Туындыларын

— Талдау тиімді болуы үшін, әсіресе, оқушылар жүмысын 
жеңілдету,  өз  беттерімен  іздендіру-мақсатында  даралап 
оқы туға  негізделген  карточка-көм ек,  карточка-нүсқау 
үсынылады.
Үлгі:  “Тогжан мен А байдың  алгаш қы  және соңгы  кез- 
десулеріндегі  табигат көрінісіне” көңіл аударыңдар.  Оның 
кейіпкерлер болмысын ашудагы маңызына тоңталыңдар. 
Көмек-нүсқау: 
1.  “Ш ытырманда”  бөлімінің  156—157- 
беттерін қараңдар.
2.  “Оқапта” бөлімінің 640—666-беттерін 
қараңдар.
— Кейіпкерлер болмысын немесе ж азуш ы стилі көркем- 
дігін аш атын штрих, детальдарға ерекше көңіл бөліп, олар 
сараланып алынады. Сөйлеу тілдері, портрет, табиғат корінісі, 
кейіпкерлер монологы, откір диалогтерге де коңіл аударылып, 
ең  керектілері  оқушы  назарына  үсынылады.  Олар  талдау 
кезінде  п ай д алан ы лады   (карточкага жазып  беріледі  не 
кітаппган беті көрсетіледі).  Мысалы,  Қүнанбай  бейнесін 
ашатьш негізгі деталь ретінде “Шытырманда” болімінің 123- 
бетіндегі  Байдалы,  Қаратай,  Бөжей,  Байсал  —  тортеуінің 
Қүнанбай жайындағы әңгімелерін алуға болады.
“ — Ж ә, озіміз көргенде мырза кім?
— Мырза — Қүнанбай, — деді Қ аратай .
— Шешен кім?
— Шешен — Қүнанбай, — деді Қаратай.
— Ж ақсы кім?
— Ж ақсы  — Қүнанбай, — деді Қаратай”.
Бүл жерде барлығы даяр күйінде оқушыларға үсыныл- 
майды.  Олар  үлгі  бойынша  оздері  ізденеді,  үстаз  алғы 
шартын береді,  ал  оқушы  өзі деталь,  штрихтарды  табады, 
басты  о қ и ғ ал ар д ы   сү р ы п тай д ы ,  ө зін д ік   қо р ы ты н д ы  
шығарады...
—  О бразды  тал д ау   б ары сы н да  басты   м әсе л е л е р д і 
сүрыптап алып, топтап, жинақтап талдау жүзеге асырылады. 
Мысалы,  эпопеядағы  кедейлер  мынадай  топтарға  белініп, 
жинақталып немесе дараланып талданады.
— Кедей ж атақтар — Дәркембай, Дәндібайлар.
— Қала кедейлері — Сейіт, Сейілдер.
—  Бай  үйіндегі  жалш ы,  малшы,  қүл-қүтандар  —  Иса, 
Байтүяқтар.
— Дала серкелері — Балағаз, Базаралылар.
Сыныпта  талдау  барысында  Д әркем байларға  толық
тоқталып,  қалған  бейнелерді  топтық  ж үм ы старға  боле
7

оты ры п,  оқуш ы ларды ң  өзіне  беруге  болады.  М үғалім 
белгілеп берген әдіспен олар жүмысын жалғастырады. Бүл 
топтык жүмысты сыныпта да,  сарамандық жүмыс ретінде 
де  өткізген  дүрыс.  Образды  таддауда  деталь,  штрихтарға 
ғана сүйенбей, сол бейне негізінде ж атқан мәселелерді дөп 
басып, саралап алу, соның негізінде талдау тиімді. Мысалы, 
Қүнанбай бейнесі мына мәселелер негізінде қарастырылады:
— Қүнанбайлар — феодалдық қоғам, оның әдет-салтының 
қатал сақшысы.
—  Қүнанбайлар  және  даладағы  рулық-патриархаттық 
тартыс.
— Қүнанбайлар ж әне халық, кедейлер, еңбек адамдары.
— Қүнанбайлар  және  Абай  бастаған  прогресс,  ескі  мен 
жаңаның арасындағы тартыс.
— Қүнанбайлар және жастар, махаббат.
Осы проблемалар тақтаға ілініп қойылады. Үстаз негізгі 
деген мәселелерді қозғап, ары қарай оқушылардың өздерін 
“іске қосады”. Қалаған проблема айналасында ізденуге ерік 
беріледі.  М үғалім  карточка-көм ек  үсынады,  кесте,  т.б. 
д и д а к т и к а л ы қ   м ат ер и а л д а р ,  эп опеяны ң  өзі,  о қ у л ы қ  
оқушыға көмекке келеді. Әркім өз қалауы бойынша, таңдап 
алған проблемалары айналасында ізденіп, ойларын ортаға 
салады, пікірлеседі... Кейде осындай өздік жүмыстар жүппен 
атқ ар ы л а д ы .  М үны  ж ү п т ы қ   ж ү м ы с  дейміз.  Ж ү п ты қ  
жүмыста балалар мүғалім-оқушы, оқушы-мүғалім болып, 
кезектесіп отырады.
“А бай  ж о л ы н ”  о қ ы ту д ағы   ти ім д і  ж о л д ы ң   б ірі  — 
диалогтық әңгіме,  әдеби пікірталас.  Қай тақырып айнала- 
сында сөз қозғалсын, оқушылардың өз түсінігі, пікіріне, өз 
қорытындысына  ерік  беріледі.  Б ірақ  ол  пікір,  ой  мәтін 
негізінде,  одан  нақты  мысал  келтіру  арқылы  дәлелденуі 
керек. Мысалы, Қүнанбайдың ақылдылығын, үстамдылығын 
оқушы ж ай баяндау, мазмүндаумен емес,  пікірін мәтіннен 
нақты   мысал  алу  арқы лы   дәлелдейді.  1-кітаптың  170- 
бетінде:
“Адам пенде ғой. Пенденің ж оқ-ж ітігі толған ба?” — деп 
Қаратай  айыпты  деген  сөзге  Қүнанбай  өзіне  тән  сабыр- 
лылықпен:  “Қаратай  ж ер  таныды,  ж үйрік  қой”—  дейді. 
Қ ар атай   қарсы ласы   болса  да,  Қ үнанбай  оның  ж ақсы  
қасиетін  танып,  бағалай  біледі.  Бүл  Қүнанбайды  тағы  бір 
қы ры нан  танытады.  “Б үл  кезде  А байға  әкесі  ж адағай 
көрінбеді.  Ол  шешендіктен  гөрі  басқадай  түкпірі  бар  жан 
сияқты. Оңай жан емес. Қат-қабат шың сияқты” деген Абай

ойы  —  Құнанбай  бейнесін  ашатын  тағы  бір  деталь.  Міне, 
оқушылар  Қүнанбай  бейнесі  айналасында  сөз  қозғағанда, 
қүрғақ сөйлемей, эпопеядан нақты мысалдар ала сөйлейді. 
Мысалы, “Ділдә қандай кейіпкер?” деген сауал айналасында 
оқушылардың көбі оның үнамсыз іс-әрекеттерін тереді. Сол 
кезде Үлжан қайтыс болғаннан кейін, елге келген Әбіштің 
анасының  ауылына  қүран  оқыта  барғандағы  көп  ж ылап 
отырған Ділдә туралы ойы, бүл бейненің жан-жақты қырын 
аша түседі. “Ділдәнің зарында Әбіштей сезімтал бала үшін, 
өмірдің  көп  реніш,  күйініш і  де  танылады.  Ол  әділетсіз 
тірлікте үнемі жапа шеккен жандай көрінеді”, — деп жазады 
ж азуш ы .  М үғалім  осы  сөйлемдерді  оқып,  оқуш ыларды 
қайта  ойлантып,  олардың эпопеядан туған көзқарастарын 
нақты   м әселеге  бүрып,  оқуш ы ларды   сауалды ң  дүрыс 
жауабына бағыттайды.  Сондай-ақ кейіпкерлер туралы сөз 
қозғағанда, эпопеядан олар туралы бірнеше адамның сөзін, 
ойын қатар алып, салыстыра отырып пікір айтқызған тиімді.
Мысалы, Абай бейнесі:

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: