249
Лингвистиканың
өзекті мәселелері
Орхон ескерткіштерінде, Ұлы Түрік қағанатының елеулі
оқиғалары мен қағандардың өмірі, жүргізілген соғыстар
нәтижелері мен ұрпақтарға қалдырған өсиеттері жазылған. Бұл
өсиеттер өткенді жаңғыртуға және болашаққа көз салуға
мүмкіндік береді» [10,45].
Б.Адамбаевтың зеттеулерінде қазақтың шешендік өнері
тарихта, тарихи аңыздарда есімдері, сөздері сақталған Майқы
би мен Аяз биден басталады. Бұл - ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығы.
Мұны ғалым қазақ шешендік өнерінің бірінші кезеңі деп
таниды.
Қазақ шешендік өнерінің екінші кезеңі ХІҮ-ХҮІ ғ.ғ.
қамтиды да, оған Асан қайғы мен Жиренше шешен есімдерін
жатқызады.
Қазақ шешендік өнерінің үшінші кезеңіне Қаракерей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек секілді
атақты батырлармен қатар Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би
сияқты айтулы шешендер шыққан ХҮІІІ ғасырды жатқызады.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген би-шешендер екіге
бөлінеді: «Хан-сұлтандарға қарсы шешендер» деп, оған
Байдалы би, Ер Жәнібек, Тіленші би, Шалқар шешендердің
есімдерін жатқызады. Бұларды төртінші кезең деп есептейді.
Ал бесінші кезең «Бек-болыстарға қарсы шешендер» деп
атап, оларға Сырым Датұлы, Досбол Қорлыбай баласы, Балаби
Есенәлі баласы сияқты шешендерді, солардың есімдерімен
байланысты шешендік сөздерді жатқызады.
Б.Адамбаевтың зеттеулерінде қазақтың шешендік өнерін
осылайша бес кезеңге бөліп қарастырса, сол қазақтың шешендік
өнерінің пайда болуының бастауы, өзегі, негізі болған, оған
алғышарт болған осы Орхон-Енисей жазба ескерткіштері деп
айтуға әбден болады.
Қорыта келгенде, «өз кезінің ұраншысы да, уағызшысы да
болған көсем тілдің өрнекті сөз толғамдарын өзіне мықты арқау
еткен» Орхон-Енисей көне жазба ескерткіштері түркі
халықтарының
сөз мәдениетінің басы ғана емес, шешендік
сөздің де басы болып табылады.
Лингвистиканың өзекті мәселелері
250
Көне түркі руникалық ескерткіштері тек қана біздің
заманымызға дейін сақталып жеткен тас үстіндегі жазулар ғана
емес, сонымен бірге біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында
қалыптасқан айрықша да бірегей дүниетанымдық құбылыс
ретінде қарастыру қажет.
«Абылай ханның 300
жылдығына арналған
Халықаралық
ғылыми-практикалық
конференция
материалдары
10 желтоқсан 2013 жыл, 334-337 бб
Әдебиет
1. Өмірәлиев Қ. ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі.
Алматы: «Ғылым» баспасы,1976. - 267 бет.
2. Қосымова Г. Қазақ тілі: Шешендік өнер. Алматы: «Мектеп»
баспасы, 2007. - 192 бет.
3. Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы.1-кітап. Алматы: Ғылым,
1998.-272 б.
4. Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. Алматы:1996.-174б.
5. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности.
М.Л.1951.-70с.
6. Сөз атасы. Мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер (V-ХVІІ
ғасырлардағы жазба ескерткіштердің материалдары бойынша
құрастырылған жинақ). Алматы: «Жазушы» баспасы,1987.-206б.
7. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба
ескерткіштерінің тілі. – Алматы, 1971.
8. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Оқу құралы.
– Алматы, 1986.
9. Аманжолов А.С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Оқу
құралы. – Алматы,1996.
10. Абдраимова Н. Тянь-Шаньның солтүстігіндегі түркі
мәдениетінің дамуы //Қаз ҰУ хабаршысы.№4 (49).2009.