Алаш прозасы Сайын МҰратбеков: «Жабайы Алма» бірінші бөлім көкінай

терең үңгиміз деп жарысып ойнай отырып та масақ тереміз. Үңгіген жерімізден 
қойны-конышымыз топанға толып, бет-аузымызды шаң қауып, тұншығардай боп 
кейін шыққанымызда, пысқырынып-түшкірініп өне бойымызды инеше қадалып 
жыбырлатқан қыпық топаннан қышынып әбігерге және түсеміз. Бірақ оның есесіне 
екі-үш масақ тауып шығар болсақ, одан асқан олжа жоқ. Әлгі қуысқа қайтадан 
сүңгиміз. 
Бірер аптадан кейін тас қойманың астық өлшейтін жағынан блокнотын 
жоғары көтеріп, жүзі жарқын Бектай тағы да күлімсірей шықты, тағы да терілген 
масақтан станцияға бір шана астық жіберілетінін хабарлады. Үлкендер жағы тағы 
да кеукілдесіп қалды: «Е, сөйтіп, бір дән болса да, әскерге жәрдем ғой»,- десті, 
маңдай терлерінің қақысы қайтқандай дән риза болып. Біз, балалар: «Неше 
күннен бергі тергеніміз сол-ақ па, аз ғой?! Аз…» — дейміз. 
− Аз десеңдер, дұрыстап теріңдер,- дейді Бектай. 
− Аянып жүргеміз жоқ, жанымызды сап теріп жүрміз ғой,- дейміз біз. 
− Жандарыңды салғандарыңды онша көре алмай жүрмін-ау. Ойындарың 
көп,- дейді ол бар кінәні өзімізге аударып, онан соң есіне бірдеңе түскендей.- Әлгі 
Қанат көрінбейді ғой? Ол қайда? — деп мені сұрап, көзімен іздестіре бастады. 
Мен болсам сабанның дүңкигендеу тұсынан үлкендердің көзінен тасалау кеп 
үңгілеп отырғам. Тереңірек бойлата қуыс жасап ап, ешкім таба алмайтындай боп 
тығылып жатпақ едім. 
− Қанат, қайда жүрсің, тез бері кел! — деді Бектай бұйырған үнмен. Мен 
дыбыс бермей қуысына қарай тығыла түскем, «іздеп тауып көрсін» деп қоям іштей 
күліп, ал балалар болса менің қай тұсқа тығылғанымды біле тұра: 
− Көргеміз жоқ, білмейміз,- деседі жасырып. 
Ыза болған Бектай енді сабанның әрбір қуыстау тұсына барып, бос жатқан 
сабанды аяғымен ақырындап теуіп мені іздей бастады. Мен тығылып отырған тұсқа 
жақындай бергенінде, екі ортада аяғымен бет-аузымнан теуіп қалар деп, өзім 
ұшып тұрдым. 
− Әй, сен бір шақырғанда неге келмейсің? — деді ол жекіп. 
− Мына қуыста масақ теріп отырып естімей қалдым,- дедім мен 
шімірікпестен. 
− Отырған жеріңде бет-аузыңнан бір тепкенде, еститін едің. Жүр, маған ер, 
саған бір тапсырма бар. 
Сабанды, одан молотилка тұрған төбесі жабық қырманды айналып өтіп, тас 
қойманың астық өлшейтін жағына қарай бастай жүрген Бектайдың соңынан ергем. 
Осы кезде алыс-жұлыс ойыннан өңі алабұрта қызарып тершіген Бели менің 
қасымнан жүгіре өтіп бара жатып: 
− Қанат, сен келгенще, мен үңгіріңде болайын,- деді. 
− Тиіспе, қазір мен өзім қайтып келем,- дедім мен шыжалақтап. 
Бірақ мені тыңдаған Бели болған жоқ, сірә, бұғынбақ ойнап біреулерден 
қашып жүрсе керек, жан-жағына жалтақтай қарап жүгіріп кетті. 
− Менің үңгіріме жолама, қазір өзім қайтып келемін,- дедім мен оның 
соңынан қайталай ескертіп. Ол менің ескертпемді естіді ме, жоқ па, білмеймін, 
қайтып қайрылған жоқ. 
− Әй, болсаңшы тез! — деді Бектай да осы мезетте бұрыла зекіп. Мен жүгіре 
басып оны қуып жеттім. 
− Қазір мына тас қойма жақта ешкім жоқта саған бір тапсырма жүктейін деп 
едім,- деді Бектай енді маған байыппен салмақ сала сөйлеп.- Нұрсұлудың шешесі 
мен кішкене баласының халінің қандай екенін білесің ғой? 

Мен білем дегендей басымды изедім. Ол үйге күнделікті кейде әжем, кейде 
мен қоңыр сиырдың азғантай сүтінен жарты кеседей шай қатықтық сүт кіргізіп 
беріп жүрміз. Кемпір де, кішкене немересі де адам аяйтындай жүдеу еді. Күнделікті 
қоректері сол біз берген жарты кесе сүт пен бір уыс қуырған бидай ғана. «Әй, осы 
сорлылар биыл қыстан шықпай қалады-ау»,- деп қояды әжем аяушылық білдіріп. 
Міне, Бектайдың қазір «білесің ғой?» дегенінде, «білем» деп тұрғаным сол еді. 
− Ендеше, білсең,- деді Бектай сол салмақ сала айтқан сөзін жалғап,- сен 
қазір менің атыма өңгеріп, сол үйге екі пұттай бидайды апарып беріп кел. Әскер 
семьясына колхоз берген көмек деп түсіндіріп айт кемпірге. Міне, мынау 
Нұғыманның рұқсат қағазы, мына жеріне алдым деп қол қойсын. Ұқтың ба? Кел 
онда,- деп, Бектай аяғымнан көтеріп өз атына мінгізді де, алдыма орта қап 
бидайды көтеріп әперді.- Өздерің терген масақтың бидайы ғой. Ептеп дымқылдау, 
кептіріп алар. Онан соң,- деді Бектай қайта ескертіп.-Көшенің ортасымен жүрмей, 
мынау шет жақпен бар, Мұнымыз ұрлық емес, әрине, бірақ қаңқу сөзден аулақ 
болайық. Ешкім көрмесін. Жұрт дегенді білесің ғой, біреуге көмек бергеніңді сезсе, 
үйінде ішер тамағы бар боп тұрса да: «Ойбай, біз де ашпыз, бізге де көмек 
беріңдер»,- деп, қыр соңыңнан қалмайды. Сондықтан ешкімнің сезбегені дұрыс. 
Осының өзін майданға жіберетін астықтан әзер деп жырып беріп отырмыз. Бар. 
Анау қағазға алдым деп қол қойғызуды ұмытпа. 
Осылайша Бектай мені әбден таптап-таптап жолға сап жіберді. Омбылау 
болса да шет жақпен жүріп барып Нұрсұлудың үйінің тұсына жеткенде, әуелі 
алдымдағы жарты қап бидайды күресін қардың үстіне домалатып түсіріп, одан соң 
аттан өзім түсіп, анадағы өзім күреп тақталап жасаған жолмен қапты сүйретіп үйге 
кіргіздім. 
Бәкиза кемпір мен немересі сол анау жолғыдай пештің түбінде көрпесінің 
сыртынан ескі киімін жауып, оранып жатыр екен. Менің есіктерін ашып, тарс-тұрс 
еткізіп зілдей қапты мықшыңдап сүйретіп кіргізгенімде де, бастарын көтере қойған 
жоқ. Ұйықтап жатыр ма, әлде… 
− Апа! Әй, апа! — дедім үрейлене дауыстап. 
− Қанатпысың? — деді кемпір со қимылсыз жатқан қалпы. 
Қуанып кеттім. Тірі екен ғой! 
− Иә, менмін ғой, апа. Сіздерге әскер семьясы деп колхоз көмекке астық 
беріп жіберді, соны әкелдім,- дедім саңқылдай сөйлеп. 
Кемпір жайымен қозғалып, басын көтерді. Жүдегені сондай, жағы мүлде 
суалып, көзі ішіне кіріп шүңірейіп кетіпті. Ұйқысырап көзін ашып-жұмып жатқан 
Берік те қыңқылдай жылап басын көтерген. Кішкене баланың қатты арықтағанын 
көргенім осы еді, өңі қан-сөл жоқ ескі шүберектей боп-боз, бетінде тек бажырайып 
көзі ғана қалған. Мен қапты үйдің бұрышына сүйеп қоя бердім де, жүгіре шығып 
ауыз үйден құшақтап сабан алып кіріп, от тұтаттым. Онан соң босағадағы ілулі 
тұрған кілтті алып, сыртқы қорадан барып екі-үш тезек алып келдім. Лауылдап 
жанған сабанның үстіне сындырып екі-үш кесек тезек тыққам, темір пеш гу-гу етіп 
лезде қызып шыға келді. Бойларын жылу шалған соң кемпір де, немересі де 
ұйқылы-ояу күйлерінен айығып, қимыл қозғалыстары ширап, қаптың аузын ашып 
бидайды көріп, өңдеріне тіршілік нышаны ене бастады. Кемпір маған алғысын 
жаудырып жүр. 
− Енді өлмеспіз, осыдан қыстан шығып қалармыз,- деп қояды. 
Мен тас қоймаға оралғанымда, масақ терген жұрт у-шу боп жүр екен. Ат 
көпір сабанды жан-жақтан жұлқылап құшақ-құшақ етіп, астан-кестеңін шығарып 
лақтырып жатыр. Кейбірі ашамен аударыстырмақ болғандарға: 
− Ойбай, тарт анау ашаңды! Қолмен ізде! — деп айқайлайды тұс-тұстан. 

− Әлгі Бели жоқ,- деді Бектай атының шылбырын қолына ұстатқанымда.- 
Балалармен сабанды үңгіп ойнап жүріп, аяқ асты ұшты-күйді жоғалып кетіпті. 
Бастықсып, үлкенсіп шіреніп тұратын түрінен із де қалмапты… өңі қашып, 
дір-дір етеді. 
Мен оны мазақтап сақылдай күлуге шақ қалдым. «Молодес, Бели, жұрттың 
бәрін әбігерге түсіріп, зәрелерін бір алыпсың-ау,- деп қоям іштей сүйсініп.- Бағана 
Бектай жұмсап жібермегенде, менің өзім де сабанды терең ғып үңгірлеп ап, 
тығылып, жұртты өстіп бір әбігерге түсірсем деп едім, енді, міне, Бели соны менен 
бұрын істеді. Молодес!» 
− Бәріңіздің астан-кестен боп жатқандарыңыз сол ма?! — дедім мен ерінімді 
шүйіре тұрып.-Мен оны қазір сирағынан сүйреп алып шығайын, ендеше. 
Сөйтіп, қоқиланып сабанның бағанағы өзім үңгіген тұсына барғам, үстіңгі 
жағындағы бос сабанды балалар аударыстырып тастапты. Өзім жасаған қуысты 
әзер таптым, бергі жақтағы қобыраған сабанды кейін қарай ысырып, қолымды әрі 
қарай созғам. Айтқанымдай-ақ қолыма бірден бәтеңкенің табаны ілікті. 
− Міне, мында тығылып жатыр! — дедім қуана дауыстап, онан соң қуысқа 
сұғына еңкейіп.-Әй, Бели, шық енді. Қуысымды босат! — дегем айқайлап. 
Қолымды қайта созып, бәтеңкесінің басынан ұстап кейін қарай тартып-тартып 
қойдым.- Шық деймін! 
Мені қаумалай кеп жапырлаған жұрт енді естерін Жиғандай. 
− Е, бәсе, тығылып қалған екен ғой, қу бала. 
− Түу, бар болғыр, зәре-құтымызды алды ғой. 
− Әй, бұ жүгермектер өстіп ойнамаса, ойындары осылады ғой,- десіп, 
біздерді, балаларды, тұс-тұстан жазғыра тұрып, көңілдері орнына түсе бастаған 
еді. 
Ал Бели болса, аяғынан қаншама тартқылап айқайласам да, кейін шығар 
емес. Енді оның мына қылығына Бектай да шыдай алмай кетті, еңкейіп кеп: 
− Әй, Бели, болды енді, шық,- деп жекіре ұрсып аяғынан тартқан.- Сенің 
кесіріңнен қаншама жұмыс тоқтады. 
Бірақ Бели оған да былқ етпеді. 
− Әй, соның тар қуысқа кіруін кіріп ап, кейін шығуға шамасы келмей жатқан 
шығар,- деді біреу. 
− О да мүмкін,- деді екінші біреу. 
Бектай қамшысын маған ұстата берді де: 
− Кәне, былай тұршы,- деп, мені кейін ысырды да, өзі қуыстың төңірегін 
кеңейтіп, сабанды жұлқылап суырып аша бастады. Бізге қарағанда ересек, 
қайратты емес пе, қуыстың төңірегін былайғысын былай, олайғысын олай лездің 
арасында жапырып жіберді де, сұғына еңкейіп барып, Белиді кейін қарай суыра 
тартып алған. Былқ-сылқ еткен жансыз дене етпетінен жатқан күйі аяғымыздың 
астына созылып кеп түсті. 
− Әй, мынаған не болған?! — деп Бектай оны шалқасынан аударған, Белидің 
аузынан да, мұрнынан да қан лық-лық ете қалды, бажырая ашылған көзі шыныдай 
жансыз тесірейіп қарайды. Бектай дереу оның омырауын жұлқи ағытып, көкірегіне 
еңкейіп құлағын тосты да, өңі бұзылып, сұп-сұр боп танауы қусырылып, атып 
тұрды. 
− Менің құлағым түк естімейді, біреуің тыңдаңдаршы,- деді есі шыға 
абдырап. 
Топ арасынан Нүсіп шал шығып, тізерлей отырып Белидің жіп-жіңішке 
білегінен тамырын тыңдады да, басын шайқады, онан соң баланың бетін сипап 
көзін жапты, көкірегінің тұсын ұстап көрді. 

− Қайран, бала-ай, кетіп қапты,- деді күрсіне сөйлеп.- Өкпесі қысылған ғой. 
Бас-аяғы жарты айдың ішіндегі ауылдағы үшінші өлім еді бұл. 
  
КӨБЕГЕН 
Біз сабақтан шыққан кезде, ауылдың дәл ортасына кеп, бір ат-шана тоқтап 
тұр екен. Мына көрші ауылдағы етікші Жақыпбай шалдың ат-шанасын бірден 
таныдық. Анда-санда кеп ауылдағыларға етік тігіп беріп, астық жинап әкететін. 
Иегінде теріден қиып ап жапсыра салғандай боп тұратын бір шоқ сақалы бар, екі 
беті нарттай қып-қызыл, домалақ шал. Қазір де ауыл ортасына кеп тұрғаны етік 
тіккізуге үйіне кім шақыра қояр екен деп күтіп тұрған болар деп ойладық. Бұл 
жолы шал жалғыз емес екен, шанасында тағы біреу отыр, басында маңдайында 
жұлдызы бар әскери сұр құлақшын, үстінде сұр шинель, өзі аурудан тұрғандай 
жүдеу енді боп-боз арық адам. 
− Балалар, бері келіңдер! — деді әлгі жүдеу адам. 
Кім де болса әскерден қайтқан біреу, бірақ біз танымаймыз. Балалар жүгіре 
басып жақын келдік, біреудің үйін сұрайтын болар деп ойлағанбыз. Әлгі жүдеу 
адам арт жағында жатқан қапшықты алып ашты да, ішінен аппақ кесек тұздарды 
уыстап алып бәрімізге бір-бірден үлестіре бастады. 
− Бұл қант қой, алыңдар! Менің сендерге деп әкелген базарлығым,- деді 
әрқайсымызға күлімсірей қарап. Уысындағы біткен соң, кейіндеу жеткен балаларға 
әлгі қапшықтан тағы да уыстап алып шықты. Үлкен қапшықтың іші толы кесек қант 
тәрізді. Біз өңіміз түгілі түсімізге кірмеген тастай қатты аппақ қантты шүпірлей 
сорып, есіміз шығып тұрмыз. 
− Сен өзің базарлықты бүкіл ауылдың балаларына жетерліктей ғып әкепсің 
ғой,- деген Жақыбай шал. 
− Осы балалар алдымнан шығар-ау деп, госпитальда үш ай бойы жатқанда, 
күнделікті шайға деп берілген қантты жинай беріп едім,- деді жүдеу адам жымия 
күліп. 
Онан соң әрқайсымызға елжірей қарап: 
− Кімнің баласысың? — деп сұрайды. Біз әкеміздің атын айтқан кезде: — Ә, 
со кісінің баласы екенсің ғой. Түу, үлкен жігіт боп қапсың ғой,- деп мәз болады. 
Біз, балалар, бірде-біріміз оны танып тұрғамыз жоқ, ал ол біздің 
барлығымыздың да әкелерімізді танып-біліп тұр. 
− Әкең қайда? Әскерде ме? Әлі қайтқан жоқ па? 
− Әлі қайтқан жоқ. 
− Нешеуа, жақын арада қайтады әлі. 
− Сенің әкең ше? 
− Менің әкемнен қара қағаз келген. 
− А,- деп жүдеу адам қабағы түйіліп онан әрмен жүдеп қалады.- Жақсы жігіт 
еді, әттеген-ай…- дейді күрсініп. 
− Ал, жігітім, қай үйге түсірейін? — деген. Жақыпбай шал. 
− Білмеймін,- деді жүдеу адам күмілжіп.- Елге жеттім ғой, осы арада түсіп 
қалсам да болады. 
− Өзің еліме келдім дейсің де, ат басын тірейтін жерің жоқ болады. Сонда 
бұл қалай, жігітім? — дейді Жақыпбай шал таңырқап. 
− Әне, анау жерде бейіт бар,- деді жүдеу адам ауылдың теріскей жағын 
нұсқап,- сол арада менің әкем мен шешем жатыр. Демек, ат басын тірер елім осы 
ара. 
«Біз білмейтін бұл кім болды?» — десіп, балалар өзара күбірлесіп тұрмыз, 
оның қорасан дағынан қалған аздаған шұбары бар кескініне таңырқаса қараймыз: 

күлімсірей қараған қой көзі әрқайсымызға іш тарта елжірейді. Өзі шанадан түскісі 
келмегендей және қозғала қояр емес. Өстіп ол бізге, біз оған қарап тұрғанымызда, 
тас қойма жақтан Нүсіп шал шанаға таяп кеп, дауыстай сәлемдесіп, Жақыпбайды 
таныды да: 
− Иә, әлей болсын? — деп, жөн сұрады. 
− Міне, ауылдарыңның әскерден қайтқан бір азаматын әкеп тұрмын,- деді 
Жақыпбай шал даңғырлай сөйлеп. 
− Иә, бұ қай бала? — деді Нүсіп шал жүдеу жігітке еңкейіп. 
− Мен ғой. 
− Менің кім? Түсіңді тани алмай тұрмын, қарағым, аты-жөніңді айтпасаң? 
− Ысқақтың баласы Көбегенмін. 
− А-а! Қарағым-ау, тірі ме едің?! — деп, жан даусы шыққан Нүсіп құшағын 
жайып кеп, жүдеу адамды бас салды. Құшағына қысып, бетінен сүйіп, көзінен 
ыршып шыққан жасын тыя алар емес.- Қарағым-ай, танымай қалдым ғой. Сен 
әскерге кеткелі қанша заман?! Анау әлгі ақ пиндермен соғысардың алдында 
алындың емес пе?! 
− Иә. 
− Сонан бері қаншама жыл өтті. Өлі-тіріңді де білмеуші ек. Қарағым-ай, тірі 
екенсің ғой,-деп Нүсіп шал әскерден дәл өз баласы келгендей айналып-толғанып, 
қуанғаннан есі шығып кетті. 
Тек әлден уақытта: 
− Әй, бұл тұрыстарың не? — деді жұлып алғандай. 
− Жігіттің түсер жері болмай тұр. 
− Қой әрі, о не дегенің. Көбегенге осы ауылдың бар үйі өз үйі емес пе. Әкесі 
Ысқақ марқұм менімен түйдей құрдас еді. Жігіттің сабазы болатын… Кәне, біздің 
үйге жүріңдер! — деді онан соң бұйырып. 
Нүсіп шалдың үйі — екі үйден кейін болатын, шанаға ілесіп шуылдаса 
топырлап біз де солай қарай жүрдік. Енді қалай! Әскерден ауылдың бір азаматы 
аман-сау келіп жатқанда және ол бәрімізге базарлығым деп қант үлестіріп берсе, 
бұдан артық қандай қуаныш болмақ. Барлығымыздың аузымыз томпаң-томпаң 
етеді, өзі тастай қатты, ерекше тәтті. Мұндай қантты жеген де бар, жемеген де 
бар. 
Шана Нүсіп шалдың дәл есігінің көзіне барып тоқтаған, біз енді ғана 
байқадық: Көбегенді Жақыпбай шал қолтығынан демеп көтеріп тұрғызған, бір аяғы 
қара саннан жоқ екен. Шанадан түсірерде жігіттің екі қолына бұрын біз көрмеген 
айырық-жалғаулары бар ұзын екі таяқты (балдақ аталатынын да кейін білдік) 
ұстатты. Көбеген әлгі екі таяққа қолтығымен асылып, жерге жалғыз аяқпен секіріп 
түсіп секектей жүрген. Біз, балалар, көзіміз атыздай боп, аузымыздағы әлгінде 
ғана Көбеген үлестірген қанттың дәмін де ұмытып, үрейлене қарап қаппыз. 
Біздің ауылда соғыстан жараланып қайтқандар бұрын да болып еді. 
Қолының басынан, саусақтарынан, қабырғасынан, көзінен айырылып келгендердің 
жүріс-тұрыстарында кемдік болмаған соң олардың мүгедектігіне үлкендерді 
қайдам, ал біз, балалар, онша көңіл де аудармаған екенбіз. «Өкпемді оқ тескен» 
деген Ырысбектің өзі де бізге соғыстан сонша бір зардап шеккен адамдай боп 
көрінбейтін. Қайта, соғыстан жараланып қайтқандардың бәрі, сол құсап жүріп-
тұратын болса, онда жаралану дегенің аттан жығылудан онша ауыр болмағаны-ау, 
деген ой келетін. 
Енді, міне, Көбегеннің жалғыз аяқпен секектегенін көргенде, соғыс дегеннің 
тірі адамды қандай күйге түсіретінін ұққандай боп тұрмыз. Шын кемтарлықты 
көзімізбен алғаш көргеніміз осы еді. Балғын жүректеріміз шымырлап, сыздап кетті. 

Жайшылықта аналарымыздың: «Құдай-ау, екі қол, екі аяғынан айрылса да 
кеудесінде шыбын жаны аман келсе ризамын»,- деп, зар еңіреп жылағанын 
естігенде, онша мән бермейді екенбіз. Екі қол, екі аяғы емес, жалғыз аяғынан 
айырылған адамның мынадай мүшкіл халін көргенде, төбе шашымыз тік тұрды. 
Қайран азамат, қандай мүсәпір күйге түскен, анау жалғыз аяқ, екі таяқпен мына 
қалың қарда есіктен аттап шығуы зар ғой. Неткен қорлық! Соғыс дегеннің 
ауыртпалық, аштық-жалаңаштық, жетімдік-жесірлік қана емес, адамның — кәдімгі 
қол-аяғы бүп-бүтін, төрт мүшесі түгел, сау адамның кісі аярлық кемтар күйге, 
пақыр күйге түсу екенін осы сәтте анық түйсініп тұрдық. 
* * * 
МТС-қа Байдалы шал өзі апарып салған соң, жарты айдан кейін Нәзира 
әпкем бір күнге демалысқа келген, Біраз күн болса да көрмегендікі ме, өзгеріп 
кеткен. Бұрын ылғи далада жел қақты боп тотығып күреңітіп тұратын дөңгелек 
жүзі ат жақтанып, бозарып жүдеу тартқан, толықтықтан төртбақтанып тұратын 
бойы да таралып, сұңғақтанып өскен сияқты, тіпті киген киімдері де басқаша: 
шашын төбесіне түйіп, басына құлақшын киіп апты, кәдімгі газетке шыққан 
Мәншүк Мәметованың құлақшын киген суретіне ұқсап тұр: күпәйкесін шешкен, 
үстінде көйлек орнына кеудесі мен шалбары біртұтас тігілген қызық бір киім — 
мына қалпында бойжеткен қыз емес, еркекшора біреу сияқты көрінеді. Оның 
киімдеріне тіксіне қараған әжем: 
− Өзің Нәзирамысың? — деді. 
− Иә, Нәзирамын, мына тұрған ырымшыл, діншіл кемпірдің немересімін,- 
деді әпкем ерке үнмен күле сөйлеп. Осылай киінгені өзіне ұнайтынын жасыра 
алмай тұр.- Немене, танымай тұрсыңдар ма? 
− Танымай тұрмыз. 
− Онда танып қойыңдар, енді екі ай жарымнан кейін темір тұлпар 
трактордың құлағында ойнайтын мықтыңыз мен болам,- деп кеп, әпкем әжемді 
құшақтай көтеріп ап, бетінен шөп-шөп сүйген. 
− Тә, сүйектерімді сындырдың, онысы несі, кәпір,- деп әжем ашуланған боп 
күледі. 
Мұнан әрі әпкем әжемді қоя бере, өзіне жаутаңдаса қарап қалған кішкене 
балаларды кезек-кезек құшақтап беттерінен сүйіп, қолдарына бірдеңелер 
ұстатқан. Олар: «Бұ не?», «Бұ не?» — дескен таңырқап. 
− Мәмпәси ғой. 
Ең соңынан мені кеп арқамнан қағып, құшақтап бетімнен сүйді де: 
− Бойың өсіп, жігіт боп қапсың ғой,- деді еркелетіп. Ой, алла-ай, осы сәттегі 
Нәзира әпкемнің мінезі де, даусы да құдды апам сияқты айнымай қалған еді. 
Кішкене балаларға ұстатқан мәмпәсиінен маған да берді және төс қалтасынан 
кішірек төрт бұрышты кітапшаны алып.- Мә, блокнот,- деді. Бұл менің өмірімдегі 
судыраған ақ қағаздан тігілген блокнотты қолыма алғаш ұстауым еді. 
Мұнан әрі Нәзира әпкем түйіншегінен жылтырақ қағазға оралған алақанның 
жартысындай ғана нәрсені алып, қайрыла әжеме бұрылып: 
− Мынау жарты шайды саған әкелдім,- деді. 
− Құлыным… күнім…- деп көзіне жас толған әжем демігіп бірден сөйлей 
алмай қалды. Тек сәлден кейін ғана: — Өзің боп-боз болып жүдепсің, осының 
бәрін тамағыңнан жырып алып жүрсің-ау-ә?! — деді кінәлай сөйлеп. 
− Тамағым аш емес, әже. Есіңде ме, былтыр жазда облигацияға 
жазылғанымызда, соның ақшасын төлеу үшін мына таудағы омарташы орыс 
шалына ақ ешкіні лағымен сатып ек қой, сонда елу сомды апам маған берген, 
тығып қой деп, ұстап жүргенім сол ақша. Ал мына комбинезон мен құлақшынды 

МТС-тың директоры бергізді. Ылғи еркектердің арасында көйлекпен тракторға 
отырып-тұру ыңғайсыз болады деп. Трактористер курсында екі қыз оқимыз. 
Екеумізге де директордың өзі қамқорлық жасап отырады. 
Сонымен біздің үйде кішігірім той болды да қалды. Сол күні Нәзира әпкемнің 
үйге келгенін пайдаланып әжем Көбегенді қонаққа шақырып жібермек болды. 
− Алыстан, оқ пен оттың арасынан келген ер-азамат, дәм татырмағанымыз 
жарамайды,-деді. 
Күздегі сары серкенің бір жілігін сақтап келген екен, әжем соны қазанға 
салды. Маған қол диірменге мол ғып талқан тартқызды, жарым кесе, бір кеседен 
үнемдеп неше күннен бері жинастырып жүрген қоңыр сиырдың сүтін кіші қазанға 
жарты қазан етіп пісіріп, оның бетіне қаймағы тұрсын деп жауып қойды, сөйтіп, 
көптен — апам қайтыс болғаннан бері біздің үйде бола қоймаған дастарқан мәзірі 
әзірленген. Осының бәріне қоса Нәзира әкеп берген жарты кірпіш шайы әжемнің 
бүкіл ауылда өзінен басқа ешкімде жоқ байлығы еді. 
− Әй, Қанат, басқа біреу шақырып қойып жүрер, сен қазір ертерек барып 
ескертіп келші Көбегенге, бүгін кешкісін біздің үйден кеп дәм татсын,- деді әжем 
мені жұмсап.- Нүсіптің үй іші түгел бірге келсін деді де. 
Әскерден қайтқан адамға дәм татқызатын салт бойынша шамасы келгендер 
Көбегенді күнделікті кезекпен қонаққа шақыратын. Оқ пен оттың астынан аман-сау 
қайтқан ер-азаматқа ақ пейілдерімен бары бір асым етін асып, жоғы қара 
талқанмен болса да бір шәугім шайын әзірлеп сый-құрметін білдіреді. Және 
қонаққа Көбегеннің жалғыз өзін алаламай, Нүсіп шалдың үйін тегіс қоса 
шақырады: шалдың өзі, кемпірі және жалғыз қыздары Шынар — барлығы бірге 
келіп, бір үйдің адамдарындай жадыраса отырып, өздері де, келген үйлері де, 
әуелі, Көбегеннің соғыста басынан кешкен әңгімелерін тыңдап, одан ауылдың 
өткен-кеткенін қозғап, ақырында түннің бір уағына дейін Көбегенге Еңлік -Кебек, 
Қалқаман — Мамыр, Мұңлық — Зарлық сияқты қиссалардың бірін айтқызып, 
арқалары кеңіп, бір сейіліп қалады. 
Көбегеннің даусы керемет зарлы. Қиссаларды ескі бір әуендерге салып 
зарлатқан кезде, төбе құйқаң шымырлайды. Мұраттарына жете алмай, қосыла 
алмай арманда кеткен ғашықтардың, жауыздықтың қырсығынан бір-бірінен 
айырылған бауыр мен қарындастың зар-мұңы соғыс кезінің зар-мұңымен ұштасып, 
әркімнің жүрегіндегі жарасына тиетін болу керек, тыңдаушылар егіліп отырып, көз 
жастары сорғалап отырып тыңдайды. 
Сөйтіп, аз күннің ішінде-ақ Көбегеннің қиссашылығы бүкіл ауылға тарады. 
Біреулер: 
− Шіркіннің даусы-ай, сай-сүйегіңді сырқыратады? — деп тамсанса, 
екіншілері: 
− Апыр-ай, десеңші, анау жылы әскерге алынбас бұрын мұның «әу» деген 
өнерін байқамаушы ек, осының бәрін қайда жүріп жаттап алған өзі? — деп 
таңданады. 
− Е, ол кезде сендер байқайтындай ма, едіңдер? Көздерің аспанға қарап, 
шатырайып шолақ белсенді болғандарыңа мәз боп, арақ ішуден асқан өнер жоқтай 
көруші едіңдер ғой,- дейді үшіншілері. 
− Шерменде ғой, байғұс. Жастайынан ата-анасынан жетім қап не көрмеді. 
Соның бәрі көкірегінде беріш боп қалды емес пе…- дейді төртінші біреулер. 
Үлкендерден естуімізше, Көбеген ата-анасынан жастайынан жетім қап, 
ауылда әркімнің есігінде жүріп өседі. Кішірек кезінде баласы жоқ үйлердің қозы-

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: