Оқу-ҽдістемелік материалдар «алгоритмдеу жҽне бағдарламалау негіздері» Баспа

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 22-сі 
 
 
22 
 
Сурет 5 Программалау жҥйесінің қҧрамы 
 
Программалауды автоматттандырудың ең кҿп тараған негізгі тҽсілдеріне 
мыналар жатады: 

 
қолмен  программалауды  жеке  жҧмыстарын  автоматтандыру 
тҽсілдері; 

 
бағыныңқы программалар кітапханасын қҧру; 

 
программалаудың ҽр тҥрлі тілдерін пайдалану. 
Қолмен  программалаудың  жеке  жұмыстарын  автоматтандыру 
тәсілдері.  Қолмен  программалаудағы  жҧмыстарды  автоматтандыруда  жҧмыс 
программаларын тҥзетуді негізгі назарда ҧстау керек. 
Қазіргі  кезде  программаның  дҧрыстығын  тексеру  ҥшін  жоғарыда 
айтқандай  тест  тҽсілі  кеңінен  қолданылады.  Тест  тҽсілі  бойынша  жауаптарды 
алдын  ала  белгілі  есептердің  бірнеше  нҧсқасы  компьютерде  қҧрылған 
программаны пайдаланып шығарылады. Алынған нҽтижелер алдын ала белгілі 
жауаптармен  салыстырылады.  Ол  жауаптар  біріне  –  бірі  сҽйкес  келмесе,  онда 
программада қателіка кеткен болып шығады. 
Программаны 
жҿндеу 
процесі 
бірнеше 
ҽмбебеп 
жҿндеуші 
программаларды  жасау  жҽне  компьютердің  ҿзін  пайдалану  арқылы 
автоматтандырылады.  Бҧл  программалар  командалардың  қалай  орындалып 
жатқандығы  туралы  информацияны  баспаға  бере  отырып  жҿнделіп  жатқан 
                     Программалау жҥйесі 
Программалау тілдері 
Программалық тңілдерінің трансляторлары 
Ассемблер 
Компилятор 
Интерпретатор 
Бағыныңқы программалар кітапханасы 
Қҧрастырушы 
Жҿндеуші 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 23-сі 
 
 
23 
программаның  кез  келген  бҿлігінің  жҧмысын  қадағалап  бақылауға  мҥмкіндік 
береді.  Программаны  автоматты  тҥрде  жҿндеуде  программалаушыны 
қызықтыратын  барлық  информация  қҧжатқа  жазылады,  соның  арқасында  ол 
компьютерді  пайдаланбай-ақ  есептің  компьютерде  шншілу  процесінің 
дҧрыстығын бақылай алады. 
 
2.9 Программалау тілдері 
 
Программаларды  жасауда  қазіргі  заманғы  компьютерлерде  ҽр  тҥрлі 
деңгейдегі программалау тілдері пайдаланылады. 
Жалпы  жағдайда  тіл  деп  информацияның  жазылыуын  жҽне  оның 
тҥрленуін  белгілі  ережелер  бойынша  формальдыетіп  беруші  қҧралдарды 
тҥсінеміз. 
Тілдің  қҧрамында  информацияның  негізгі  элементтерін  қҧрудың 
қҧралдары  жҽне  осы  элементтерден  ҽр  тҥрлі  мазмҧнды  қҧрылымдар  қҧруға 
арналған ережелер жҥйесі бар. 
Программалау тілі деп деректерді жазуға жҽне оларды белгілі ережелер 
бойынша  ҿңдеуге  арналған  адам  мен  компьютерді    байланыстыратын 
формальды тілді айтамыз.  
Програмалаудың әр түрлі тілдерін пайдалану. 
Ҽр  тҥрлі  белгілер  бойынша  жіктеуге  болатын  бірнеше  жҥздеген 
программалау  тілдері  бар.  Ең  жалпысы  тілдің  машинаға  жақындық  дҽрежесі 
бойынша жіктеу болып табылады. Осы белгісі бойынша программалау тілдері 
екі ҥлкен топқа бҿлінеді: 
־
 
машинаға тәуелді тілдер; 
־
 
машинаға тәуелсіз тілдер; 
Машинаға тҽуелді тілдер ҿз кезегінде былай бҿлінеді: 
־
 
машина тілі; 
־
 
машинаға бағдарланған тілдер; 
 Машинаға  бағдарланған  тілдер  кейде  автокодтар  деп  те  аталады. 
Машинаға бағдарланған тілдердің екі деңгейі бар:  
־
 
символдық кодтау тілдері, басқаша айтқанда мнемокодтар; 
־
 
макротілдер.  
     Макротілдер  машина  тілінің  командаларына  тікелей  ҧқсастығы  жоқ 
макрокомандаларды пайдалануға рҧхсат етеді. Макрокомандаларды пайдалану 
программаны  қысқартады  ҽрі  тілді  жасау  қҧралдарының  жиынын  кеңейте 
отырып программалаушының еңбегінің ҿнімділігін арттырады. 
      Машинаға  тәуелсіз  тілдер  программаларды  бҿлшектеу  дҽрежесіне 
қарай екі топқа бҿлінеді: 
־
 
процедулалы- бағдарланған тілдер; 
־
 
проблемалы – бағдарланған тілдер. 
Процедулалы – бағдарланған тілдер есепті шешу алгоритмін сипаттауға 
арналған,  сондықтан  да  оларды  кейде  алгоритмдік  тілдер  деп  те  атайды. 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 24-сі 
 
 
24 
Алгоритмдік тіл деген ҧғым программалау тілі деген ҧғыммен сҽйкес елмейді. 
Егер  алгоритмдік  тілде  жазылған  алгоритмдік  жазу  компьютерге  ендіруге 
тікелей  жарамды  жҽне  дайын  жҧмысшы  программаға  тҥрленетін  болса,  онда 
мҧндай  алгоритмдік тіл программалау тілі де бола алады. Кейбір алгоритмдік 
тілдер  тек  оларға  кейбір  қҧралдарды  қосқаннан  кейін  ғана  программалау  тілі 
болады. 
Проблемалы  –  бағдарланған  тілдер  есептерді  сипаттау  ҥшін  қызмет 
атқарады. 
Бірақ  алгоритмдік  тілдер  ҿздігінен  барлық  проблеманы,  тіптен 
программаны  да  шеше  алмайды.  Мҧндай  тілде  жазылған  программа 
компьютерде  тікелей  орындалмайды,  ол  орындалу  ҥшін  алдын  ала  сол 
компьютердің машина тіліне аудару жеткілікті қиын мҽселе болып табылады. 
Алгоритмдік  тілден  программаны  машина  тіліне  аудару  жҧмысын 
компьютердің  ҽмбебаптығын  пайдаланып,  оның  ҿзіне  жҥктеуге  болады.  Бҧл 
ҥшін  ҽрбір  алгоритмдік  тілден  машина  тіліне  формальды  аударуға  яғни 
аударудың  ережесін  алгоритм  тҥрінде  тҧжырымдауға  мҥмкіндік  беретіндей 
болуы  керек.  Егер,  осы  алгоритмді  бір  рет  машиналық  программа  тҥріне 
келтіріп алсақ, онда одан кейін осы программаның кҿмегімен компьютердің ҿзі 
берілген  алгоритмдік  тілде  жазылған  кез  келген  программаны  нақтылы 
компьютердің машина тіліне аударып бере алады. Мҧндай арнайы аудармашы-
программа жоғарыда айтқанымыздай транслятор деп аталады.     
 
3 Турбо Паскаль программалау тілі туралы мағлұматтар 
3.1 Паскаль тілінің негізі элементтері. Тіл алфавиті  
 
Тіл  алфавиті  деп,  осы  тілдегі  жазылатын  программалық  текстерді  қҧру 
ҥшін    пайдаланатын  символдардың  жиынтығын  айтады.  Кез  -  келген 
программалық          тіл  символдардан,  сҿздерден,  сҿз  тізбектері  жҽне 
сҿйлемдерден  -  операторлардан    тҧрады.Сҿздер  сиволдардан  қҧралады,  ал 
операторлар сҿз тіркестерінен тҧрады:  
1.  26  латын  алфавитінің  ҽріптерінен,  олармен  қызметші  сҿздермен  
иденфикаторлар    жазылады.  Идентификаторлар  -  программада  кездесетін 
барлық  тҧрақтыларды,  айнымалыларды,  функциялармен  процедураларды 
белгілеу  ҥшін  қолданылатын  ҽріптер  мен  сандар  жҽне  сызықшадан  тҧратын 
қызметші  сҿздер.  Идентификаторларға  бҧлардан  басқа  символдарды  беруге 
болмайды,  олар  міндетті  тҥрде  ҽріптен  басталуы    керек  жҽне  оларға  тілдегі 
басқа  қызметші          сҿздердің  атын  қоюға  болмайды.  Идентификаорларды  бас 
ҽріппен де, кішкентай ҽріптермен де жаза беруге болады. 
Мысалы: Begin, begin, BEGIN  - сҿздері бір ҧғымды білдіреді; 
2.  Сандарды  белгілейтін  араб  цифраларынан:  0,1,2,3,4,5,6,7,8,9.  Сандар  бҥтін 
жҽне  нақты  болып  екіге  бҿлінеді.  Нақты  сандардың  бҥтін  бҿлігімен  бҿлшегін 
нҥкте арқылы бҿліп жазады  -9.7, 6.25, .41,-8.178. 
Ал  ҿте  ҥлкен  немесе  ҿте  кіші  шамалар  экспонициал  сандар  тҥрінде 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 25-сі 
 
 
25 
жазылады- 1.801Е + 5(1.801*105),      5.74E-4(5.74*10-4); 
3.    Ҧлттық  алфавит  ҽріптерінен,  ҧлттық  ҽріптер  тҥсініктеме  мен  
комментарийлар    жазу    ҥшін      немесе    символдық  айнымалыларда  
қолданылады  (ҧлттық  алфавит  ҽріптері  клавиатураның  жоғарғы    жағындағы 
цифрлар орнына арнаулы драйверлер қосылғанда ғана  жҧмыс істейді); 
4.  Арнаулы символдардан:  +,-,:,',<,>,/,=,.,(,),,,$,%,& т.б. 
Программалар белгілі бір мҽселені, есепті шешуге арналған. Есеп шығару 
барысында  компьютерге  бастапқы  мҽліметтер  енгізіледі,  оларды  қалай 
ҿңделетіндігі  кҿрсетіледі  жҽне  нҽтиже  қандай  тҥрде,  қандай  қҧрылғыға 
шығарылатыны айтылады. 
Паскаль тілінде программа жеке - жеке жолдардан тҧрады. Оларды теру, 
тҥзету  арнайы  мҽтіндік  редакторлар  атқарылады.  Программа  алдындағы  азат 
жол  немесе  бос  орын  саны  ҿз  қалауымызша  алынады.  Бір  қатарда  бірнеше 
команда  немесе  оператор  орналаса  алады,  олар  бір  -  бірімен  нҥктелі  ҥтір  (;) 
арқылы  ажыратылып  жазылады,  бірақ  бір  жолда  бір  ғана  оператор  тҧрғаны 
дҧрыс, ол тҥзету жеңіл, ҽрі оқуға ыңғайлы. 
Паскаль тілінде программа ҥш бҿліктен тҧрады: тақырып, сипаттау бҿлімі 
жҽне операторлар бҿлімі. 
Кез келген программаның алғашқы жолы PROGRAM сҿзінен басталатын 
оның  тақырыбынан  тҧрады.  Одан  кейін  программаның  ішкі  объектілерінің 
сипаттау  бҿлімі  жазылады.  Бҧл  бҿлім  программадағы  айнымалылар, 
тҧрақтылар  тҽрізді объектілердің жалпы қасиеттерін алдын ала анықтап алуға 
кҿмектеседі. Сипаттау бҿлімі бірнеші бҿліктерден тҧрады, бірақ программаның 
кҥрделілігіне  байланысты  кҿбінесе  ол  бір  немесе  екі  ғана  бҿліктен  тҧруы 
мҥмкін. 
Программаның  соңғы  жҽне  негізгі  бҿлімі  операторлар  бҿлімі  –  болып 
табылады.  Орындалатын  іс  -  ҽрекеттер,  командалар  осы  бҿлімде  орналасады. 
Ол  begin  тҥйінді  сҿзінен  басталып,  бірақ  атқарылатын  операторлар 
(командалар)  тізбегі  жеке  -  жеке  жолдарға  жазылып  біткен  соң  end  тҥйінді 
сҿзімен аяқталады. 
 
Program BASTAU: 
 
Сипаттау бҿлімі 
 
begin 
 
Операторлар бҿлімі 
 
end 
 
 
Операторлар бҿлімінде командалар ретімен орналасады. Олардың кейбірі 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 26-сі 
 
 
26 
шартқа  байланысты  атқарылса,  ал  кейбір  қайталанатын  цикл  немесе  қосымша 
программа  тҥрінде  орындалады.  Операторлар  бҿлімінде  орнатылатын  негізгі 
ҽрекеттерді қарастырайық. 
Деректер  -  сан  мҽндері  мен  мҽтін  тҥріндегі  сҿз  тіркесін  мҽн  ретінде 
қабылдай  алатын  тҧрақтылар,  айнымалылар  т.б.  осы  тҽрізді  қҧрылымдар 
немесе солардың адрестері. 
Дерек енгізу - бастапқы деректерді пернетақтадан, дискіден немесе еңгізу 
- шығару порттарынан еңгізу арқылы жҥзеге асады. 
Операциялар  немесе  амалдар  -  берілген  жҽне  есептелген  мҽндердің 
меншіктеу, соларды ҿңдеу, салыстыру операцияларын орындайды. 
Шартты  түрде  атқарьшу  белгілі  бір  кҿрсетілген  шарттың 
орындалуына байланысты, командалар жиыны атқарылады, ҽйтпесе олар аттап 
ҿтіледі немесе басқа командалар жиыны орындалады. 
Цикл - белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кҿрсетілген командалар 
жиынын  бірнеше  рет  қайталанып  атқарылады.  Қайталау  саны  бҥтін  санмен 
беріледі. 
Көмекші  программа  -  алдын  ала  қандай  да  бір  атаумен  атымен  атымен 
аталған командалар тобы. Олар программаның кез келген жерінен оның атауын 
кҿрсету арқылы шақырылып атқарыла береді. 
Түсініктеме - программа жолдары соңында немесе оның тҥйінді сҿздері 
арасында қазақша (орысша) тҥсінік беретін пішінді жақшаға алынып жазылған 
сҿз тіркесітері. Олар программа операторларының орындалуына ешқандай ҽсер 
етпейді. 
3.1.1 Айнымалылар, тұрақтылар, стандартты 
функциялармен қызметші сөздер 
 
Айнымалылар деп программаның орындалу барысында ҽр тҥрлі мҽндерді 
қабылдай  алатын  шамаларды  айтады.  Олар  идентификаторлармен  белгіленіп, 
ҽрбір  уақытта  белгілі  бір  мҽнге  ие  бола  алады.  Айнымалыларды  белгілеу 
мысалдары: 
X, X1, A, B, C1, MIN1, MAX, A[1], B[2,3]. 
   
Тҧрақтылар  деп  программаның  орындалу  барысында  мҽндері  ҿзгеріссіз 
қалатын  шамаларды  айтады.  Тҧрақтыларға  CONST  бҿлімінде      бірден  мҽнін 
берсек  те,  немесе  VAR  бҿлімінде    иденфикатор  тҥрінде  белгілеп  алып  мҽн 
берсек те болады.  Тҧрақтылардың жазылу мысалдары: 
 
CONST A=5: B=8: PI=3.14 
 
Стандартты 
функцияларды 
программада 
жазу 
ҥшін,  алдымен 
функцияның атын, одан кейін жҽй жақшаның ішінде аргументін кҿрсету керек. 
Программаларда  аргументтердің  мҽнін  берген  кезде  міндетті  тҥрде 
функцияның  анықталу  облысын  ескеру  қажет.  Мысалы:  тҥбірден  еш  уақытта 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 27-сі 
 
 
27 
теріс сан шықпайды, бҿлшектің бҿлімі 0-ге тең болмау керек т.с.с.. 
 
3.2 Мәлімет типтері 
 
Программада  пайдаланылатын  мҽліметтердің  немесе  шамалардың 
мҽндері Паскаль тіліндегі алдын ала келісілген типтердің біріне тҽн болуы тиіс. 
Мәліметтердің  немесе  шамалардың  типі  деп,  олардың  қабылдай 
алатын мәндерінің және олармен орындауға болатын амалдардың жиының 
анықтауды  айтады,  яғни  тип  дегеніміз  -  шамалардың  қабылдайтын 
мәндеріне берілетін сипаттама. 
Мҽліметтердің ҽр типі тек ҿзіне ғана сҽйкес келетін операциялар жиынын 
орындата алады. Мысалы, 1 мен 2 мҽндері бҥтін сандар типіне жатады, оларды 
қосуға, азайтуға, кҿбейтуге жҽне бҿлуге болады.АJI, «ІВМ» жҽне «РС» мҽндері 
сҿз тіркесі типіне жатады, бҧларды біріктіріп жазуға ғана болады («ІВМ РС»). 
Қосуға,  азайтуға,  кҿбейтуге,  бҿлуге  болмайды.  Кез  келген  тҧрақты,  айнымалы 
функция немесе ҿрнек ҿзіне тҽн бір типпен ғана сипатталады. Паскаль тілінде 
шамалардың  типін  кҿрсету  міндетті  болып  табылады.  Сондықтан  программа 
алдына оның сипаттау бҿлімінде пайдаланылатын барлық шама атаулары жҽне 
оның типтері кҿрсетілуі қажет. 
Паскаль  тілінде  пайдаланылатын  барлық  типтер  скалярлық  (қарапайым) 
жҽне қҧрылымдық (структуралық) болып ҥлкен екі топқа бҿлінеді. Скалярлық 
(қарапайым)  типке  шамалардың  стандартты  типі  жҽне  жасанды  тип 
(тағайындалған) жатады. Стандартты типтерге:  
• Бҥтін - INTEGER; 
• Нақты - REAL; 
• Логикалық - BOOLEAN; 
• Тіркестік - (STRING); 
• Мҽтіндік (ТЕХТ) тҽрізді типтер жатады. 
Қҧрылымдық типтері жиымдар - ARRAҤ, жазбалар - RECORD, жиындар 
- SET жҽне файлдар - FILE тҥрлеріне бҿлінеді. 
Бҧлардан  ҿзге  типтер  программаның  типтері  сипаттау  бҿлігінде 
анықталуы қажет. Тҧрақты сандардың типін олардың сыртқы пішініне қарап  - 
ақ ажыратуға болады, ал айнымалылар мен функциялар типтері программаның 
сипаттау бҿлімінде кҿрсетіледі. 
Ол ҥшін type тҥйінді сҿзі қолданылып, жазылу пішімін былай кҿрсетуге 
болады: 
Туре <тип атауы> =<тип мҽндері>; 
Логикалық  шамалар  екілік  сандар  жҥйесіне  сҽйкес  «1»  жҽне  «О»  деген 
мҽндерді  ғана  қабылдайды.  Мҧндағы  «1»  тексерілетін  белгілі  бір  шарттың  - 
логикалық  тҧжырымның  орындалатынын,  яғни  ақиқат  екенін,  ал  «О»  сол 
шарттың  орындалмайтынын  -  тҧжырымның  жалған  екенін  кҿрсетеді.  Бҧл  екі 
мҽн  программада  ағылшын  тіліндегі  айтылуына  сҽйкес  true  (1)  жҽне  false  (О) 
болып жазылады. 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 28-сі 
 
 
28 
Символдық шамалар апострофқа алынған бір символды ғана мҽн ретінде 
қабылдай  алады,  мысалы,  'R','Л','%'тағы  басқа.  Бірақ  ҽрбір  таңбаны  оның 
кодына байланысты реттелген бҥтін сандармен де ҿрнектеу мҥмкіндігі бар.  
Мҽліметтердің  қарапайым  тҥрлерін  стандартты  типтер  деп  атау 
қалыптасқан.  Стандартты  типтердің  real  тҥрінен  ҿзгелері  реттелген  деп 
аталады,  ҿйткені  оларды  бҥтін  сан  арқылы  ҿрнектей  отырып  ҿсуі  не  кемуі 
бойынша реттеп орналастыруға болады. 
Стандартты  типтер.  Паскаль  тілінде    тҿмендегі  қарапайым  типтер 
пайдаланылады: 
• Бҥтін типтер - SHORTINT, INTEGER, LONGINT, ВУТЕ, WORD; 
• Нақты тип - REAL, SINGLE, DOUВLE, EXTENDED, СОМР; 
• Логикалық - BOOLEAN; 
• Симводық - CНAR; 
• Ауқымды (диапозонды) тип; 
• Саналатын тип; 
 
3.3 Паскаль тіліндегі программа дайындау жолдары 
3.3.1 Программа құрылымы 
 
Паскаль  тілінің  программасы  блоктардан  қҧрылады.  Қандай  да  бір  блок 
ішінде  басқа  да  кішігірім  блоктар  орналасуы  мҥмкін.  Блоктар  екі  бҿлімнен 
тҧрады,  олардың  алғашқысы  -  мҽліметтерді  сипаттау  бҿлімі,  ал  екіншісі.-  сол 
мҽліметтерді пайдаланып, ҽр тҥрлі іс - ҽрекеттерді (операцияларды, амалдарды) 
атқару бҿлімі. 
Мҽліметтерді  сипаттау  бҿлімінің  болуы  міндетті  емес,  ал  екінші  негізгі 
бҿлімінің болуы міндетті. Басқа блокқа кірмейтін блок негізгі (глобальді) блок 
болып  саналады.  Ал  блок  ішіндегі  блок  -  жергілікті  (локальді)  блок  деп 
аталады. 
Негізгі  блок  -  негізгі  программа  блогы,  сондықтан  ол  басқа  блоктарға 
кірмеуі  тиіс.  Жергілікті  блоктарға  процедуралар  мен  функциялар  кіреді,  олар 
кейбір программаларда болмауы да мҥмкін. 
Программалардың  негізг  объектілері  болып  саналатын  айнымалы, 
тҧрақты жҽне  oлapдың  типтері орналасқан блогына  байланысты  басты немесе 
жергілікті  деп  аталады.  Программа  объектілерінің  де  жҧмыс  істеу,  ықпал  ету 
аймағы сол ҿздері орналасқан блокпен шектеледі. Блоктық қҧрылым программа 
мҽтінін тиянақты тҥрде қатесіз қҧрастыруға мҥмкіндік береді. 
Турбо  Паскаль  программасының  тақырыбын  (атауын)  жазбай  кетуге  де 
болады,  бірақ  жалпы  Паскаль  тілінің  стандарты  бойынша  программада 
тақырып болуы қажет. 
Сонымен  Паскаль  тіліндегі  кез  келген  программаның  тақырыбы,  одан 
кейін сипаттау бҿлімі жҽне begin жҽне end сҿздерімен қоршалған операторлар 
бҿлімі болуы керек.Сипаттау бҿлімі толық жағдайда, 7 бҿліктен тҧрады, олар (6 
суретте кҿрсетілген): 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 29-сі 
 
 
29 
1)
 
Программамен байланысатын кітапханалық модульдер атауларының 
тізімі (ол uses тҥйінді сҿзімен басталады); 
2)  Белгілерді (lаbеl) сипаттау; 
3)  Тҧрақтыларды (const) сипаттау; 
4)  Мҽліметтер типтерін (true) анықтау; 
5)  Айнымалыларды (var) сипатгау; 
6)  Процедураларды (procedure) сипатгау; 
7)  Функцияларды (function) сипатгау; 
Паскаль тіліндегі программалар бірнеше бір-бірімен байланысып тҧратын 
бҿлімдерден тҧрады. Мысалы: бір программа келесі бҿлімдерден тҧруы мҥмкін: 
      1. программа тақырыбы; 
      2. айнымалылар мен типтер бҿлімі; 
      3. таңбалар (белгі) бҿлімі; 
      4. тҧрақтылар бҿлімі; 
      5. процедуралар мен функциялар бҿлімі; 
      6. программа денесі бҿлімі; 
Программа  тақырыбы  қызметші  сҿздерден,  латын  ҽріптерінен  тҧратын 
программа  атынан  тҧрады.  Программа  тақырыбынан  кейін  ҽтірлі  нҥкте 
қойылады.  Тҥсініктемелер  жҽй  жақша  (  *  *)    немесе  фигуралық  жақша  {  } 
ішінде жазылады.  
   Мысалы:  
   PROGRAM SUMMA; 
                      {Y=2*X+5*X+8*X қатарының қосындысы} 
  Айнымалылар  мен  типтер  бҿлімінде    (VAR,    TYPE)  иденфикаторлар   
сипатталады. Кез-келген иденфикатор ҿзіне тҽн бір типпен ғана сипатталады. 
    Мысалы:  
      TYPE MAS=ARRAY [1.. 5]  of  CHAR; 
      VAR     X: INTEGER; T: CHAR; 
           D: ARRAY [1.. 10] of  STRING; 
           B, C: REAL; S: SINGLE; 
           V: BOOLEAN; A: MAS; 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
begin 
операто
р 
 
end 
; 
Белгіні сипаттау 
Тҧрақтыны сипаттау 
Типтерді анықтау 

ПОҼК 042-11.1.20/03-2014
 
Баспа  №1 кҥні 11.09.2014 ж.  121 беттің 30-сі 
 
 
30 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 6 Турбо Паскальдағы программаның жалпы қҧрылымы 
 
4 Turbo Pascal- дағы енгізу және шығару операторлары 
4.1 Мәліметтерді енгізу операторы 
 
Берілген  мҽндерді  айнымалыға  беру  ушін  жоғарыда  атап  ҿткенімдей, 
меншіктеу операторын пайдалануға болады. Мысалы, А:= -15; ВЕС:=16,4; тағы 
басқалар. Бірақ бҧл жағдайда программада жалпылық қасиет болмайды, яғни ол 
тек  кҿрсетілген  мҽндер  ҥшін  ғана  есептеу  жҧмысын  жҥргізіп,  қалған  кез  - 
келген  мҽндер  ҥшін  дҧрыс  нҽтиже бермейді.  Программаны дҧрыс  ҽрі  ҽмбебап 
етіп    жасay  ҥшін  айнымалылардың  мҽндері  ҿзгерілетін  тҥрде  жасалып    oлap 
пернетақтадан  енгізілуі  қажет,  мҧндайда  программа  айнымалының  ҽр  тҥрлі 
мҽндері ҥшін дҧрыс жҧмыс атқара алады. 
Паскаль  тілінде  мҽліметтерді  енгізу  жҽне  шығару  ҥшін,  яғни  адам  мен 
компьютер арасында мҽлімет алмасу мақсатында алдын ала анықталған  Input, 

жүктеу/скачать 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: