Ш Ы ҒАРМАШ Ы ЛЫ ҒЫ Н  Т А Л Д А У

қызметінің маңызы, қоғамдағы орны туралы үлкен мәселе 
көтеруі. М ақаланың өміршеңдігі, маңызы.
2. Әңгімелері, повестері.
М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерінен-ақ жазуш ылық ерен 
таланты, шеберлігінің бірден ж арқ етіп көрінуі С.Мүқановтың 
“Қ азақ  прозасын  еуропалық  гіроза  дәрежесіне  ж еткізді” 
деген әділ бағасы.
а) “Қорғансы зды ң  күні”.
— Негізгі оқиғаның өмірден алынуы.
—  Қорғансыз,  әлсіз  пенделер,  оған  қарсы  келген  дала 
жауызы, тағыларының айуандығы.
— Әңгімедегі қорғансыздар проблемасы.
—  Ө ңгіменің  и д еял ы қ-эстети калы қ  табысы,  өзіндік 
ерекшелігі.
—  Әңгіменің  өн  бойындағы  ауы р  мүң,  оның  тек  бас 
кейіпкерлерді ғана басып жатпауы.  А қандар ат түяғының 
ізі ж атқан даланы басып алғандай сарында жазылуы.
Ж азуш ы   және  оның  қорғансыздары  (Автор қоргансыз- 
дарын қалай қоргайды деген өзекті с\рақ).
ә) “О қыған  азамат».
— Оқиға негізінде өмір шындығының жатуы.
—  Ә ңгімедегі  “оқы ған д ар ”  ж ауы зд ы ғы ,  қорғансы з, 
панасыз бейшара ана тағдыры.
—  Зи ялы ,  “оқыған,  білімді  азам аттар ”  жан-дүниесі, 
адамдығы,  оған  қарсы  оқымаған,  бірақ рухы  биік  ананың 
халінің алынуы.
— Әңгіменің өн бойында жатқан өте нәзік, түйсікке бірден 
сезіле  қоймайтын  жасырын  бір  сүрақ:  “оқығанның  бәрі 
зиялы,  адамшылығы  мол,  қайырымды,  мейірімді,  халық 
қамқоршысы ма?»
3. “Қ ы р суреттері».
— Әңгіменің ықшам, шағын табиғаты.
— Ғажайып суреттер, сөзбен өрнектелген, сөзбен салынған 
кеш кі  ауы л  көрінісі,  жазуш ыны ң  ғаж айы п  суреткерлік 
шеберлігі.
4. “Қ ар ал ы  сүлу».
—  Әңгімедегі  қаралы   ж есір  тағды ры   арқы лы   қазақ 
қоғамындағы әдет-салт, “жалған ар”, “жалған үят”, “жалған 
моральдың” сыналуы.
— Әңгіменің  өн  бойында  бір-біріне  қарама-қарсы  өріле 
берілген жастық от, табиғи сезім, табиғи тілек пен ар, үят, 
тоқтам, тыйым салу қүрсаулаған орта моралгігің терең пси- 
хологизммен берілуі.  Ж астық оттың бәрін күл талқан етіп 
жеңуі.
78

5. “Еңлік—Кебек” трагедиясы.
—  Трагедияның  өмір  шындығынан  алынуы ,  ж азы лу 
тарихы. Оны Мағауия Қүнанбаев пен ІПәкәрімнің жырлауы. 
М .Әуезовтың  өзіндік  ш еш імі,  өзіндік  ізденісі,  өзіндік 
идеялық-эстетикалык табысы.
— Трагедиядағы  алып дала,  оның төсінде  кошіп-қонып 
жүрген адамзат  үрпағы,  олардың арасындағы  қым-қиғаш 
өмір, тартыс, әрқилы тағдырлар шындығы.
—  Махаббат,  ар-ождан  бостандығы,  азаматтық  қүқық, 
оған қарсы даланың қатал заңы, оны билеп-төстеушілердің 
тағылығы, жауыздығы. Трагедияның өзі осы екендігі.
—  Дала  гүлі  Еңлік  сүйген  әрі  батыр,  әрі  қуатты  сүлу 
сезім иесі Кебек.
— Дала  сүңқары Кебек сүйген нәзік,  бірақ қайратты да 
қайсар  Еңлік...
— Дала  данасы,  дала  жыршысы,  биік  те  өр,  қамқор  да 
мейірімді  Абыз.  Оның  бейнесі  негізінде  ж атқан  авторлық 
терең  ой.  Т рагед и ядағы   А бы з  сары ны .  Ол  сары нны ң 
негізінде  ж атқан  ащы  шындық  немесе  ж астар  тағдыры, 
халық  тағдырының  зарлылығы.  Абыз  сарынының  халық 
сарыны  екендігі.  Кеңгірбайлар  сарыны,  дала  абызы  Абыз 
сарыны... Трагедияның өн бойындағы ащы запыранды ауыр 
сарын.
— Ж апал, қарапайым халық үлы, қойшы Ж апал, жетім 
Жапал... Оның бейнесі арқылы жазушының адалдық, достық 
мейірімділікті,  биік  адалдықты  көрсетуі.  Бейненің  кейбір 
юморлық көрінісі.
— Дала тағыларының бейнесі... Кеңгірбай, Еспембеттер. 
Тапжылмас әдет-салттар,  тапжылтпас билеп-тостеушілер. 
Дала  зүлымдығы,  дала  иелерінің  жауыздығы  (жас  сәбиді 
далаеа тастап,  ананы аттыц цщрыгына байлау...)
—  Ж азуш ы   шеберлігі.  От  ш аш атын  диалогтер,  терең 
түңғиықтан сыр шашатын монологтар.  Өткір найзалар са- 
йысындай билер тартысы, т.б.
5. “Қ арақы пш ақ Қобыланды».
— Драманың негізінде жатқан халық ауыз әдебиетіндегі 
“Қобыланды” жыры екендігі.
— Қобыланды батыр — халық арманы, қиялынан туған 
халық үлы.
— Басқыншы жаулар.
—  Қазақтың  аяулы   қыздары  —  батырлардың  сүйікті 
анасы,  ж ары ,  қарындасы,  Қ арлы ғадай  батыр  да  батыл 
серіктері.
7 9

—  Х алық  үні.  А заттық,  бостандық,  тендік  жолындағы 
айбынды күрес үні.
—  Пьесаның  маңызы.  Қай  заманда  да  елге,  халы ққа 
Қобыландыдай хас  үлдың,  батырлардың  керектігі туралы 
мәңгілік ой.
6.  “Қ арагөз” трагедиясы.
—  Ж азы лу  тарихы.  Оның айналасында  туган әділетсіз, 
даурықпа пікірлер.
—  Т рагедиядагы   өнер  адамыны ң,  өнер  тагдырының 
шындықпен берілуі.
—  Трагедия  негізінде  ж атқан   өрш іл  ой,  сенім,  асқақ 
романтизм.
—  “А қындық  пен  асы қтық”.  Сырымның  рухани  өлімі. 
Ж еке  бас  трагедиясын ақындық,  асықтық  қуаттың  жеңіп 
шыгуы.
— Трагедияның көркемдік қуаты.
а) Өн бойында ж атқан асқақ сезім, қуатты үн, қуатты 
махаббат күйі.
ә)  Ойлы,  нәрлі,  мәнді,  терең  тебіреністі  монолог, 
жігерлі, сенімді диалогтер (Қаракөз—Сырым арасындагы).
б)  Әр  сипаттагы,  сезімді  ш иырш ық  атқызган  психо- 
логиялы қ  сәттер  (әсіресе,  Н ауш а — Сырым — Қаракөз 
арасындагы).
в)  А дамга  тән  терең  мүң,  адамдық  биік  қасиеттер 
(әсіресе Науіиа басындагы.)
г) Асықтықтың естен адастыруы, бірақ оның сенімнен, 
адамдықтан адастырмауы (Қаракөз—Сырым).
7. М.Әуезовтің “Абай Қүнанбаев” монографиясы” (узінді— 
“Абай лирикалары»).
—  Әуезовтің  галы м ды қ  түлгасы,  қ азақ   әдебиеті  мен 
сынына қосқан үлесі, әсіресе, Абайтащ7 ғылымындағы еңбегін 
сөз ету.
—  Абай  лирикалары ны ң  ж азы лу  кезеңдерін,  негізгі 
тақырыптарын  саралап  беруі,  әркайсысына  терең  талдау 
жасауы.
— Абай лирикаларындагы орыс, Батыс, Шыгыс поэзия- 
сының әсері туралы тамаша пікір айтуы.
—  М ақаланың  Абай  әлемін  танытудагы  бага  жетпес 
маңызы.
8. “Абай ж олы ” роман-эпопеясы.
— “Сіз,  “Абайды”  оқыдыңыз ба,  оқымасаңыз,  сіз  түк те 
оқымағаныңыз, түк те білмейсіз!” (А. Курелла) деген пікір 
шындыгы.  “Абайдың” дүниені аралап кетуі.  “Абай жолы- 
ның” жазылу тарихы. Авторының да, өзінің де басынан өткен
8 0

уыр  кезеңдер.  Бірінш і  басылымындағы  біртуар  азамат 
>. Кенжебаевтың тарихи еңбегі. Ж азуш ының “Абай ж олы” 
попеясын калай жазғаны туралы өз мақаласын пайдалану.
—  Эпопея  негізінде  ж атқан  қадау-кадау  ірі  проблема, 
артыстар:
а) Екі үрпақ,  олардың арасындағы көктей орылып келе 
катқан ескі мен көктей өсіп келе ж атқан жаңаның тартысы 
өнер,  ақындық,  махаббат,  бас бостандыгы мен ескі әдет- 
алттар арасындагы).
ә)  Даланың  бар  билігін  қолында  үстаған,  бар  қасиеті 
іалындағы билеп-төстеушілер мен қарапайым еңбеккерлер, 
:алық бүқарасы арасындағы тартыстар.
б) Эпопеядағы рулық-патриархалдық тартыстар.
в) Эпопеяда әкелер мен балалар проблемасының көрінуі. 
^үнанбай — Абай, Қүнанбай — Тәкежан, Тәкежан — Әзімбай, 
^бай — Әбіш.
г)  Аналар  мен  балалар  проблемасы.  Зере  —  Қүнанбай, 
Іере — Абай, Үлжан — Абай, т.б.
—  Эпопеядағы  кейіпкерлер  галереясы,  оны  заманмен, 
попеяны ң  ал ты н   д ің гегі  А байм ен  б ір л естік те  алы п 
чарастыру:
1. Феодалдық қоғам және Абай.
2. Абай — феодалдық қоғам және халық, Дәркембайлар.
3. Абай — феодалдық қоғам және Қүнанбайлар.
4. Абай — феодалдық қоғам ж әне әйелдер.
5. Абай — феодалдық қоғам және жастар.
6. Абай — феодалдық қоғам ж әне достар келбеті.
I. Абай бейнесі.
— Абай — эпикалық,  кең тынысты  образ.  Төрт  томдық 
•попеяда Абайдың бас түлға ретінде алынуын, әр кітаптағы 
іқын  ш ы ққан  биікті,  оның  өсу,  даму  ж олы н  саралай, 
щралай  талдау.  Әр  кітаптағы  Абай  түлғасын  жасаудағы 
івтор идеясы мен шешімін жинақтай, топтай қарастыру.
1. “Ш ыңға ш ыққан жас ш ынар” (I кітап).
Абайдың  феодалдық  қоғаммен  бетпе-бет  келуі.  13—14 
кас аралығындағы Абай. Уыз, балғын Абайдың “жауынға 
іа,  боранға  да  төтеп  бере  алатын,  тасты  ж ары п  ш ыққан 
‘Ш ынарға” дейінгі көтерілу жолы.
2. “Қуаты — ақыл, үкіметі — халы қ” (I I  кітап.)
Абайдың орыс, әлем әдебиеті, мәдениеті, ойшылдарының
яүраларына өз бетімен бас қоюы, оны туған еліне, халыққа 
гаратуы, Абайдың гуманистік, ағартушылық, демократтық 
көзқарасының  қалыптаса  бастауы,  осы  жолдарға,  халық 
«ағына шығуына ерекше көңіл бөлу.

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: