Отандық  түркология,  тарих,  этнография,  археология,  әдебиеттану

Ғалым  жыраулардың  қалыптаса  бастауы  тайпалық  одақтар  мен 
жасақтық  тұрмыстың  орнығу  дәуіріндегі  эпикалық  поэзияның  туын- 
дауымен  тығыз  байланысты.  Алғашқы  эпикалық  бейнелеуді  тайпа 
көсемдерінің  моласынан  табылып  жүрген  әскери  ат  пен  қару  жарақ- 
тардан  байқауға  болады.  Бүлардағы  ертегілік  сюжеттерді  ежелгі  су- 
ретшілер  графикалық  түрде  жасаса,  ақынның  оны  көркем  тілмен  жет- 
кізуі  сөзсіз  дүние.  Күлтегін  жазбасындағы:
Көзілтің  қараіиыгы мәңгі сөніп,
Саналы  ойым  сарпылды, — 
деген  жолдардан  ежелгі  поэтикалық  мүраның  қалыптасуы  жайлы  мағ- 
лүмат  береді  деп  дәлелдейді.
Бүдан  кейін  қазақ  ақындарын-жырау,  жыршы,  айтыс  ақыны,  ақын, 
өлеңші,  қара  өлеңші  деп  бөліп,  олардың  айырмашылығын,  қасиеттерін 
даралап  берген.  Осылардың  әрқайсысына  ақын  жанды  ғалым  тоқта- 
лып,  табиғатымен  таныстырып,  осы  қасиеттердің  өкілдерімен  таныс- 
тырып  кетеді.
Эпикалық  сюжеттер  мен  эпопеялар  мүрасын  жасаушылардың  бірі -  
Қазақпай  деп  таныстырады.  Оның  репертуарында  22  эпикалық  поэма- 
лар  мен  эпопеялар  болған.  Ежелгі  заманның  аңызға  айналған  батырла- 
рынан  бастап,  XIX  ғасырдағы  қазақ батырларына  қатысты  барлық эпос- 
тарды  білген.
Соны  айта  келіп,  қобыздың  алғашқы  үлгілері  қандай  болды,  қалай 
пайда  болды  деген  мәселелерге  тоқталып  кетеді.  Қобызда  орындалатын 
күйлердің  түрлері  туралы  біраз  мағлүмат  береді.  Поэманың  орындалуы, 
оның  қүрылысы  туралы  да  біраз  деректер  келтіреді.  Яғни,  автор  бүл 
еңбегінде  тағы  да  бір  мәселенің  көзін  ашып,  оның  кейбір  қыр-сырын 
оқырманға таныстырмақшы  болған.  Бүл  да бір  үлкен,  қазаққа көзі  ашыл- 
май  жатқан  бүлаққа  жол  салуы  деп  білеміз.  Осы  бір  қырынан  алғанда 
Ә.Марғүланның  жаңашыл,  ізденімпаз  ғалым  болғанын  аңғаруға  болады.
Әлкей  Марғүланның  барлық  еңбектері  жарық  көріп,  тарихтан,  әде- 
биеттен  өз  орнын  ала  алған  жоқ.  Оның  еңбектері  үшан-теңіз.  Болашақ 
ізденуші  ғалымдардың  таусылмас  азығы  десек  те  артық  болмас.  Оның 
осындай  еңбектерін  жинақтап,  баспа  беттеріне  жариялатып  жүрген- 
дердің  бірі -   ғалымның  өз  мүрагері  Дәлел  Әлкейқызы.
«Ақиқат»  журналында  Дәлел  апайымыздың  қүрастыруымен,  жи- 
настыруымен  «Қазан  университетінің  кітапханасындағы  қазақ  қолжаз- 
балары»  деген  дүниесі  жарық  көрді.  Бүл  қазақ  мәдениетінің  бір  ұлы 
саласына  кіретін  құнды  жинақтардың  бір  тобы.  Мүнда  Жаяу  Мүсаның

70
қолжазбасы,  яғни  оның  жүз  бет  шамасындағы  «Күнделік  дәптері»  бо- 
лып  табылатын  асыл  мүрасы  бар.  Бүны  Жаяу  М үса  1880  жылы  өмір 
естеліктерін  жазып,  Қазанға  жіберген.  Қолжазбаға  бірнеше  тақырып- 
тар  кірген:  1)  «Бөрібай  хақында».  Мүнда  45  жастағы  Жаяу  Мүса  бала- 
сы  туатын  кезде  інісі  Іскендермен  екеуі  түн  қатып  үйіне  келе  жатқанда 
жапан  түзде  қасқыр  қамап,  сондықтан  Бөрібай  қояды.  Кейінірек  Са- 
лық  аталып  кетеді.  2)  «Дүние  жаратылған  оқиғасы».  3)  «Кітап  Орман 
илә  Олжабай».  Осы  сияқты  қолжазбалар  туралы  мағлүматтар  келтіріл- 
ген.  Сондай-ақ,  бізге  есім дері  әлі  бүлыңғырлау  ақын-жазушылардың 
әр  қолжазбаларынан  үзінді  келтіріліп,  мазмүндарына  түсінік  берілген. 
Мысалы,  Қазан  университетіне  қолжазба  кітаптарды  аса  көп  жіберген, 
әсіресе,  Ж үсіпбек  Шайыисламүлының  жіберген  24  қолжазба  кітапта- 
рына  жеке-жеке  тоқталып,  түсініктеме  беріп  кеткен.
Осындай  мақалаларының  бірі  «Найман,  Керей,  Оңгүттердің  жазу- 
лары»  атты  еңбегі.  Орхон-үйғыр  жазуларын  өзіне  дәстүр  қылған  ел- 
дер -   наймандар,  керейлер,  оңгүт-уақтар,  меркіттер,  барлығы  ерте  кез- 
ден  үкімет  қүрған  кейін  қазақ  үлысына  кірген  тайпалар.  Ә.Марғүлан 
осы  тайпалар  туралы  айтқан  Рашид-аддинның  сөзін  келтіреді.  Яғни, 
олар  тарихи  заманда  саудагерлер  арқылы  несториан  дінін  дәстүр  етіп, 
солар  арқылы  олардың  Армениядағы,  Сириядағы  дін  басқармасымен 
хат  жазысып  отырған.  Керейлер  туралы  да  біраз  деректер  берілген.
Ең  ескі  жазудың  бірі -   «Шыңғысханның  нақыл  сөздері»,  оны  «Ал- 
тын  дәптер»  не  «Білік»  деп  атаған.  Ә.Марғүлан  найман,  керей,  меркіт, 
оңгүттердің  түрікше  сөйлегенін  дәлелдеп  берген,  яғни,  керей,  найман 
түркі  тілінде  сөйлеген.  Кейін  олар  қазақ  пен  өзбек  үлысына  қосылды. 
Керей  үкіметін  баяндайтын  атақты  жыр  «Қамбар  батыр»  дейді.  Автор 
осы  еңбегінде  басқа  ғалымдардың  пікірімен  келісіп,  дәлел  ретінде  пай- 
даланып  отырған.  М әселен,  ол  Рашид-аддиннің  «Түрік  тайпалары,  яғни 
жалайыр,  татар,  ойрат,  оңғүт,  керей,  найман  т.с.с.  озін-өзі  басқаратын 
болғандықтан  өздерін  моңғолмыз  деп  атады.  Ал  бүрын  олар  бүл  атты 
мойындамаушы  еді»  деген  сөзін  мысалға  келтіреді.
Тарихи  заманда  жазудан  көп  үлгі  қалдырған  е л д е р -   қыпшақтар, 
наймандар,  керейлер.  Көне  замандағы  Шамбалақ,  Толас,  Жүбаныш, 
Қара-Хото,  Қара-Қорым  сияқты  қалалар  туралы  мәліметтер  бар.  Осы 
айтқан  қалалардың  барлығы  шаруашылықпен,  м әден и етп ен ,  ж азу 
үлгісімен  тығыз  байланысып  отырған.  Бірақ  оларда  сақталып  жатқан 
мәдениет,  шаруа,  өнер  ісі  әлі  зерттелмей  босқа  жатыр.

Осымен  Әлкей  Марғүланның ғылым  саласындағы үшан-теңіз еңбегі 
аяқталады  деген  үғым  тумауға  тиіс.  Біздіңше,  бүл  ғалымның  еңбек- 
терінің  жоғарыдан  ескеріліп,  толық  басылып  шығуы  кезек  күттірмейтін 
мәселе.  Онсыз,  Марғүлан  сынды  даналардың  зерттеулерінсіз  қазақтың 
қоғамтану  ғылымының  үнемі  жетімсіреп  түратыны  айдан  анық.
10.  К А З А К   Э Н Е Р Г Е Т И К А С Ы Н Ы Ң   АЛЫ БЫ  
(Шапың  Шөкин)
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлыгы
Ш.ШӨКИНГЕ ЖОҒАРЫ ЕРЕКШЕЛІК БЕЛГІСІ
«ХАЛЫҚ ҚАҺАРМАНЫ» АТАҒЫН БЕРУ ТУРАЛЫ
Қазақстанның  гылымы  мен  энергетикасын  дамытуга 
сіңірген  аса  зор  еңбегі,  жогары  білікті  гылым  кадрларын 
даярлауга  қосқан  үлкен  жеке  үлесі  үиіін  академик  Шапық 
Шөкіүлы  Ш өкинге  жогары  ерекшелік  белгісі -   «Халық 
қаһарманы»  атагы  беріліп,  айырықша  ерекшілік  белгісі -  
«Алтын  жүлдыз»  тапсырылсын.
Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.Назарбаев.
Алматы,  1996  жылгы  маусымның  7-сі.  [55]
Қазақстан  Республикасы  Ғылым  Академиясының  академигі  Шапық 
Шөкіүлы  Шөкин  1912  жылдың  қазан  айының  1  жүлдызында  бүрынғы 
Семей  губерниясы  Павлодар  уезіне  қарасты  Ақбеттау  болысының  2

72
ауылында  (кейін  10  ауыл  деп  аталған),  қазіргі  Павлодар  облысының 
Баянауыл  ауданына  қарасты  С.Торайғыров  атындағы  үжымшарда дүни- 
еге  келген.
Руы:  Арғын...  Сүйіндік...  Айдабол -   Жанғозы -   Төлебай -   Еламан, 
Түрсынбай -   Бәзіл -   Баймағанбет -   Шөкі -   Шапық.
Болашақ  халық  қаһарманы,  академиктің  балалық  шағы  өте  қиын 
ж ағдайда  өткен.  1918  жылы  6  жасында  әк есі  Ш өкіден  айырылады. 
Әкесі  өлген  соң  отбасындағы  7  адам  жалғыз  сауын  сиырға  қарап  қала- 
ды.  Ол  кезде  алты  баланың  ең  үлкені  Риза  18  жаста  болатын.  Шешесі 
болса  оларды  аштықтан  аман  алып  қалу  үшін  ел  аралап  қайыр  сүра- 
са,  ағалары  Риза  О ңтүстік-Сібір  темір  жол  қүрылысында  (Екібастүз 
маңында)  қара  жүмыста,  одан  соң   А қбеттауды ң  баурайындағы  ор- 
ман  шаруашылығында  орманшы  болып  жүмыс  істеген.  Мүндай  қиын- 
шылығы  мол  өмір  олардың  отбасында  1923  жылға  дейін  созылған.
Туыстарының  айтулары  бойынша,  Ш.Шөкиннің  әкесі  хат танымай- 
тын  қараңғы  адам  бола  түрса  да,  халық  арасында  абыройлы,  сыйлы, 
ақылды  жан  болған.  Сондықтан  да  болар  ол  өзінің  үлкен  баласы  Риза- 
ны  жас  кезінде  Баянауылдағы  екі  кластық  орыс  училищ есіне  оқуға 
береді.  Әкелері  өлген  кезде  Риза  оны  бітіре  алмай  қалып  еді.  Ол  кез 
үшін  сондай  білімі  бар  Риза  1924  жылдан  бастап  ауылда  ақысына  үсақ 
мал  алып,  бала  оқытуға  кіріседі.  Тек  осыдан  соң  ғана  бүл  отбасына 
шырық  бітіп,  басқалармен  бірге  ел  қатарлы  күн  көре  бастайды.
1920  жылы  күнкөрістің  өте  қиын  жағдайына  қарамастан  Шапық- 
ты  туған  ағасы  Риза,  әкесінің  немере  ағасы  Жүмат  Досқараев  сабақ 
беретін  ауылдың бастауыш  мектебіне оқуға  береді.  Ол мүнда  1925  жыл- 
дың  соңына  дейін  оқиды.  Одан  соң  Баянауылдағы  шаруа  жастар  мек- 
тебіне  түседі.  1925  жылы  Шапықты  тағы  да  туған  ағасы  Риза  сол  кез- 
дегі  Қазақстанның  ең  үлкен  мәдениет  орталығы  Семей  қаласына  оқуға 
ж іберуге  үйғарады.  Сөйтіп,  қолдың  қысқалығына  қарамастан  жалғыз 
сауын  сиырын  сойып,  оның терісін  сегіз  сомға сатып,  інісінің жол  қара- 
жатына  береді.  Енді  ол  Павлодарда  жоғарыда  айтқан  Жүмат  ағасының 
көмегімен  Қарқаралының*педагогикалық  техникумына  (Семейге  сәті 
түспейді)  жолдама  алады.  Онымен  қатар  бүл  оқу  орнына  Баянауылдан 
тағы  да  үш   адам  -   Қабы кен  М аш рапов,  Балатай  Қ орабаев,  Қамар 
Мүқашбаевтар  да  жолдама  алады.  Сөйтіп,  бір  ауылдың  төрт  баласы 
П авлодардан  Қарқаралыға  д ей ін гі  4 0 0   шақырым  жолды  10  күннің 
ішінде  жаяу  жүріп  өтіп,  техникумға  түсіп,  аңсаған  армандарына  жет- 
кендей  болады. 
І

73
Ш.Шөкин  1930  жылы  техникумның  соңғы  курсында  оқып  жүрген 
кезінде  Шүбар  ауданына  көктемгі  егісті  өткізуге  жіберілген  бригада- 
ның  қүрамына  енеді.  Онда  үш  ай  бойы  (ақпан,  наурыз,  сәуір)  берілген 
тапсырманы  орындау  жолында  сегізінші  және  екінші  ауылдарда  үйым- 
дастыру  шараларын  жүргізіп,  өзінің  іскерлігін  көрсете  біледі.  Сонда 
жүріп  Шүбартауда  болған  жергілікті  халықтың  кеңес  өкіметіне  қарсы 
көтерілісін  көреді.  Ол  сәуір  айының  соңында  Қарқаралыға  қайтып  ора- 
лып,  бар-жоғы  екі  айдың  ішінде  қорытынды  емтихан  тапсырып,  тех- 
никумды  бітіргені  жөнінде  қүжат  алады  да  үйіне  қайтады.
Шапық  енді  1930  жылдың  күзінде  көп  ойланбастан  Ташкентке  оқу 
іздеп  барып,  Орта  Азия  Мемлекеттік  университетінің  қоғамдық  ғылым- 
дар  факультетіне  қабылданады  да,  1931  жылдың  наурыз  айында  ирри- 
гация  жөнінде  инженерлер  мен  техниктер  даярлайтын  Орта  Азия  ин- 
ститутының  бірінші  курсына  ауысады.  Институт  қабырғасында  жүріп 
қоғамдық  жүмыстарға  да  белсене  араласады.  Институт  комсомол  ко- 
митетінің  бірінші  хатшысы,  пролетар  студенттердің  Орта  Азия  бюро- 
сы төрағасының орынбасары  болады.  Сабақты да төрт пен  беске  оқиды. 
Алайда,  сол  кезеңнің  түрлі  жағдайына  байланысты  1933  жылдың  орта- 
сында  оқуды  тоқтатып,  сол  жылдың  күзінде  Қызылжардағы  облыстық 
«Ленин  туы»  газетінің  редакциясына  қызметке  орналасады.
Бірақ  негізгі  мақсаты  білім  алу  болған  ол  1934  жылы  Омбы  ауыл 
шаруашылығы  институтының  гидротехникалық  факультетінің  үшінші 
курсына  оқуға түседі  де,  оны  1937  жылының  қазан  айында  үздік  бітіріп 
шығады.  Омбыда  жүріп  1935-1937  жылдары  сонда  оқитын  қазақ  сту- 
денттерінің  серіктестігін  басқарады.  Сөйтіп,  1937  жылдың  қараша 
айында  жас  маман  Алматыға  жолдама  бойынша  келіп,  Республикалық 
ауыл  шаруашылығын  электрлендіру  тресіне  қатардағы  техник  ретінде 
жүмысқа  қабылданады.
Мүнда  ол  қызмет  баспалдақтарынан  тез  көтеріледі.  Себебі,  1938 
жылдың  орта  шеніне  таман  аға  техник,  инженер,  аға  инженер  лауазым- 
дарынан  өтіп,  жобалау-іздестіру  бөлімінің  бастығы  дәреж есіне  көтер- 
іледі.  Оның  қызмет  лауазымы  осымен  тоқталып  қалған  жоқ.  1939  жыл- 
дың  желтоқсан  айында  бас  инженер  болып  тағайындалса,  1941  жыл- 
дың  наурыз  айында  негізгі  қызметіне  қосымша  Казақ  ауыл  шаруашы- 
лығын  электрлендіру  тресі  директорының  техникалық  жағынан  орын- 
басары  болып  бекітілді.
Сол кездегі Қазақстан  Орталық партия комитеті  бюросының шешімі 
бойынша  1943  жылдың  қараша  айының  29  жүлдызында  Ш.Шөкин

СССР  Ғылым  Академиясының  жаңадан  ұйымдастырылған  энергетика 
секторының  қазақ  филиалына  басшылық  қызметке  тағайындалады. 
Соғыс  кезінде  республикада  бұл  бағыттағы  жоғары  оқу  орындары  бол- 
майтын  әрі  энергетикалық  өнеркәсіп  өте  төменгі  деңгейде  болатын. 
Осының  барлығы  да  жаңадан  ұйымдастырылған  секторды  кадрлармен 
қамтып,  қажетті  эксперименттік  қондырғылармен  және  бақылау-өлшеу 
приборлармен  жабдықтау  жұмысын  қиындатып  ж іберген  болатын. 
А л ай да,  қажырлылықпен  ж ү р гізіл ген   ірі  ш араларға  байланы сты  
Ш.Шөкин  сектор  жұмысын  алға  бастырып,  оны  1944  жылдың  қараша 
айының  өзінде-ақ  жеке,  дербес  институтқа  айналдырады.  Сөйтіп,  өзі 
осы  институттың  директоры  болып  сайланады.
Шапық  1945  жылы  «Іле  өзеніндегі  Қапшағай  гидрожүйесін  пайда- 
ланудың  шектеулі  мүмкіндіктері»,  ал  1953  жылы  «Гидроэлектростан- 
циялардың  оптималды  параметрлері»  деген  тақырыптарға  алдымен  кан- 
дидаттық,  одан  соң  докторлық  диссертациялар  қорғайды.  1954  жылы 
Қазақстан  Ғылым  Академиясының  тұрақты  мүшелігіне  (академик)  сай- 
ланады.  1946-1953  жылдары  Академия  партия  комитеті  хатшысының 
бірінші  орынбасары  бола  жүріп,  оның  қоғамдық  жүмыстарына  белсе- 
не  қатысады.  Одан  кейінгі  тоғыз  жыл  ішінде  (1 9 4 6 -1 9 5 4 )  Қазақ  ССР 
Ғылым  Академиясы  минералды  ресурстар  бөлімш есінің  төрағасының 
орынбасары,  төрағасы  қызметтерінде  болады.  Ал,  1955-1962  жылдар 
аралығында  болса  академик-хатшы  (Бас  ғылыми  хатшы),  1964-1967 
жылдары  Ғылым  Академиясының  президенті  қызметін  атқарады.
Алайда,  ғалымның  негізгі  ғылыми  үйымдастырушылық  ж әне  твор- 
честволық  қызметі  энергетика  институты  мен  энергетика  ғылымын  да- 
мытумен  тығыз  байланыста  болғанын  айтқан  жөн.  Өйткені,  ол  бүл  ин- 
ститутты  45  жыл  бойы  (1 9 4 4 -1 9 8 8   жылдар)  үзіліссіз  басқарып  келді. 
Сол  жылдар  ішінде  ол  бүрынғы  Одақ  пен  Қазақстан  Ғылым  Академия- 
сының  энергетика  ж әне  электрлендіру  ж үйесінің  іш індегі  ең  бір  ірі 
ғылыми  мекемеге  айналды.
Ш.Шөкиннің  жоғарыдағы  аталған  ғылыми  бағыттар  бойынша  жа- 
рияланған ғылыми еңбектері мен ізденістерінің жалпы саны 450-ге жуық, 
оның  20-сы  кітап,  365  баспа  табақтан  түрады.  Бүлардан  басқа  оның 
түрлі  тақырыптарға  жазылған  ғылыми  мақалалары  21  кітапқа  енген.
Сонымен  қатар  ол  жоғары  маманды  ғылыми  кадрлар  дайындауға 
ерекше  көңіл  бөлген.  Өзі  институт  басқарып  жүрген  кезінде  тікелей 
оның  басшылығымен  20  доктор  ж әне  200-ден  астам  ғылым  кандидат- 
тары  қорғап  шыққан.  М іне,  солар  қазақ  ғылыми-зерттеу  энергетика

институтыиын  иегпін  күрайды  жоне  рсспубликамыідын  жоғары  оку 
орындары  мен  ғылыми  мекемслеріндс  енбек  етеді.
Жоғарыда  айтканымыідай,  Ш.Шөкиннін  жалпы  энергетика  тура- 
лы  эерттеулерінін  негіэп  нәтижелері  онмн  коптеген  макалалары  мен 
кеіінде  Г.М.Кржижановскийден  жоғары  бага  алған  «Қазақстан  энерге- 
тикасы»  (1958  ж.),  «Қазақстаи  ауыл  шаруашылыгын  ілектрлендірудін 
гылыми  негіідері»  (1966  ж.),  бүрынғы  Одақ  жоне  шетелге  кенінен  га- 
нымал  болған  «Қаіақстан  інергетикасын  дамытудын  негіілері»  (1971 
ж.) -   бүл  еңбек  1972  жылы  Қаіак  ССР  Мемлекеттік  сыйлығына  ие  бол- 
ған,  «Қаіақстанныи  су  шаруашылығы  ж әне  эиергетика»  (1975  ж . ) -
бүл  монография  да  Одақ  жәие  республика  көлемінде  өте  жоғары  баға- 
лаиған,  ондаған  ғылыми  кітаптарыида  көрініс  тапкан.
Ш.Шөкиннін  ен  бір  күнды  ғылыми  енбегі  болып  1986-1990  жыл- 
дары  110  баспа  табак  колемінде  жарык  керген  «Қаіакстаннын  энерге- 
тикасы  мен  электрлендірілуі»  атты  5  томдык  монографиясы  болып  га- 
былады.  Онда  Қазакстан  энергетикасының  пайда  болу  және  калыпта- 
су  тарихы,  казіргі  жағдайы  мен  2010  жылға  лейінгі  аралықтағы  даму 
перспективаларына  шолу  жасалады.  Бүдан  баска  бүл  енбекте  Қазақ- 
стан  энергетикасының  кысқаша  тарихынан  даму  стратегиясы,  түрлі 
энергетикалык  ресурстар,  халык  шаруашылығы  салаларында  энергия 
түтыну,  халык  шаруашылығы  салаларын  электрлендіру  мәселелері 
қарастырылады.
1979  жылы  Ш.Шокиннін  «Қазақстаннын  отын-энергетикалык  ба- 
лансы»  атты  монографиясм  жарык  корді.  Онда  академик  республика- 
мыздың  отын-энергетика  балансы  туралы  кен  колемді  зерттеу  жүмыс- 
тарын  жүргізген.  Онын  творчестволық  ізденістеріндегі  ерекше  орын- 
ды  гидроэнергетика  саласындағы  зертгеулеріне  беруге  болады.  Мүның 
бір  дәлелі  -   ол  1953  жылы  «Гидроэлектростанциялардын  оптималды 
параметрлері»  деген  такырыпта  докторлык  диссертания  корғады.
Ә сіресе,  халык  шаруашылығын  дамытуда  ерекше  орын  алатын 
Екібастүз  отын-энергетика  комплексін  күру  жолындағы  зерттеу  жүмыс- 
тарының  өзіндік  ерекшеліктері  зор.  Бүл  түрғыдан  алғанда  Ш.Шекиннін 
де  бүл  игілікті  іске  коскан  үлесі  мол.  Осы  жүмыстын  негізгі  нәтиже- 
лері -   оның  «Екібастүз  отын-энергетика  комплексі»  деген  монографи- 
ясында  жақсы  көрініс  тапқан.
Ш.Шөкин  1957  жылы  республика  басшыларынын  алдында  Ертіс- 
Қарағанды  каналын  жоспарлау  және  қүрылыс  жүмыстарын  бастау  ту- 
ралы  үсыныс  жасайды.  Бүл  каналдын  жобасын  жасау  ж әне  күрылы-

сын  тезд ету  бағытында  ол  үлкен  жүмыстар  атқарады.  Ақыры,1971 
жылы  үзындығы  458  километрлік  Ертіс-Қарағанды  каналы  пайдаланы- 
луға  берілді.  Қазір  жалпы  үзындығы  900  километрге  жететін,  сонау 
Жезқазғанға дейін  канал  қүрылысы  өз  жалғасын  табуда.  Дүние  жүзінде 
бүл  канал  үзындығы  бойынша  Үлкен  Түркіңен,  ал  биіктігі  бойынша 
Колорад  (АҚШ)  каналдарынан  кейінгі  ғажайып  қүрылыс  болып  болып 
саналады.  Осы  орайда  Ш.Шөкин  Қазақстанның  Солтүстік  облыстары- 
ның  сумен  қамтамасыз  етілу  проблемаларын  шешу  үшін  Ертіс-Қара- 
ғанды  каналын  Ақмола  саласының  қүрылысын  салу  жөніндегі  жоба- 
сын  үсынды.  Сондай-ақ,  ол  Қазақстан  мен  Орта  Азия  және  Батыс  Сібір 
территориясын  сумен  қамтамасыз  ету  мақсатындағы  көптеген  ғылы- 
ми-зерттеу  жүмыстарын  ж үргізеді.  Соның  нәтиж есінде  ғалым  Одақ 
ғалымдарының  алғашқыларының  бірі  болып  Сібір  өзендері  суының  бір 
бөлігін  Қазақстан  мен  Орта  Азияға  бүру  жөнінде  үсыныс  жасап,  бүл 
бағытта  1961-1973  жылдар  аралығында  көптеген  зерттеу  жүмыстарын 
жүргізген. Соның нәтижесінде тікелей оның басшылығымен «Сібір өзен- 
дері»  суларының  бір  бөлігін  Қазақстан  мен  Орта Азияның  шөлді  аудан- 
дарына  бүру  жөніндегі  ғылымға  негізделген  схемасы  жасалып,  сол  кез- 
дегі  үкімет  орындарына  тапсырылған.
Ш .Ш өкиннің  су  шаруашылығы  ж өніндегі  зерттеулерінің  негізгі 
нәтижелері  оның  жоғарыда  айтылған  «Қазақстанның  энергетикасы  мен 
электрлендірілуі»  деген  бес  томдық  еңбегінде  жан-жақты  қамтылған. 
Бүған қоса Ш.Шөкин  1960 жылдан бастап Торғай көмір бассейнін қысқа 
мерзім  аралығында  игеру  м әселесін  күн  тәртібіне  қояды.  Оның  бүл 
үсынысы  да  жоғарыдан  қолдау  тауып,  іс  жүзіне  асырылады.
Ғалым-академик  басқа  да  зерттеуші-қызметкерлерімен  қосыла  оты- 
рып,  халық  шаруашылығының  жекелеген  салалары  үшін  арзан  да  са- 
палы  отын  көздерін  табумен  айналысты.  М әселен,  олар  аз  уақыт  ара- 
лығында  түрмыстық  түтыну  үшін  М айкөбе  бассейнінің  көмірін  иге- 
руді  үсынды.  Қазір  бүл  үсыныс  та  өзінің  игі  нәтижесін  беруде.
Ш.Шөкин  көптеген  халықаралық  ж әне  бүкілодақтық  ғылыми  кон- 

жүктеу/скачать 17,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: