в  свое  время заявил  Глава  нашего  Государства  Н.А.  Назарбаев «необходимо  знание трех  языков: 
казахского, русского и английского». Появилось множество методик ускоренного обучения иностранного 
языка.  Поэтому необходимо, чтобы в вузах  повысилось  количество часов обучения иностранному языку, 
а  для  этого  следует  искать  новые  методы  преподавания.  Лингвострановедческий  материал  является 
сильным  рычагом  для  создания  и  поддержания  интереса  к  языку.  Отсюда  следует,  что  мотивация 
увеличится  и  станет  прочнее,  если  мы  будем  вводить  элементы  лингвострановедческого  характера.  Все  
вышеперечисленное  существенно  повышает  престиж  предмета  "иностранный  язык"  в  качестве 
образовательной  дисциплины.  И  здесь  понятие  мотивации  выходит  на  первый  план.  Конечно,  проблема 
мотивированности  в  обучении  возникает  по  каждому  предмету,  но  особенно  остро  она  проявляется  в 
изучении  иностранного  языка.  Все  дело  в  особой  специфике  предмета,  требующей  от  студента  наличия 
определенной базы и коммуникативных способностей. Нередко это вызывает у обучаемых определенные 

сложности  и  мотивированность  исчезает.  Поэтому,  рассматривая  мотивацию  как  основную  движущую 
силу  в  изучении  иностранного  языка,  отметим,  что  мотивы  относятся  к  субъективному  миру  человека, 
определяются  его  внутренними  побуждениями.  Отсюда  все  трудности  вызова  мотивации  со  стороны. 
Человек сможет  выучить  иностранный  язык,  если  только  сам почувствует  необходимость  в  этом, то  есть 
будет замотивирован. [3] 
Попробуем  разобраться,  что  же  представляет  из  себя  мотивационная  сфера  человека  и  чем  она 
характеризуется  при  учебной  деятельности.  Понятие  "мотив"  ученые  трактуют  по–разному:  К.  Вилюнас 
понимает  под  мотивом  условия существования, Г.  А. Ковалев  –  морально–политические  установки,  а  Ж. 
Годфруа – соображение, по которому субъект должен действовать. Так или иначе, большинство сходится 
во  мнении,  что  мотив  –  это  либо  побуждение,  либо  намерение,  либо  цель.  Поэтому  к  этому  понятию 
нужно подходить комплексно, учитывая все возможные аспекты.  
Теперь  охарактеризуем  те  виды  мотивации,  которые  имеют  место  при  обучении,  в  частности, 
иностранному  языку.  Все  вместе  они  составляют  так  называемую  учебную  мотивацию.  Учебная 
мотивация определяется рядом специфических факторов[4]:  
 
особенностями обучающегося (пол, самооценка, уровень интеллектуального развития)  
 
особенностями преподавателя и его отношения к педагогической деятельности  
 
организацией педагогического процесса  
 
спецификой учебного предмета (в данном случае иностранного языка)  
На  основании  вышеперечисленных  факторов  учебную  мотивацию  можно  разделить  на  внешнюю  и 
внутреннюю.  
Внешняя мотивация не связана непосредственно с содержанием предмета, а обусловлена внешними 
обстоятельствами. Примерами могут служить:  
 
мотив  достижения  –  вызван  стремлением  человека  достигать  успехов  и  высоких  результатов  в 
любой  деятельности,  в  том  числе  и  в  изучении  иностранного  языка.  Например,  для  отличных  оценок, 
получения диплома и так далее;  
 
мотив самоутверждения – стремление утвердить себя, получить одобрение других людей. Человек 
учит иностранный язык, чтобы получить определенный статус в обществе;  
 
мотив  идентификации  –  стремление  человека  быть  похожим  на  другого  человека,  а  также  быть 
ближе к своим кумирам и героям (например, чтобы понимать тексты песен любимой группы);  
 
мотив  аффилиации  –  стремление  к  общению  с  другими  людьми.  Человек  может  учить 
иностранный язык, чтобы общаться с друзьями–иностранцами;  
 
мотив  саморазвития  –  стремление  к  самоусовершенствованию.  Иностранный  язык  служит 
средством для духовного обогащения и общего развития человека;  
 
просоциальный  мотив  –  связан  с  осознанием  общественного  значения  деятельности.  Человек 
изучает иностранный язык, потому что осознает социальную значимость учения.  
Внутренняя  же  мотивация  связана  не  с  внешними  обстоятельствами,  а  непосредственно  с  самим 
предметом.  Еѐ  еще  часто  называют  процессуальной  мотивацией.  Человеку  нравится  непосредственно 
иностранный  язык,  нравится  проявлять  свою  интеллектуальную  активность.  Действие  внешних  мотивов 
(престижа,  самоутверждения,  и  так  далее)  может  усиливать  внутреннюю  мотивацию,  но  они  не  имеют 
непосредственного отношения к содержанию и процессу деятельности.  
В  условиях  инновационного  развития  общества  созданию  современной  образовательной  среде 
инфраструктуры  способствует  расширение  условий  внешней  среды.  Все  более  актуальным  становится 
усиление  сотрудничества  учреждений  образования,  общественных  и  культурных  организаций  по 
вопросам  поиска  новых  путей  и  механизмов  улучшения  условий  обучения,  привлечения  внешних 
ресурсов для формирования школьной инфраструктуры, отвечающей требованиям времени. 
В  настоящее  время  стала  очевидной  идея  необходимости  обучения  иностранному  языку  как 
средству  коммуникации  непременно  в  коллективной  деятельности  с  учетом  межличностных  связей: 
преподаватель-группа,  преподаватель-студент,  студент-группа,  студент-студент.  Иностранная  культура 
как  цель  обучения  имеет  социальное,  лингвострановедческое,  педагогическое  и  психологическое 
содержание,  которое  соотносится  со  всеми  аспектами  обучения  и  вытекает  из  содержания  предмета 
«иностранный  язык».  Таким  образом  главная  цель  лингвострановедческого  подхода  в  обучении 
иностранному  языку  -  является    обеспечение  коммуникативной  компетенции  в  актах  международной 
коммуникации,  прежде  всего  через  адекватное  восприятие  речи  собеседника  и  оригинальных  текстов, 
рассчитанных  на  носителя  языка.  Лингвострановедческий  подход  обучению  иностранному  языку, 
обеспечивает решение целого ряда проблем, в частности, главной филологической проблемы адекватного 
понимания  текста,  поэтому  оно  выступает  в  качестве  лингвистической  основы  не  только 
лингводидактики, но и перевода. Ведь для того, чтобы переводить, нужно, прежде всего, полностью текст 
со  всеми  нюансами  значения,  включая  подтекст,  аллюзии,  намеки,  а  уже  затем  с  учетом  адресата 
подбирать  соответствующие  эквиваленты  в  языке  перевода,  а  их  незнание  приводит  к  затруднению  в 

общении  на  иностранном  языке  и,  в  конечном  счете,  к  снижению  коммуникативной  компетенции 
студентов. 
 
Список использованной литературы:   
1.
 
Ананьева Е.А. //Современный подход к преподаванию иностранного языка// 2010г. 
2.
 
Готлиб  Р.  А.  Социальная  востребованность  знания  иностранного  языка.    Социологические 
исследования, № 2, 2009г. 
3.
 
Данилова  О.  А.,  Конова  Д.  В.,  Дукин  Р.  А.  Роль  мотивации  в  изучении  иностранных  языков» 
2008г. 
4.
 
Гимаева И.С. //Лингвострановедческий аспект интеркоммуникаций. Выпуск № 27, февраль 2010г. 
 
Аннотация. Жеке тҧлғаны жан-жақты дамыту шеңберінде білім берудің мақсаты мен мәнінің ӛзгеруі 
«білім  беру  технологиясы»  деп  аталатын  жаңа  ҧғымның  пайда  болуына  ықпал  етті.  Бҧл  ҧғымның  мәнін 
білім  беру  процесін  ӛздігінше  дамытатын  жҥйе  деп  тҥсінуге  болады,  онда  білім  алушылардың  қызметі 
жетекші  фактор  болып  табылып,  оқыту  мҧғалім  мен  білім  алушының  субъектаралық  ӛзара  әрекетін 
қарастыратын және олардың мҥмкіндіктерін қамтамасыз ететін рефлексиялық басқару ретінде кӛрінеді. 
Annotation. The article describes the effect lingua-cultural material motivation to study foreign languages. 
Definitions  are:  "condition",  "cultural  competence",  "motive",  "interest",  reveals  the  essence and  peculiarities  of 
motives.  Thus  the  main  objective  of  lingua-cultural  approach  to  learning  a  foreign  language  -  is  to  ensure 
communicative competence in acts of international communication.  
 
 
 
 
ӘОЖ: 811.512. 001.895 
 
«ҚАН МЕН ТЕР»  РОМАНЫНДАҒЫ ҚОС СӚЗДЕРДІҢ ЛЕКСИКА -ГРАММАТИКАЛЫҚ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Иманбекова Н.Н., Ботаева Ж.Д. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
 Романдағы    қос  сӛздердің  жасалуына  тән  заңдылықтар  сыңарларының  мағыналық  байланысына 
қатысты болып келеді. Туындыда ешбір мағыналық байланысы, бір-біріне қатысы жоқ сӛздер бір-бірімен 
қосылып,  қосарланбаған.  Міне,  бҧл  романдағы  қос  сӛздердің  жасалуында  қатты  сақталған  заңдылық. 
Осыған  байланысты  қос  сӛздердің  сыңарлары  кӛбіне  мағыналас,  синоним,  антоним  сӛздерден  болған. 
Мысалы,    қазан-ошақ,  кӛрпе-жастық,  тӛсек-орын,  дҥние-мҥлік,    зорлық-зомбылық.  есік-терезе,  қҧда-
қҧдағи, ашу-ыза т.б. 
 Осы  қос  сӛздер  ӛмірде  бір-бірімен  белгілі  байланысы  бар  заттардың  атынан  яғни  бір-бірімен 
мағыналық  қатысы  бар  сӛздерден  жасалған [1,88б.].  Мағыналық  байланысы  бар  қос  сӛздер    романда  кӛп 
қолданылған.  Мысалы:  абысын-ажындар,  бет-аузы,  оқ-дәрі,  ,  аман-сау,  дені-қарны,  сана-сезім,  қарға-
қҧзғын, тай-қҧлын, аяқ-қол, әдет-ғҧрып, салт-дәстҥр, кедей-кепшік, шаң-тозаң, қатын-бала. 
 Ә.  Нҧрпейісов ӛзінің туындысында мағыналары бір-біріне қарама-қайшы сӛздерден жасалған, яғни, 
антоним  сӛздерден  болған  қос  сӛздерді  кӛп  қолдана  білген.  Мысалы,  асты-ҥстіне,  ішпей-жемей,  шығар-
шықпас,    кіріп-шыққан,  келді-кетті  ҧшып-қонып,  ҥлкен-кіші,  ашар-ашпаста,  алды-артына,  кҥндіз-тҥні, 
ӛліп-тіріліп, ашып-жҧмғанша, қала-далаға, сенер-сенбесін, соғар-соқпасын, қою-сҧйығын, кҥндіз-тҥн, бас-
аяғын,  алыс-жақын,  ҧйқылы-ояу,  оңы-солын,  шикілі-пісілі,  алым-берім,  кәрі-жасы,  қысы-жазы,  кӛшкен-
қонғанда, кешелі-бҥгін, рас-ӛтірік, іші-сырты, ҥйдегі-тыстағы,    т.б. 
Сонымен  қатар  Ә.  Нҧрпейісов  романында  бір  сыңары  мағыналы,  екінші  бір  сыңары  мағынасыз 
сӛздерден  жасалған  қос  сӛздер  де  кӛптеп  кездеседі.  Мысалы;  жалғыз-жәутік,  тай-тулаған,  айқай-сҥрең,   
кем-кетік,  жоқ-жітік.    Осы  сӛздердің  тай-тулағын,  айқай-сҥрең,  кем-кетік,  жоқ-жітік,  қазан-аяқ,  жамап-
жасқайтын  деген  қос  сӛздердің  бір  сыңары  мағыналы  да  екінші  сыңары  мағынасыз.  Мҧндай  қос  сӛздер 
романда  кӛп кездеседі.  Мысалы, әуре-сарсаң,  тығыз-таяң,  шапан-шоқпыт,  киім-кешек,  ойын-сауық,  бала-
шаға, ҧры-қары, аралас-қҧралас, тері-терсек, жҥн-жҧрқа, кӛрші-қолаң т.б. 
Сонымен  қатар  романда  екі  сыңары  да  мағынасыз  сӛздерден  жасалған  қос  сӛздерді  кӛптеп 
кездестіреміз.  Мысалы,  оқта-текте,  ыңқыл-сыңқыл,  саңғыр-сҧңғыр,  әлім-берім,  быт-шыт,  мең-зең,  астаң-
кестең, ойран-топан, тас-талқан, некен-саяқ, іле-шала, алда-жалда, ҧмар-жҧмар, бҧрқ-сарқ, ҥшті-кҥйлі т.б. 
Тіл  мамандары  осындай  қос  сӛздердің  кейде  бір  сыңары,  кейде  екі  сыңары  да  мағынасыз  болып 
келуі, тілдің даму сатысына байланысты; ол жағдай қос сӛздердің жасалған кезіне қатысты емес, олардың 
бәрі  алғаш  мағыналы  сӛздерден  жасалған  дейді  [2,123б.].  Кейін  келе  бір  сыңары,  кейде  екі  сыңары  да 

тілдік дамудың нәтижесінде лексикалық мағынасы солғындап, не мағынасынан мҥлдем айырылып, қазіргі 
дәрежеге жеткен. Оған сӛздің дыбыстық ӛзгеріске ҧшырауы да қосылған деп тҧжырымдайды. 
Ә.  Нҧрпейсовтің    «Қан  мен  тер»  романындағы  қос  сӛздердің  ӛзіне  тән  жасалу  заңдылықтарымен 
қатар  ӛзіне тән  мағыналық ерекшеліктері  де  бар.  Романдағы  қос  сӛздердің  мағыналары  бірдей  емес.  Қос 
сӛздердің  тҧлғалық  тҥрлері  қаншалықты  бай  болса,  мағыналық  ерекшеліктері  соншалықты  кӛп. 
Туындыдағы  кейбір  қос  сӛздер  дара  мағыналы  сӛздерден  қҧралып  жинақтық  я  жалпылық  мағынаны 
білдіреді.  Мысалы,  қару-жарақ,  ер-тҧрман,    қыз-келіншектер,  абысын-ажын,  келін-кепшік,  ойын-сауық, 
ел-жҧрт, ауыл-аймақ. 
Осындағы қару-жарақ  деген  қос  сӛзі  бастапқы  қару  және  жарақ  дейтін  жеке  сӛздерден қосарланып, 
ҧрысқа  қолданылатын  соғыс қҧралдарының  жалпы  мағынасын  білдіреді.  Ал, ер-тҧрман  қос  сӛзі  де  жеке-
жеке  мағынасының  жиынтығын  қамтитын  жалпы  бір  мағынада,  яғни  тек  атқа  байланысты  керекті  ер, 
тоқым,  жҥген,  әбзел  тағы  басқа  жабдықтарды  білдіру  мақсатында  ғана  қолданылған.  Енді,  қос  сӛздердің 
мағынасына  назар  аударайық.  Қыз-келіншек  деген  қос  сӛзде  қыздар  тобы    мен    келіндер    тобы  деген 
жалпы  бір мағынаны  қамтиды. Абысын-ажын,  келін-кепшік  деген  қос    сӛздер  жалпы    абысын  мен  келін 
атауын  білдіреді.  Ойын-сауық  деген  қос  сӛз  қазақ  халқының  ҧлттық  ойындарын,  яғни  кӛкпар,  қыз  қуу, 
алтыбақан,  асық,  ақ  сҥйек  ойындарының  жеке-жеке  мағынасының  жиынтығын  қамтитын  жалпы  бір 
мағынаны  білдіріп  тҧр.    Сол    сияқты  той-думан      қос  сӛзі  де  жеке-жеке  сӛздерден  қосарланып,    жалпы 
қазақтың    салт-дәстҥріне  тән  (шілдехана,  тҧсау  кесер,  сҥндет  той,  беташар,    қыз    ҧзату)    жалпы    бір 
мағынада берілген. Сонымен  қоса, ауыл- аймақ, ел-жҧрт деген ҧғым бҥкіл ауыл, ел және оның айналасын; 
ағайын-туған  деген  ҧғым  әке,  шеше,  апа,  аға,  іні,  қарындас,  нағашы,  жиен  т.б.  дегендердің  жеке 
мағынасын қамтитын жалпы  бір мағынада қолданып тҧр. 
Осы сияқты   мағынасы екі   бӛлек,  бірақ   ӛзара мағыналық  сыбайластығы  бар  екі   сӛзден   қҧралып 
жинақтық,  жалпылық  мағынаны  білдіретін  романдағы  қос  сӛздер  мыналар:  ата-ана,  ата-баба,  бала-шаға,  
әке-шеше,  кәрі-жас,  тума-туыстық,  ағайын-тума,  ҥлкен-кіші,  кемпір-шалдар,  қарға-қҧзғын,  жер-су,  ат-
тҧрман,  қозы-лақ,  қыз-келіншек, апалы-сіңлілі, әкелі-балалы, аға-жеңгесі  ер-азамат,  қыз-бозбала,   жиын-
думан, ҥй-мҥлік, қатын- қалаш, қыз-қырқын,  тай-тулақ, қоныс-жай т.б. 
Ә. Нҧрпейісов белгілі бір ҧғымды дәл атамай екі-ҧшты етіп болжау мағынасын беретін қос   сӛздерді 
де  туындыда  орынды  қолдана  білген.  Мысалы,  ҥйір-ҥйірімен,  ағыл-тегіл,  бірлі-жарым,  бес-алты,  алты-
жеті, тӛрт-бес, екі-ҥш, ҥш-тӛрт,  бір-екі, жиырма-отыз, қырық-отыз, қырық-елудей, бес-он, сегіз-тоғыздағы 
азды-кӛпті, деген  қос  сӛздер  дәл екеу емес, ҥшеу  емес немесе аз емес, кӛп емес,қырық  емес, елу  емес, 
жалпы  шамалап, болжап  айтып  тҧр. 
Романдағы  кейбір қос  сӛздер  белгілі  амалдың бір рет емес, әлденеше рет қайталанғанын білдіреді. 
Мысалы;  кҥнде-кҥнде,  сықыр-сықыр,   қышыр-қышыр,  бҥлк-бҥлк,  пыш-пыш, шу-шу,  сыбыр-сыбыр,  шиқ-
шиқ,  бір-бір,    қайта-қайта,    қорқа-қорқа,    оқтың-оқтың,  дір-дір,  жалтақ-жалтақ,  мырс-мырс,  қарқ-қарқ, 
қалш-қалш,  ырқ-ырқ,  қҧлаш-қҧлаш,  мырс-мырс,  уқалап-уқалап,  қысыла-қысыла,  шҧрқ-шҧрқ,  шықыр-
шықыр,  ҥзіп-ҥзіп,  шаңқ-шаңқ,  тарс-тарс,  зу-зу,  гу-гу,  тарс-тарс,  бҧрқ-бҧрқ,  кҥбір-кҥбір,  кіжініп-кіжініп, 
сарт-сарт,  жыбыр-жыбыр,    кҥрк-кҥрк,  сықыр-сықыр,    бҧға-бҧға,  сарт-сарт,  қалш-қалш,сақ-сақ,  қыж-қыж, 
сытыр-сытыр,  желк-желк.    Осы    жоғарыда    келтірілген      сылқ-сылқ,  кіжініп-кіжініп,  жалтақ-жалтақ, 
қағып-қағып,  ауық-ауық,  кҥтір-кҥтір,  дір-дір,  ҥзіліп-ҥзіліп,  оқтын-оқтын  деген  қос    сӛздер    бір  қимыл  
әрекеттің әлденеше рет  қайталанған  мағынасын  білдіріп  тҧр. 
Романдағы   қос   сӛздердің   келесі  бір  мағыналық  ерекшелігі  қимылдың я  кӛріністің бір қалыпты 
емес,  бірде  олай,  бірде  бҧлай  қҧбылып   отыратындығында.    Мысалы,  даңғыр-дҧңғыр,  сарт-сҧрт,  жалтақ-
жҧлтақ,  даңғыр-дҧңғыр,  тасыр-тҧсыр,  шаң-шҧң,  шапыр-шҧпыр,  жарқ-жҧрқ,    т.б.  Осы    мысалдардағы  
даңғыр-дҧңғыр,  сарт-сҧрт,  жалтақ-жҧлтақ,  даңғыр-дҧңғыр,  тасыр-тҧсыр,  шаң-шҧң,  шапыр-шҧпыр  деген   
қос сӛздер  қимылдың  бір қалыпты емес, қҧбылып  ӛзгеріп тҧратынын білдіріп, амал кезектеніп отырады. 
Бҧл сӛздердің осындай мағыналық ерекшеліктері сӛздің бірінші сыңарындағы  ашық дауысты дыбысының 
екінші сыңарда еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысуы арқылы  жасалған.    
Туындыдағы келесі  бір  қос  сӛздер  екі  субьектінің  арасындағы әрекеттің  немесе  қарым-қатынастың 
тікелей  байланысы  болатынын  білдіреді.  Мысалы;  баспа-бас,  жҥзбе-жҥз  бетпе-бет,  қолма-қол  деген  қос 
сӛздер амал мен істің біреу арқылы емес екі субьектінің арасындағы әрекеттің тікелей болатынын білдіріп 
тҧр. 
Романдағы  кейбір  қос сӛздер  заттың  тҥсін,  кӛлемін  я  болмаса  сапасын кҥшейту ҥшін  қолданылған. 
Мысалы: қып-қысқа, оп-оңай, жеп-жеңіл, жҧп-жҧмыр, мҧп-мҧздай, жып-жылы, тҧп-тура, қып-қызыл, боп-
боз,  жҧп-жҧмыр,  теп-тегіс,  жап-жас,  сҧп-сҧр,  моп-момақан,  сап-сары,  тып-тығыз,    теп-тез,  доп-домалақ, 
тіп-тік, тып-тығыз, тіп-тік, мӛп-мӛлдір, қҧп-қҧттай, қҧп-қҧртақандай, қап-қара, ,   ҥп-ҥлкен, тҧп-тура, тҥп-
тҥгел  т.б.    Келтірілген  мысалдардағы  қып-қысқа,  оп-оңай,  жеп-жеңіл,  жҧп-жҧмыр,  мҧп-мҧздай,  жып-
жылы,  тҧп-тура,  қып-қызыл,  боп-боз,  жҧп-жҧмыр,  теп-тегіс,  жап-жас,  сҧп-сҧр,  моп-момақан,  сап-сары, 
тып-тығыз,    теп-тез,  доп-домалақ,  тіп-тік,  тып-тығыз,  тіп-тік,  мӛп-мӛлдір,  қҧп-қҧттай,  қҧп-қҧртақандай, 
қап-қара, ,   ҥп-ҥлкен, тҧп-тура, тҥп-тҥгел деген қос сӛздерді заттың тҥсін, кӛлемін, сапасын кҥшейту ҥшін 
жазушы  шығарма  жазуда  әрбір  сӛйлемде  ӛте  орынды  қолданған.  Осындағы  қҧп-қу,  тіп-тік,  тҧп-тҧнық, 

мӛп-мӛлдір, қап-қара, тҥп-тҥзу, тап-таза, қып-қызыл, жап-жалғыз, оп-оңай, тап-тҧйнақтай, жҧп-жҧқа, жіп-
жіңішке, сҧп-сҧр, ап-арық, қҧп-қҧрғақ, сҧп-суық сияқтылар сын есімнің шырай формасынан жасалып тҧр. 
Мҧндай  қос сӛздерді  профессор А.Ысқақов  бір  сыңары  ықшамдалып  қайталанатын  қос сӛздер  қатарына 
жатқызып,  қос  сӛздердің  бҧл  тҥрін  ҥстеме  буынды  немесе  кҥшейтпе  буынды  қос  сӛздер  деп  атайды. 
Сонымен қоса бҧл сӛздің ҥстеме буындары сын есімнің әуелгі толық компонентінің әрі ықшамдалып, әрі 
соңына  «п»  дыбысын  жамап  алып,  бір  тҧйық,  бір  бітеу  буынға  айналуынан  пайда  болған  дейді.  Ҥстеме 
буынды  қос  сӛздердің  дыбыстық  та,  морфологиялық  ерекшеліктеріне  қарай,  семантикалық  мағыналары 
бәрінен ӛзгеше [3,91б.]. 
Ә.  Нҧрпейісов  туындысында  мезгілдік  мағынаны  беретін  қос  сӛздер  де  жиі  кездесіп  отырады. 
Мысалы, қысы-жазы, кҥндіз-тҥні, кҥнбе-кҥн, таңды-таңға дегендер мезгілді білдіріп тҧр. 
Романда бір затты қомсыну, кемсіну мағынасын білдіретін қос сӛздер де қолданылған және сӛйлемге 
эмоциялық реңк ҥстеген. Мысалы, ат-матымен, кәрі-қҧртаң, ақсақ-тоқсақ. 
Тіл-тілдегі  кҥрделі  сӛздердің,  атап  айтатын  болсақ  қос  сӛздердің  пайда  болуы  кездейсоқ  қҧбылыс 
емес.  Тілдегі  қос  сӛздердің  жасалуына  қатысты  заңдылықтарды  қос  сӛздердің  тҥрлеріне  байланысты 
нақтылы материалдарға сҥйене, соған талдау жасай отырып айқындауды жӛн санадық. 
Жалпы  айтқанда,  романдағы  қос  сӛздер  ӛзіне  тән    бірнеше  заңдылықтар  арқылы  жасалған. 
Туындыда  қос  сӛздердің  сыңарлары  кез-келген  сӛзден  бола  бермей,  екі  сыңары  да  бір  сӛз  табынан 
жасалған. Мысалы, ет-бауыры, ҥй-іші, дҥние –мҥлкі, сақал-мҧрты, хат-хабар, шай-суын, бет-жҥзіне, тӛсек-
орындар,  қазан-ошағын,  жер-қазбасын,  ер-азамат,  ӛлім-жітім,  ашу-ыза,  ер-тоқым,  ауыл-аймақ,  бітім-
болмыс,  қҧрбы-қҧрбылар,  ӛкпе-бауыр,  зорлық-зомбылық,  есік-терезе,  қҧда-қҧдағилар,  сый-сияпат,  ауыс-
кҥйіс,  азық-тҥлік,  қуғын-сҥргін,    зәбір-жапа,  тҧрмыс-халі,  есіл-дерті,  тӛсек-кӛрпе  оқ-дәрі,    іні-туысқан, 
қҧрбы-қҧрдас, дос-жаран, амандық-саулық, ағалы-інілі,  зәре-қҧты, зәре-иманы,   бет-ӛңі, ауыл-аймақ, ел-
жҧрт, ҥй-жай, қыз-келіншек деген қос сӛздердің екі сыңары да бір сӛз табынан, яғни зат есімнен жасалған. 
Туындыда ең кӛп ҧшырайтын сӛз таптарының бірі – зат есімдер. 
«Қазақ  грамматикасында»  қосарлы  зат  есімдерді  қазақ  тіліне  тән  айрықша  қҧбылыс  және  заттың, 
ҧғымның, қҧбылыстың, тҥсініктің атауларын жинақтап беру ҥшін қолданылатын сӛзжасам амалының бірі 
дей  отырып  қосарлы  зат  есімдерді:  а)  Кӛне  замандардан  қалыптасқан  тілдік  бірліктер.  ә)  Тілдің  даяр 
нҧсқасы. б) Сӛзжасамның аналитикалық тәсілімен жасалатын қҧнарлы тҥрі деп кӛрсетеді [4,112б.]. 
Романда  зат  есімдерден  басқа  да  сӛз  таптарынан  жасалған  қос  сӛздер  кездеседі.  Бірақ  бҧл  сӛз 
таптардың  саны  зат  есімдерден  жасалған  сӛздерге  қарағанда  айтарлықтай  кӛп  емес.  Туындыда  сын 
есімдерден  жасалған  қос  сӛздердің  мағыналарының  кӛпшілігі,  бір-біріне  қарама-қарсы  болып  келеді. 
Мысалы,  Кәрі-жасы,  алыс-жақын,  аумалы-тӛкпелі,  шетсіз-шексіз,  ҧсақ-тҥйек,      ҧйқылы-ояу.    Осы 
мысалдардағы  қос  сӛздердің    біразының  жеке  мағыналары  бір-біріне  қайшы  болып  келеді.  Туындыдағы 
қайшы мағыналы сын есімнен жасалған қос сӛздерге мыналар жатады: кәрі-жас, алыс-жақын, ҥлкен-кіші, 
ақ-қара,  ҧйқылы-ояу.  Ал,  мағыналас  қос  сӛздерге:  тату-тәтті,  етек-жеңді,    ҥбірлі-шҥбірлі,  қызыл-жасыл, 
ірік-шірік жатады. 
Романдағы қос  сӛздер  сан  есімдерден  де  жасалған.  Мысалы,  екеу-екеу,  ҥшеу-ҥшеу,  алты-жеті,  бір-
екі,  тӛрт-бес,  бес-алты.  Осы  сӛздердегі  алты-жеті,  ҥшеу-ҥшеу,  екеу-екеу,  жеті-сегіз,  жиырма-отыз  деген 
қос сӛздер есептік және жинақтау сан есімдерінен жасалып тҧр. 
Туындыда қос  сӛздердің  біразы  етістіктен  де  жасалған.  Мысалы,  ҧшып-қонып,  ішпей-жемей,  кіріп-
шыққан,  бақты-қақты,  жалынып-жалбарынып  қақалып-шашалып,  жуып-шаятын,  алып-қашты,    буынып-
тҥйініп, алып-жҧлып,  қағып-қағып, сҥйіп-сҥйіп, ырғап-жырғап, қысып-қысып, кҥйіп-піскен, кҥліп-ойнап, 
желе-жортып,  жаздық-жаңылдық,  ысылдап-пысылдап,  қипақтап-сипақтап,  теңкеиіп-теңкеиіп,  ойлай-
ойлай,  сілкіп-сілкіп,  ҧбап-шҧбап,    артынып-тартынып,  ырғап-жырғап,    баса-кӛктеп,  апырып-жапырып, 
уылдап-шуылдап,  ҧрда-жық  т.б.  Осындағы  қос  сӛздер  тек  етістіктерден  жасалған.  Туындыда  негізінен 
етістіктерден жасалған қос сӛздердің саны ӛте кӛп кездеседі.  
Ҥстеу  қос  сӛздеріне:  кешелі-бҥгін,    әрі-бері,  арлы-берлі,  анда-санда,  тез-тез,    қайта-қайта,  кезек-
кезек, кҥндіз-тҥні, әзер-әзер,  оқта-текте, бетпе-бет, ақырын-ақырындап, жиі-жиі, тҥн-тҥнімен, жалма-жан, 
жҥзбе-жҥз, жылма-жыл, жан-жаққа, Мҧндағы қос сӛздер ҥстеуден жасалып тҧр.  
Сондай-ақ  романда  екі  сыңары  да  еліктеуіш  сӛзден  болған  қос  сӛздер  де кездеседі.  Мысалы,  кеңк-
кеңк,  сарт-сҧрт,  желп-желп,  қорқ-қорқ,  шықыр-шықыр,  қарқ-қарқ,      қылп-қылп,  бҧрқ-бҧрқ,  жарқ-жҧрқ, 
дҥңк-дҥңк,    қорт-қорт,  арс-арс,  мырс-мырс,  ырс-ырс,  қалш-қалш,  былқ-былқ,  сырп-сырп,  бҧрқ-сарқ, 
сытыр-сытыр, пышыр-пышыр, кҥлдір-салдыр, пыр-пыр. 
Туындыда  бір  қатар  қос  сӛздер  есімдіктерден  жасалған.  Мысалы,  бәрі-бәрі,  ӛз-ӛзінен,  анау-мынау  
т.б. Романда есімдіктің бір тҥрі ӛздік есімдігі ӛте кӛп қолданылған. 
Сонымен романдағы қос сӛздер барлық сӛз таптарының қҧрамында кездеседі. Бірақ бір айта кететін 
жайт, романда одағай мен шылаудан жасалған қос сӛздер мҥлдем жоқ. 
Романда қос сӛздердің жасалуындағы тағы бір заңдылық-ол қос сӛздердің сыңарларының буын саны 
жағынан  ҥндесіп  келуі.  Романдағы  қос  сӛздердің  80%  буын  саны  жағынан  тең  буынды  сӛздерден 
жасалған.  Мысалы:  жалғыз-жәутік,  қысы-жазы,  талас-тартыс.  Осы  мысалдардағы  жалғыз-жәутік,  қысы-

жазы, айып-жаза, талас-тартыс, аяқ-қол, деген қос сӛздер буын саны жағынан тең болып келген  (жал-ғыз 
– жәу-тік, қы- сы – жа-зы, ай-ып – жа-за, та-лас – тар-тыс екі сыңары да екі буынды;  аяқ-қол бір буынды 
сӛздерден  жасалған).  Романда  жалпы  қос  сӛздердің  бір  буынды,  екі  буынды,  ҥш  буынды  сӛздерден 
жасалғанын кӛруімізге  болады.  Бір  буынды қос сӛздерге:  жым-жырт,  кӛп-кӛп,  арс-ҧрс,  жер-су,  мән-жай, 
қол-аяқ,  сарт-сҧрт,  ҧл-қыз,  дір-дір,  тіп-тік,  мең-зең,  дос-жар,  шаң-шҧң;  екі  буынды  қос  сӛздерге:  бала-
шаға,  сҥйек-сорпа,  ҥлкен-кіші,  сырлас-мҧңдас,  қысы-жазы,  қуғын-сҥргін,  кӛрпе-жастық,  ата-ана,  оқта-
текте,  бӛліп-жарып  т.б;  ҥш  буынды  қос  сӛздерге:  ҥзілді-кесілді,  ерсілі-қарсылы,  қызылды-жасылды, 
ҥлкенді-кішілі,  таршылық-тапшылық,  аздырып-тоздырып  деген  қос  сӛздер  жатады.  Бір  буынды  және екі 
буынды  сӛздерден  жасалған  қос  сӛздер  туындыда  ӛте  кӛп  қолданылған.  Ал  ҥш  буынды  сӛздерден 
жасалған қос сӛздер аз қолданылған, тӛрт буынды сӛздерден жасалған қос сӛздер тіпті кездеспейді. 
Буын саны тең сыңарлы қос сӛздердің жасалуы, олардың айтылуы да ҥндесімділігін кӛздеуден туған 
деуге  болады.  Ӛйткені  романдағы  қос  сӛздердің  басым  кӛпшілігінде  буын  ҥндестігі  яғни  сингорманизм 
заңы  сақталған.  Осындағы  емін-еркін,  пішін-бітім,  талан-тараж,  қыбыр-сыбыр  деген  қос  сӛздер  не 
бірыңғай  жуан,  не  бірыңғай  жіңішке  сӛздерден  жасалған.  Романда  мҧндай  қос  сӛздердің  саны  кӛптеп 
кездеседі. Олар: ауыл-аймақ, айна-тарақ, азын-аулақ, тамыр-таныс, ҥзілді-кесілді, ерсілі-қарсылы, айқыш-
ҧйқыш,  алыс-жақын,  ірік-шірік  т.б.  Алайда  романдағы  қос  сӛздердің  жасалуындағы  бҧл  заңдылықтарда 
қайшылықтар  жоқ  емес,  бірақ  олар  негізгі  заңдылықтарға  қарағанда  ӛте  аз.  Романда  қос  сӛз 
сыңарларының буын саны жағынан тең болмайтындары да бар. Олардың іштей ерекшеліктері мыналар: 
1.  Таза  мағыналық  байланыстан  туған  сыңарлардың  буын  соңының  теңсіздігі:  қыз-келіншек,  ер-
азамат,  ер-тоқым,  әл-қуат,  би-болыс,  қыз-бозбала,  той-думан,  ар-ождан  т.б.    Мҧндай  қос  сӛздер 
сыңарларының мағына байланысының кҥштілігі негізінде жасалған сияқты.  
2.  Романдағы  қос  сӛздердің  жасалуындағы  келесі  бір  қайшылық  буын  ҥндестігіне  байланысты. 
Әдетте,  қос  сӛздердің  екі  сыңары  да  не  бірыңғай  жуан  не  бірыңғай  жіңішке  сӛздерден  жасалған.  Осы 
заңдылықтарда қайшылықтар жоқ емес – бар қҧбылыс. Мысалы, оқта-текте, ерсілі-қарсылы, қайыр-мейір, 
асты-ҥсті,  жҥзік-сырға,  аман-есен,  тату-тәтті,  кҥтіну-сақтану,  жҥріс-тҧрыс,  арлы-берлі,  алқа-жҥзік 
дегендер  сингорманизм  заңына  бағынбай,  қосарланып  жасалған.  Осылай  сыңарлары  жуан-жіңішке 
сӛздердің  аралас  келуі  арқылы  жасалуы  мағынаға  тікелей  байланысты.  Қос  сӛздердің  бҧл  тҥрлерінің 
бәрінде  олардың  сыңарларының  арасындағы  мағына  байланысы  ӛте  кҥшті.  Туындыдағы  мҧндай  қос 
сӛздер мағыналық байланыс негізінде жасалған. 
3.  Романдағы  кейбір қос  сӛздердің  бір  сыңарының  қосымшамен  келуі  арқылы  сыңарларының  буын 
саны теңдігінен айырылған. Мысалы, ӛзімен-ӛзі, біріне-бірі, қолма-қол, кӛзбе-кӛз, жҥзбе-жҥз, шаппа-шап, 
бет-бетімен, тҧс-тҧстан, бетпе-бет, аз-аздап т.б. 
Ә.  Нҧрпейісовтің «Қан мен тер» романындағы қос сӛздер қолданылу сипаты жағынан әртҥрлі болып 
келеді.  Олардың  кӛбі  халықтың  сипаттағы,  ҧлттық  дҥниетаным  ерекшеліктерін  ашып  кӛрсететін  қос 
сӛздер.  Мысалы,  ер-тоқым,  ер-тҧрман,    Осындағы  «ер-тоқым»  -  ер-тҧрман  жабдықтарының  бірі  болып 
саналады.  Тоқым  киізден  екі  қабаттап  пішіліп  тебінгілігі  тӛзімді  мата  немесе  былғарымен  қапталып, 
ӛрнектеле сырылып айнала шеті кӛмкеріліп жасалады.  
Сонымен  қатар  романдағы  қос  сӛздердің  кӛбі  тақырыптық  жағынан  да  әр  алуан:  ҧғым-тҥсініктің, 
тҧрмыс-тіршілікке  қатысты  жабдықтың,  қажетті  бҧйымдардың  жинақтық  атауларын  білдіреді.  Мысалы,  
кӛрпе-жастық,  қора-жай,  ер-тҧрман,  қазан-ошақ  деген  қос  сӛздер  тҧрмыс-тіршілікке  қажетті  бҧйымдар. 
Осындағы ата-ана, ағайын-туыс, абысын-ажын, қыз-келіншек, жігіт-желең, ағайын-туыс, аға-іні, аға-бауыр 
сияқты  қос  сӛздер  жалпы  туыстық  қатынасты  білдіріп  тҧр.  Осындай  қос  сӛздерді  Ә.  Нҧрпейісов  ӛзінің 
туындысында ӛте шебер қолданған. 
Ә.  Нҧрпейісов  ӛзінің  туындысында  қайталама  қос  сӛздер  мен  қосарлама  қос  сӛздердің  барлық 
тҥрлерін ӛте шеберлікпен қолданған. Енді осы жайында айта кетейік. 
Қайталама қос сӛздер бір сӛздің я қосымшасыз, я қосымшалы тҥрінің екі рет қайталануы арқылы, я 
сол  сӛздің  не  бір  я  бірнеше  дыбысының  немесе  бір  буынының  ӛзгеріп  қайталануы  арқылы  жасалады. 
Қайталама  қос  сӛздер  компоненттерінің  ерекшеліктеріне  сәйкес,  қалыптасқан  дыбыстық  және 
морфологиялық формаларының ӛзгешеліктеріне қарай, тӛрт тҥрлі болады. 
1)
 
Қосымшасыз тҥбірдің қайталауынан қҧралатын қос сӛздер. 
2)
 
Қосымшалы тҥбірдің қайталауынан қҧралатын қос сӛздер. 
3)
 
Тҥбірдің бір дыбысы ӛзгеріліп қҧралатын қос сӛздер. 
4)
 
Тҥбір ықшамдалып қҧралатын қос сӛздер. 
1)
 
Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір тҥбір екі рет қайталау 
арқылы жасалатын қос сӛздерге жалтақ-жалтақ, қарқ-қарқ, тартып-тартып, мылжа-мылжа, қора-қора 
сияқты  қос  сӛздер  романда  кӛптеп  кездеседі.  Мырс-мырс,  ыстық-ыстық,  ҧзақ-ҧзақ,  тізбек-тізбек  қос 
сӛздері әуелгі тҥбір қай тҧлғада тҧрса, сол тҧлғада тҧрып жай қайталану арқылы жасалады. Осы себептен 
бҧл  топты  жай  (қайталама)  қос  сӛз  деп  атауға  болады.  Бҧндай  қос  сӛздердің  бірде-біреуі  бастапқы 
тҥбірден мағына жағынан ӛзгеше болып тҥсінерліктей жаңа лексикалық мағына білдірмейді, тек олардың 
семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне ӛзгеріс енеді.  

2)  Қосымшалы  тҥбірдің  қайталануы  арқылы  жасалатын  қос  сӛздерге  тҥбірге  жҧрнақтар  да, 
жалғаулар  да  жалғанып  қосарланатын  сӛздер  жатады.  ішіп-жеп,  алып-қашты,  буынып-тҥйініп,  қақалып-
шашалып,  алып-жҧлып,  жҥдеп-жадап  т.б.  Осындағы қос  сӛздерде  қайталанған тҥбірдің  екеуіне  бір тҥрлі 
жҧрнақ  (-ып,  -а,  -е)  жалғанып  тҧр.  Қосымшалар  жалғанып  қосарланған  бҧл  сӛздердің  де  лексикалық 
мағыналары  ӛзгермей,  тек  семантикалық  мағынасы  мен  стилистикалық  қызметтеріне  ғана  қосымша 
реңктер  ғана  жамалады.  Бҧл  қос  сӛздер  қайталанатын  тҥбірдің  я  біреуіне,  я  екеуіне  де  бірдей  қосымша 
жалғанып  жасала  беретіндіктен,  оларды  қосымшалы  қос  сӛз  деп  атауға  болады.  Қайталанып  жасалатын 
тҥбірге қосылатын қосымшалардың формаларына қарай, бҧл топ мына тӛмендегідей салаларға жіктеледі: 
ә)  Қосымша  екі  компонентіне  де  қосылатын  қос  сӛздер  іштей  екі  сыңары  екі  тҥрлі  жҧрнақты,  бір 
сыңары жҧрнақты, бір сыңары жалғаулы немесе әр сыңары әр тҥрлі жалғаулы бола береді.  
3)
 
Бір  сыңарының  дыбысы  ӛзгеріп  (трансформацияланып)  қҧралатын  қос  сӛздер  де  туындыда 
кездеседі. Бҧл топ та тҥбірдің бастапқы кездегі жай қайталауынан шыққан, олардың екінші компоненттері 
бірінші  сыңарларының  ритмикалық  жаңғырығы  ретінде  жҧмсалатын  болып  қалыптасқан.  Бҧндай  қос 
сӛздерден  де  жаңа  лексикалық  мағына  тумайды;  олардың  екінші  сыңарлары  бірінші  компоненттерге 
қосымша реңк қана жамайды. Бірақ жамалатын мағыналық рең бҧл топтағы қос сӛздердің бәрінде біркелкі 
болмайды.  Олардың  сыртқы  дыбыстық  ӛзгерістерінің  ерекшеліктеріне  қарай,  семантикалық 
айырмашылықтары да болады.  
Бҧндай  қос  сӛздердің  жасалу  заңдылықтары  мынадай:  а)  Егер  сӛздің  бірінші  дыбысы  дауыссыз 
болса,  ол  дыбыс  қайталанғанда  кӛбінесе  м,  с,  п,  дыбыстарына  ауысады.  Мысалы,  романдағы  мынандай 
сӛздерге назар аударайық: мәре-сәре, аз-маз, олпы-солпысы. 
ә) Егер сӛздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бҧрын 
дауыссыз  дыбыс  қосылады.  Мысалы:  ҧмар-жҧмар,  ҥйме-жҥйме,  ала-бӛле,  ҥзе-мҥзе,  апақ-сапақ,  ҧйқы-
тҧйқы,  іле-шала,  ию-қию,  абыр-сабыр,  опыр-топыр,  ҧбап-шҧбап,  ҥбірлі-шҥбірлі,  ырым-жырым,  ырду-
дырду, улаған-шулаған  т.б.  
б)  Егер  қайталанатын  бірінші тҥбірде  ашық  дауысты  дыбыс  болса,  қайталанатын  екінші жаңғырық 
сӛзде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы, мына сӛздерге назар аударайық: бҧрқ-
сарқ,      шаң-шҧң,  жапыр-  Қайталама  қос  сӛздердің  осы  ҥшінші  топқа  жататын  тҥрі  туындыда  ӛте  сирек  
қолданылған. Жазушы ондай қос сӛздерді ӛте шебер пайдаланған. 
Қос сӛздердің екінші тҥрі қосарлама қос сӛздерге тоқтала кетейік. 
Қосарлама қос  сӛздер  лексикалық мағынасы  басқа-басқа  екі  тҥрлі  сӛзден  қҧралады.  Қосарлама қос 
сӛздер  мағына  жағынан  ыңғайлас,  морфологиялық  жағынан  тектес,  синтаксистік  жағынан  теңдес 
сӛздерден қҧралады [5,97б.]. Бҧл  аталған  еркшеліктер қосарлама  сӛздердің  кҥрделі  сӛз  болып  жасалуына 
негізгі таяныш болумен қатар, олардың ӛзге кҥрделі сӛздерден ажырауына да негізгі белгі есебінде қызмет 
етеді. 
Компоненттері  морфологиялық  жағынан  бір  тектес,  синтаксистік  жағынан  ӛзара  тең  болғандықтан, 
қосарлама  қос  сӛздің  мағынасын  қҧрамындағы  екі  компоненттің  де  мағынасын  бірдей  қамтиды  да, 
жалпылау,  жинақтау,  топшылау,  болжаудау,  мӛлшерлеу  тәрізді  ҧғымдарды  білдіреді.  Қосарлама  қос 
сӛздердің қҧрамындағы компоненттер дыбыс, буын және реті жақтарынан да ҥлес, ҥндес болып қҧралады. 
Біріншіден,  қосарлама  сӛздердің  қҧрамындағы  компоненттер  рифма  жағынан  ӛзара  ҥйлесіп 
отырады.  Синтаксистік  жағынан  бір-бірімен  тең  екі компоненттің  екеуіне  де  бір тҥрлі  қосымша қосылуы 
арқылы  да,  осымен  байланысты,  буын  саны  мен  екпіннің  орны  ауысуы  арқылы  да  ӛзара  орайласып 
отырады.  Оған  мысал  ретінде  романда  мынадай  қос  сӛздер  кездеседі:  әке-шеше,  бала-шаға,  кӛрмей-
білмей, кӛшіп-қону, азан-қазан, сақал-шашы, зар-нала т.б. 
Екіншіден,  қосарлама  сӛздердің  қҧрамдарындағы  компоненттердің  дауысты  және  дауыссыз 
дыбыстары ҥйлесіп, ҥндесіп отырады. Мысалы; қауіп-қатер, сай-сала, тамыр-таныс, қатын-қалаш, балдыр-
бҧлдыр,  тиын-тебен,  салдыр-сҧлдыр,  кедей-кепшік  т.б.  сияқты  қос  сӛздер  сӛз  басындағы  дауыссыз 
дыбыстардың қайталануы арқылы ҥндескен аллитерациялық ҥйлесімдер. 
Ал,  азын-аулақ,  аш-арық,  анда-санда,  абысын-ажын,  ығы-жығы,  айла-амал,  ым-жым,  ҧмар-жҧмар, 
ауыл-аймақ  т.б.  сияқты  қосарлама  қос  сӛздер  дауысты  дыбыстардың  қайталануы  ассоннанс  жолымен 
ҥйлесіп романда қолданылған. 

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: