Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

б) Ш. Смаханүлы "Көбелек пен Ебелек
в) О. Әубөкіров "Сүт қалай үйы қтайды ?”
10. Атаң атты баптаған, 
| 
Бөйге бермес ақтабан. 
; 
Қүстай сергек үйңысы
Атаң сенің ж ы лқы ш ы .  Қай автордың өлеңі?
а) Ж . Смақов  "Айтшы әжетай"
б) А. Табылдиев "Диқандар әні
в) С. Көбеев  "Өсиет"
11. Маған арнап ж екелеп,
Әжем басты текемет.
Бір топ адам аяңпен,
Теуіп берді төпелеп. 
1
Қай өлеңнен алынғанын тауып, белгіле. 
а) Киіз үй 
б) Ш аңырақ 
в) Т екемет
12. Батыр Абылай ж айында ж азған авторды белгіле 
а) М . Әуезов 
б) А. Қүнанбаев 
в) С. Сейфуллин
13.  Ш еш емнің  судай  төгілген,  ты ңдауш ы ң  бордай 
езілген, -  бала Абай әңгімесінде кім айтқан?
а) Зере 
б) Үлжан 
в) Барлас
14. Ж арайсың қоңыр қозым! Бүл кімге арналған сөз-
дер?
а) Абайға 
б) М үқтарға 
в) Ш оқанға
15. Қ азақты ң үлы ағартушысы:
а) Абай 
б) Ы бырай 
в) Ш әкәрім
16.  Миг-29  истребителін  Тбилиси  крей серін ің   өуе 
техникасы алаңынан аспанға көтерген кім?
а) Т . Мүсабаев  б) Ю. Гагарин  в) Т . Әубәкіров
17. Қүрметтейік, бас иейік адам баласының м әңгілік 
ортақ бесігі -  жер Анамызға!. Қай ш ығармадан алынған
үзінді?
а) Ғ. Мүсірепов  " Ана жыры
б )3 . Ш үкіров  "Аңшақар"
в) Қ. Толыбаев "Қайсар"
18. Өнерпаз өңгімесінің авторы кім?
а) Әбдіқадыров 
б) Ж . Рсалдин  в) Ө. Бөриев
256

19. Мөңгі жасап жерде енді 
Биік бол деп таулардан 
Сенің балғын бейнеңді 
Ж асап қойдық мөрмөрдан.
Өлең жолдары кімге арналған? 
а) Лөззат 
б) Мөншүк 
в) Әлия
Қазақ тілі.  1-сынып
I  нцсқа
1.  Қазақ алфавитінде неше өріп бар?
а) 32  ө) 38 
6)40 
в)42
2.  Ж іңіш ке дауысты дыбысты тап:
а) б 
ө) а 
б) ө 
в) ү
3.  Дүрыс тасымалданған сөзді тап:
а) о- тан  ә) жаң- алық  б) жең- іс  в) мүй- із
4.  Ж уан айтылған сөзді тап:
а) әке 
ө)дала 
б)екінш і  в)серт
5.  Ж іңіш ке айтылған сөзді тап:
а) қозы  ө) бүзау  б) өтеш  в) қүлын
6.  Сөйлем неден қүралады?
а) өріп  ө) дыбыс  б) сөз  в) буын
7.  Заттың сынын білдіретін сөзді тап: 
а) екінш і  ө) өдемі  б) бала  в) келді
8.  Заттың атын білдіретін сөзді тап: 
а) қызыл  ә) қалың  б)кітап  в)ж үрді
9.  Заттың қимылын білдіретін сөзді тап: 
а) үлкен  ө) аласа  б) көрді  в) ақ
10. Заттың сынын білдіретін сөзді тап: 
а) бала 
ө) аласа  б) орамал  в) үй
11. Қай сөз қате?
а)арба  ө)ж йна  б)күрек  в)наурыз
12. Келді сөзіне қандай сүрақ қойылады?
а) не істеді?  ө) кім? 
б) қашан? 
в) қандай?
17-11
257

13. Біздің отанымыз жасасын! Бұл қандай сөйлем? 
а) хабарлы  ө) лепті  б) сұраулы
14. Отыз сөзіне сұрақ қой:
а) не істеді?  ә) неш інш і?  б) қанш а?  в) қандай?
15. Үш буынды сөзді тап.
а) мектеп  ө) көбелектер  б) өжемнің  в) әке
16. Бас өріппен ж азы латы н сөзді тап. 
а)қасы қ  ә)ш ахм ат 
б)ақтөбе 
в)парта
17. Қай сөйлем дүрыс қүрылған?
а) Көбелекті Асқар қуып кетті 
ө) Асқар көбелекті қуып кетті
б) Кетті Асқар қуып көбелекті
18.  Сөйлемдегі  сөз  санын  ан ы қта.  Оларды  санмен 
белгіле. Сөуле өкесіне қолғап тоқыды.
а) 2 
ө) 5 
б) 4 
в) 6
19. Малдың төлін білдіретін сөзді тап: 
а) көйлек  ә) ботақан  б) өзен  в) тау
20. Жер- су аттарын тап.
а) Ж айы қ  ө) Сара  б) Ж іп  в) Торғай
Қазақ тілі. 1 -сынып
I I  нцсца
1.  Қ азақ алфавитінде неше өріп бар?
а) 27 
ө) 41 
6)42
2.  Ж іңіш ке дауысты тап: 
а )і 
ө) а 
б) д
3.  Дүрыс тасымалданған сөзді тап:
а)ба-лы қ  ө)хал-ы қ  б)бес-інш-і
4.  Ж уан айтылған сөзді тап : 
а) білді  ө) шеше  б) бала
5.  Ж іңіш ке айтылған сөзді тап: 
а) қой  ө) атан  б) өке
6.  Сөйлем неден қүралады?
а) буын  ө) сөз  б) өріп
258

7.  Заттың  санын білдіретін сөзді тап. 
а) төрт 
ө)ата 
б)ңара
8.  Заттың 
атын білдіретін сөзді тап
. 
а) 
сурет 
ө) 
кетТі 
б) 
қалды
9.  Заттың қимылын білдіретін сөзді тап. 
а) білді 
ә) қара 
б) жоғары
10. Заттың сынын білдіретін сөзді тап. 
а) биік 
ө) тауық  б) жол
11. Қай сөз қате? 
а)қойян  ө)ит 
б)ет
12. Келді сөзіне қандай сүрақ қойылады? 
а) не іетеді?  ө) қашан?  б) қайда?
13. Біздің отанымыз жасасын!  Бүл қандай сөйлем? 
а) лепті  ә) жай  б) төрт сөзден түратын сөйлем
14. Отыз сөзіне сүрақ қой.
а) қанша? 
ә) қашан?  б) кім?
15. Үш буынды сөзді тап.
а) келеді 
ө) ш еш е 
б) бала
16. Бас өріппен жазылатын сөзді тап. 
а) қаратөбе 
ө) қаймақ  б) алма
17. Қай сөйлем дүрыс қүрастырылған?
а) Автобусқа мінді Лена. 
ә) Автобусқа Лена мінді.
б) Лена автобусқа мінді.
18.  Сөйлемдегі  сөз  санын  аны қта.  Оларды  санмен 
белгіле. Сөуле өкесіне қолғап тоқыды.
а) 4 
ө) 1  б) 7
19. Малдың төлін білдіретін сөзді тап. 
а) қошақан 
ө) тауық 
б) бүлақ
20. Жер-су аттарын тап.
а) Орал 
ө) Өлең 
б) Батыр
259

Қазақ тілі.  2-сынып.
II нцсқа
1.  Қазаң алфавитінде неше әріп бар?
а) 42 
6)33  в) 21
2.  Қ азақ тілінде неше ж уан дауысты дыбыс бар?
а) 5 
б) 4 
в) 6
3.  Төмендегі сөздердің ңайсысы дүрыс ж азы лған? 
а) қоян  б) қойан 
в) қойян
4.  Төмендегі сөздердің ішінен ж алқы  есімдерді тап:
а) өзен, қала, журнал
б) Орал, Балхаш , Алатау
в) ағаш , қүс, адам
5.  "Қияр" сөзінде неше дыбыс, неше өріп бар?
а) 4 әріп, 4 дыбыс  б)4өріп, 6 дыбыс  в)4әріп , 5 дыбыс
6.  Дауыссыз дыбыстар нешеге бөлінеді?
а) екіге  б) үш ке  в) төртке
7.  "П"  дыбысына  аяқталған
айналады?
ч 
I V  
^
 \   « V  
I V  
\   1 ?  
V *
а)  б 
б)  п 
в)  в
8.  Төмендегі сөйлемдерге қандай әріпті қойған дүрыс
болады?
Дө...гелек,  ш а...ғы ,  а ...,  он... 
а) н 
б) т 
в) ң
9. Тасымалданбайтын сөздерді белгіле:
а) қала, әйнек, сиыр
б) ат, ине, Отан
в) гүлдер, бишілер, ж иһаз
10. Бағандардағы түбір мен жалғаудан қүралған сөз- 
дерді белгіле: 
?.
а) оқуш ылар 
кітапханаш ы 
аспаз
б) кітап
аспан
ж аз
260

в) оалалар 
дертерлер 
ңаламды
11. Сөздің мағынасын өзгертетін бөлігін не деп, атай-
мыз?
а) түбір 
б) жүрнақ 
в) жалғау
12. Сан есім заттың несін білдіреді 
а) санын  б) атын 
в) сапасын
Қ а з а қ  тілі. 3-сынып.
I  нцсқа
1.  Бірыңғай жуан дауысты дыбыстары бар сөздерді тап: 
а)етік, үкі,терезе 
б)кітап, мүғалім  в)ауа, мамыр,
оқушы
2.  Төрт дыбыстан қүралған сөздерді табыңдар: 
а) ыстық 
б) өріс 
в) тікенек
3.  Қай әріп жазылады: айда.. .ар, гау.. .ар, қа.. .арман: 
а )х  
б)һ 
в )ң
4.  Қайсысы дүрыс тасымалданған:
а) та-уық 
б) тау-ық 
в) тау-қ
5.  Қатаң дауыссыз дыбыстарды тап: 
а )л , н, р 
б)с, т, ш 
в)д, з, ж
6.  Бес буынды сөзді тап:
а) оқушылардың 
б) оқушыға 
в) оқушы
7.  Дүрыс жазылған сөзді тап:
а) сыйлады 
б) силады 
в) сиылады
8.  Ж алаң сөйлемдерді анықта:
а) Бүгін күн жылы  б) Мен қызық кітап оқыдым
в) Күн бүлттанды
9. 
Ж айы лма сөйлем ді анықта:
а) Таза ауа  б) Сабаң аяқталды  в) Ағаштар бүршік жарды
10. Қаратпа сөзі бар сөйлемді тап:
а) Біз циркқа бардық  б) Марат, сен кезекшісің бе?
в) Қарға қарқылдады
18-11
261

11. Қосымша неше түрге бөлінеді? 
а) бір 
б) екі 
в) үш
12.  Ж азуш ы   сөзіндегі  -шы  ңосымшаның  қай түріне 
жатады?
а) жүрнаң  б) ж алғау  в) түбір
13. Мына сөздер сөз табының қайсысына ж атады : ана, 
Отан, ж апы рақ, түлкі, тас.
а) сын есім  б) етістік  в) зат есім
14.  Негізгі зат есімді тап:
а) сурет 
б) саяхатш ы 
в) Ейлер
15. Сөздердің іш інен болымды етістікті тап: 
а) ж аз 
б) жаба 
в) тиме
16. Күрделі етістіктері бар сөйлемді тап:
а)  Ол  көрді  б)  Марат  кітап  оқып  отыр  в)  Ж аңбыр 
жауды.
17. Реттік сан есімдер мына қосымшалардың қайсысы 
арқылы жасалады?
а) -лар,  -дар, -тар  б) -ншы, інш і, -ыншы,  -інші
в) хана, -паз
18. Тәу елдік ж алғаул ы сөз ді тап: 
а)көйлегім   б) баланың 
в)қалам дар.
19.  Сөйлемдегі  сы зы қш аны ң  қойылуы  туралы  ере- 
ж ені анықта:
а) бастауыш та, баяндауыш та зат есімнен болса
б) бастауыш та, баяндауыш та сын есімнен болса
в) бастауыш зат есімнен, баяндауыш етістіктен болса
20. М әтіннің түрлерін анықта:
а) анықтау  б) теңеу салыстыру  в) әңгімелеу, сипат- 
тау, пайымдау
Оқушылардың білімін  тексеруге  арналған тест.
Қазақ тілі. 3-сынып.
ІІ-нцсқа
1.  Дауыссыз дыбысты табыңдар. Белгі(х) қойыңдар. 
р, т, а, с, ә, е, м, п, к.
262

2.  Дауысты у-ды тап. Белгі(х) ңойыңдар.
Бу, туған, тау, тарту, уыз.
3.  Дүрыс тасымалданған  сөзді тап.  Белгі(х) қойың- 
дар.
Бүр-шақ, бү-р-шаң, келед-і, ды-бысы, ма-лшы.
4.  Бірыңғай  жуан  дауысты  дыбыстары  бар  сөздерді 
тап.  Белгі  (х) қойыңдар.Тау,  күзетші,  кезекші,  тауық, 
балапан.
5.  Дауыссыз дыбыстан басталған сөзді тап. Белгі (х)
қойыңдар.
Ж уан, айла, Асан, әтеш, қоян.
6.  Сөйлемдердің  бастауыш ын  табыңдар.  Белгі  (х) 
қойыңдар.
Айдос сабаңқа ерте барды. Атам бақша салды.
7.  Болымсыз етістікті табыңдар. Белгі (х) қойыңдар. 
Мен бүгін ауылға бардым. Менің мамам -  мүғалім.
8.  Болымсыз етістікті табыңдар. Белгі(х) қойыңдар. 
Ш ықпа, кетті, кірме, дөрігер, ауыл, бала.
9.  Төуелді сөздерді табыңдар. Белгі (х) қойыңдар. 
Ауылым, Орал, бала, көйлегім, отыз бес.
10. Реттік сан есімдерді табындар. Белгі (х) қойыңдар. 
Бірінші, тоғызыншы, отыз бір, бір-екеу, он алты.
11. Төрт дыбыстан қүралған сөздерді табыңдар. Белгі
(х) қойыңдар.
Көк, тарақ, төрт, кітап, қозы.
12. Тасымалдауға болмайтын сөздердітабындар. Бечгі
(х) ңойыңдар.
Доп. Ңуыршаң, балақай, шөп, түн.
13. Қатаң дауыссыз дыбыстарды табыңдар. Белгі (х)
қойыңдар.
қ,р, а, ә, с, ть, н, ө.
14. Түбір сөздерді табыңдар. Белгі (х) қойыңдар.
Кеш, ай, тоғызыншы, дөптер.
15. Заттың санын білдіретін сөздерді табыңдар. Белгі
(х) қойыңдар.
Сегізінші, Жамбыл, өрт, бес, он.
263

16. Ж алқы  есімді табындар. Белгі (х) қойыңдар. 
Ақтөбе, бүлақ, жаңбыр, алтынш ы, Ардақ.
17. Тәуелді сөздерді табыңдар. Белгі (х) қойыңдар. 
Ақыл, қаламы ң, көз, бақа, азда.
18.  Күрделі етістікті табыңдар. Белгі(х) қойыңдар. 
Ойнап жүр, келді, отырды, Саққүлақ жуа бастады.
19. Туынды сын есімді табыңдар. Белгі (х) қойыңдар. 
Көргіш, білгіш , қаз, сурет, сагат.
20. Дауысты дыбысты табыңдар. Белгі (х) қойыңдар. 
й, э, с, е, б, і, г,р, л.
Қазақ тілінен тест.
4-сынып.
1.Біріккен сөзді табыңдар.
а) халы қ 
ө) БҚМУ 
б) Алатау
2. Қос сөзді табыңдар:
а) Көкшетау 
ө) кг 
б) ата-ана
3.  Барыс септігінде түрған сөздерді тап:
а) етігін 
ә) қүстарға 
б) досы
4. Төуелді зат есімдерді табыңдар. Септік жалгауының
астын сыз.
а) інісінің 
ә) жағасы 
б) кезекш і
5.  Ж іктелген төуелді сөздерді табыңдар:
а) дөрігермісің  ә) көмекші 
б) шөптің
6. Есімдікті табыңдар:
Қ уаны ш қабатамы з, 
і;
Суга түсіп күнде біз.
Рақаттанып ж атамыз,
Қыздырынып  күнде  біз.
7.  Келер ш ақтагы етістікті тап:
а) кетеді  ө) көңілді 
б) өсті  в) сөйлейді
8. Сын-қимыл үстеуді табыңдар:
а) күндіз  ө) төмен  б) лезде  в) ертең
9. Ш ылауды табыңдар:
Қала да, ауыл да күннен-күнге көркейіп  келеді.
264

10. Бірыңғай мүшелері бар сөйлемдерді табыңдар:
а) Күн батып бара ж атқан кез
ә) Маржан мен Гүлжан далаға шықты
б) Бүларға Асан, Марат, Сара қосылды
11.  "Әдемі,  сүлу,  көркем"  сөздері  қандай сөздер  то-
бына жатады?
а) қарама-қарсы мағыналы сөздер
б) мөндес сөздеі)
в) бірнеше мағыналы сөздер
12. Заттың қимылын білдіретін сөздерді не деп атай-
мыз?
а) сын есім 
б) зат есім 
в) етістік
13. Қай жолдағы сөздер күрделі етістіктерге жатады?
а) ойнап жүр, жүгіріп келеді, тыңдап отыр
б) терді, күлді, шығарды
в) оянды, еркелейді, жуынады
14. Лепті сөйлемді анықта:
а) Сара, сен театрға барасың ба?
б) Мереке қүтты болсын!
в) Мен сегізге толдым.
15. Заттың дөмін білдіретін сөздерді анықта! 
а) қы зы л, үлкен, биік  б) ж уан, өдемі, жүмсақ
в) ащы, қыш қыл, төтті
16. Мөтін дегеніміз не?
а) екі не одан да көп сөйлемді мәтін дейміз
б) үзын бір сөйлемді мөтін дейміз
в) бір сөйлемге жинақталган сөз тізбегін мөтін дейміз
17. Дыбыс бермейтін өріптерді белгіле: 
а )я , і, ю 
б ) ь ,ъ  
в) һ, ң, ү
18.''К ім ,  кімдер"  сүрағына  жауап  беретін  сөздерді 
белгіле:
а) ит, түлкі, арыстан 
б) көбелек, маса
в) үстаз, ғарышкер, өртіс
265

V Т А Р А У
БАЙЛАНЫ СТЫ РЫ П СӨЙ Л ЕУ  Ә ДІСТЕМЕСІ
1-тақырып. Тіл дамытудың мақсаттары,
оған қойылатын талаптар
Бүлдіршіндер  алғаш   мектеп  табалдырығын  аттаған 
кезде басталатын сауат аш у және тіл дамыту -  қазақ тілі 
бағдарламасы  салалары ны ң  неғізгі  қүрам ды қ  бөлігі. 
Сауат аш у жөне тіл дамыту кезеңіндегі оқу жүмысының 
мақсаты — оқуш ылардың есте сақтау қабілетін дамыту, 
оларды оқу мен ж азуға үйрету, ойлау қабілетін, сөйлеу 
тілін дамыту.
Бүл кезеңде ж үргізілетін жүмыс түрлері оқушылар-
дың тілін  байытып,  ж алпы  білімін кеңейту мақсатына 
үштастырылады.
Сауат аш у жөне тіл дамыту жүмыстары бірнеше ке- 
зеңнен  түрады.  Әр  кезеңнің  өз  мақсаты,  соған  сәйкес 
ж үргізілетін  жүмыс  түрлері  болады.  Сауат  аш у  әуелі 
дайы нды қ  кезеңнен  басталады.  Д айы нды қ  кезеңінде 
мүғалім  ж еке  баланы  танып,  білу  мақсатында  жүмыс 
түрін ойластыру керек. Осы кезеңде дыбыстар мен әріп- 
терді меңгертуге байланысты орындалатын жүмыс түр- 
леріне жаттықтыру, даярлау, үйрету жүмыстары да жүр- 
гізіледі.  Сауат  аш удан  кей ін   ған а  оқуш ы лар  ж азу ға 
дағдыланады.  Балалардың  мектепке  келіп  түскен  кез- 
дегі психологиялық дене ерекш еліктері жөнінде мағлү- 
маттарға  сүйене отырып,  мазмүндама мен ш ығарманы 
бірінш і  сыныптан  бастауға  м үм кіндік  бар.  Бастауыш  
сы ны п  оқуш ы лары   м азм үн дам а  мен  ш ы ғар м а  ж азу  
барысында мынадай дағдыларға бейімделеді:
1. 
Оқушылар оқылған мәтінді қабылдап, сол қабылда- 
ғандарын өз сөздерімен ж азы п, белгілеуге дағдыланады.
266

Бүл дахдыны меңгермей, шығарма ж азуға көше алмай- 
ды. Осы жүмыстың барысында бірқатар сөз тіркесі мен 
сөйлемдер, бейнелі  сөздер автоматты түрде оқушылар- 
дмн есінде қалады. Ш ығарма жазбас бүрын мазмүндама 
арқылы бірқатар процестерге жаттығу қажет.
2. Шығармада үсынылатын тақырыпты түсініп, оның
жігін ажырата алу дағдысы. Мысалы: "Біз ағашты қалай 
отырғыздық?” тақырыбы бойынша өздерінің ағаш отыр- 
ғызғанда не істегендерін әңгімелеу керектігін ажырата-
тындай болу керек.
3. Шығарма жазу үшін материал жинау дағдысы, яғни
материал  жинау  барысында  балалардың  кейбіреуі үй 
ішінен сүрау мүмкін. Бастауыш сынып балалары бақы- 
лай білуге, кітаппен жүмыс жасауға, суреттерді қарап, 
қабылдай білуге жаттықтыры лып, бүл жаттығулар бірте- 
біртө дагдыға айналдырылуы қажөт.
4. Жинаған материалдарын жүйелей алу дағдысы. Бүл 
дағдыға бастауыш  сынып  оқушылары  алғаш қы  кезде 
мазмүндама арқылы үйретіледі. Қиындықты жеңу үшін 
балалар  алдымен дайын  мәтіннің  жүйесін байқап  дағ 
дыланады, яғни қандайда бір мәтіннің белгілі бір жүйе-
мен  қүрастырылатынын үғады,  білген-коргендерін  өң 
гіме етіп қүрастырғанда оны жүйелеп алуға дағдыланады. 
Егер бүған дағдыланбаса, жинаған материалдарын қалай 
жазуды білмей,  еш  нәрсе жазбай отырып қалады,  шы- 
ғарма  ж азуға  қызықтыруды ң  орнына  керісінше  өсер 
етеді. Олардың шығармаға деген ынтасын кемітеді.
5. Оқушылардың оз ойын дүрыс білдіру деген -  шығар- 
ма  яки  мазмүндама  ж азғанда  белгілі  тілдік  норманы 
сақтау, өдеби тілдің ең керек элементін пайдалана білу, 
сойлемдерінің бір-бірімен байлаяысып, тілі жатық келуі. 
Ал,  ойын  түсінікті  білдіру дегеніміз  -   оқушының ойы
дөл, анық, көкейге қонымды болуы.
Ш ығарма мен мазмүндама ж азу барысында балалар
көптеген ж аңа сөз дер мен сөз тіркестерін үйренеді. Ол ар 
арқылы  балалардың  лексикалы қ  қоры  байып,  тілдері 
үстарады.  Дайындық жүмыстар көбіне грамматикадан 
өтіледі, материалға сай, оқу сабақтарында жүргізіледі.
267

6. Оқушының жазғандарын тексеру, түзету, жақсар- 
ту дағдысы. Бүл дағдыға үйретуде де көптеғен қиындық- 
тар  кездеседі.  О қуш ылар  ш ы ғарма,  мазм үндам а  жаз- 
ғанда көбінесе мүғалімге бірінші болып тапсыруға асы- 
ғады да, жазғандарын қайта оқымайды, сөйтіп, жазған 
ж үмы стары ны ң  бірде-бір  сөзін,  не  тыныс  белгісін,  не 
әріп қатесін түзетпестен тапсырады. Бүл жөнінде мүға- 
лімнің ескеркерткен сөзі де әсер етпейді.
Бүл  дағдыға  балаларды  үйрету  қанш а  қиы н  болға- 
нымен,  олар  ж азғандары на  сын  көзімен  қарап,  түрлі 
себептермен жіберген қателерін батыл түзету дағдысын 
бастауыш сыныптарда үйренуге тиіс.
7. Оқушының әңгімесін белгілі бір түлғада (бастауыш 
пен баяндауыш тың бір ш ақты қ түлғада келуі) баяндай 
білу дағдысы.
Міне, шығарма, мазмүндама жүмыстарында берілетін 
дағдылардың бастылары осылар.
Ш ығарма жаздырғанда балалардың өз  тәжірибесіне 
сүйеніп,  бойындағы  білім  мен  ойын  өз  сөздерімен  жа- 
ры ққа  ш ы ғаруға  жол  беру  қаж ет.  Ш .Кәрібаев.  "Ш ы- 
ғарма жаздыру жүмысы оқытуш ының үнемі басшылық 
етіп отыруын керек қылады. Өйткені, не болса соны, кез 
келген тақырыпты  ж аздыра беруге болмайды.  Оқушы- 
лармен  тиісті  әңгіме  ж үргізіп,  ш ы ңды ққа  үйлестіріп, 
еркін меңгере алатын материалды ж аздырған дүрыс", -  
дейді. Сондықтан мазмүндама мен ш ығарма мүғалімнің 
басш ы лы ғы мен  дүрыс  әдіс  қолданы лы п  ж үргізгенде 
ғана белгілі бір нөтиже береді, мақсатқа жетеді. Ол үш ін 
мүғалім бүл жүмыстарға қойылатын әдістемелік талап- 
тарды ж ақсы  білуі тиіс.
Бастауыш  мектептерде ж үргізілетін  тіл дамыту жү- 
мысы негізінен мынандай мақсаттарды көздейді.
1.  Оқуш ылардың  байқағы ш ты қ,  ойлау  қабілеттері 
мен тілін, дүние танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра 
талдап,  салыстыру  негізінде  өз  беттерімен  қорытынды 
ш ығара білуге үйрету.
2.  Оқушыларға қазақ өдеби тіл  нормасына сай өз се- 
зімін, ойын дүрыс жазып бере алатындай дағдылар беру.
268

3.  Оқушыларды ана тілін сүюге,  оның алтын қорын 
білуге ікөне оны сезініп, қүрметтей білуге тәрбиелеу.
4. Оқушылардың ж азу тілін дамытуга септігі тиетін 
мазмүндама мен шығарма жүмыстарының оңай да тиімді 
түрлерін іріктеп алып үсыну.
5. Оқушылардың іскерлік қабілетін арттыру. 
Осындай мақсаттарды жүзеге асыру барысында мүға-
лім  белгілі бір  өдістемелік талаптарға сүйенеді.  Ол та- 
лаптар мынандай:
1.  Берілген  тақырыпты  ашып  көрсете  білу,  оқушы 
өзінің жинаған  материалын  берілген  тақырыптағы не- 
гізгі ойды көрсететіндей етіп іріктеуі қажет.
2. Ж азылған жүмыстың мазмүнды болуы.
3.  Оқушы материалды ешбір қайшылықсыз,  белгілі 
бір ретпен жүйелі түрде баяндауға тиіс.
4.  Оқушылар  сөзді,  айтатын  ойын  дәлме-дәл,  анық 
білдіретіндей етіп іріктеп, таңдап қолданғаны дүрыс.
5.  Басы артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің 
бірнеше рет қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бер-
меу шарасы жасалуы тиіс.
6. Оқушы жазба жүмысында сөйлемдерді белгілі  бір 
формада  қарастыратын  болсын,  яғни бір  сөйлем  өткен 
шақта екінш і сөйлем келер ш ақта түрмасын.
7.  Оқушылардың  жазба  жүмыстарында  кейде  жер- 
гілікті ауызекі сөйлеуде қолданылатын сөздер орын ала- 
ды. Мүндай қателерден сақ болу жағы есте болуы керек.
8. Ж азба жүмыстарын жетілдіре білу дағдысын оқу-
шылар міндетті түрде меңгеру керек.
Бастауыш сьшып оқушыларының шығармалары мен
мазмүндамаларында бүл көрсетілгендердің бірден түгел
орындалуын талап етуге болмайды. Бірақ жазба жүмыс-
тарын жүргізген кезден бастап-ақ бірте-бірте оқушылар
ж оғары да  көрсетілген  талаптарды   орындау  ж олы на
бағыттал ад ы .
Сцрацтар мен тапсырмалар:
1.  Тіл дамыту жүмыстарының мақсаты қандай?
2.  Балалардың тіліне қойылатын негізгі талаптарды ай-
тыңдар.
269

3. 
Бастауыш мектеп балаларына мұғалімнің басшы- 
лы ғы нсы з  неліктен  ш ы ғарм а  ж азд ы руға  болмайды? 
Мүғалім ңалай басшылың жасайды?
2-тақырып.  Мазмүндама,  оның түрлері
Мазмүндама дегеніміз -  белгілі бір ш ығарманың, мә- 
тіннің  мазмүнын  ауы зш а  немесе ж азбаш а  түрде  баян-
дап беру. 
#
Мазмүндамамен ш ығарма ж азуға қазақ тілі сабағы-
нан арнайы сағаттар бөлінеді.  Ш амамен алғанда,  өрбір
он-он бес күнде 1 сағат бөлінеді.
Бастауыш  сыныптарда ж азды руға болатын  мазмүн- 
даманың мынадай түрлерін көрсетуге болады:
1.  Дайын әңгіме бойынша мазмүндама.
2.  Сурет бойынша мазмүндама.
3.  Кино, диафильм бойынша мазмүндама.
1. Дайын әңгіме бойынша мазмүндама
Мазмүндаманың бүл түрі атына лайы қ, белгілі бір ал- 
дын  ала  дайындалған  өңгіме  бойынша  ж аздырылады. 
Дайын  өңгіме  бойынша мазмүндама  жеңілден  ауырға, 
белгіліден белгісізге көш у принңипімен ж үргізіледі. Со- 
ған орай ол бірнеше сатыға бөлінеді:
1. 
Мөтіннің қүрылысы мен төртібін сақтай отырып, 
ж азу. Бүл өдіс, көбінесе 1-сыныпта қолданылады. Маз- 
мүндаманың бүл түрі  1-сыныпта былайш а үйымдасты- 
рылады:  "Аралардың достыгы'.
"Орманда  бір  топ  ара  түры пты .  Б әр і  еңбекқор  бо- 
лыпты. Үнемі гүлден шырын ж инапты.  Өздері тату тү- 
рыпты. Сондықтан балдай төтті өмір сүріпті”.
Бүл мөтін сабаңңа дейін тақтаға ж азы лы п қойылады 
немесе мүғалім үлкен ңағазға алдын ала үлкейтіп ж азы п

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: