Аймақ халқының жас ерекшеліктері бойынша көрсеткіштері

125
Ұйғырлар 
144063
8,0
39418
27,4
99252
68,9
5393
3,7
Түріктер 
35599
2,0
9462
26,6
24775
69,6
1362
3,8
Кәрістер 
16627
0,9
3091
18,6
12514
75,3
1022
6,1
Өзбектер 
3581
0,2
801
22,4
2683
75,0
97
2,7
Басқа этностар 78460
4,3
16120
20,5
56908
72,5
5432
6,9
Жамбыл облысы
Барлық 
халық
 1022129
100,0
 290573
 28,4
 694929
 68,0
 36627
 3,6
Қазақтар 
729675
71,4
219885
30,2
493550
67,6
16240
2,2
Орыстар 
122612
12,0
21351
17,4
89077
72,6
12184
10,0
Ұйғырлар 
2531
766
30,3
1675
66,2
90
3,6
Түріктер 
29820
2,9
8806
29,5
19992
67,0
1022
3,5
Өзбектер 
24491
2,4
6505
26,6
17175
70,2
811
3,3
Кәрістер 
9964
1,0
1844
18,5
7433
74,6
687
6,9
Татарлар 
9263
0,9
1727
18,6
6629
71,6
907
9,8
Басқа этностар 93773
9,2
29689
31,7
59398
63,3
4686
5,0
Қызылорда облысы
Барлық 
халық
678794
100,0
202688
29,9
256436
37,8
219670
32,3
Қазақтар 
646645
95,5
196570
30,4
434150
67,1
15925
2,5
Орыстар 
16146
2,2
2908
18,0
11746
72,7
1492
9,3
Кәрістер 
8190
1,2
1644
20,1
6101
74,5
445
5,4
Ұйғырлар 
136
0,02
30
22,1
100
73,5
6
4,1
Өзбектер 
1302
0,2
314
24,1
939
72,1
49
3,8
Түріктер 
1473
0,2
415
28,2
1014
68,8
44
3,0
Басқа этностар
4902
0,7
807
16,5
3695
75,4
400
8,2
Оңтүстік Қазақстан облысы
Барлық 
халық
2469357
100,0
807497
32,7
1594903
64,6
66957
2,7
Қазақтар 
1785992
72,3
610820
34,2
1139146
63,8
36026
2,0
Өзбектер 
401630
16,3
137537
34,3
254419
63,3
9674
2,4
Орыстар 
136538
5,5
23817
17,4
99091
72,6
13630
10,0
Ұйғырлар 
29742
1,2
10988
36,9
18052
60,7
702
2,4
Кәрістер 
9254
0,4
1908
20,6
6769
73,1
577
6,2
Түріктер 
8399
0,3
2842
33,8
5343
63,6
214
2,6
Басқа этностар 97802
4,0
19585
20,0
72083
73,7
6134
6,3
Белгілі бір елдің не оның ішкі әкімшілік-аумақтық бөлінісіндегі 
тілдік ахуалды сипаттауда сол жерде тұратын этностардың ұлттық 
құрамы мен олардың тілдерінің таралу шегін, тілдік бағыт-

126
бағдарын қарастыру керек. Сондықтан біз аймақтағы әлеуметтік 
және тілдік үдерістерде қомақты рөл атқаратын тоғыз этносқа же-
келей тоқталуды жөн көрдік.
Қазақтар. Жоғарыда баяндалған әртүрлі демографиялық 
процестердің және сонымен байланысты мәлімет-деректердің 
барлығы аймақта қазақ тілінің қызмет аясын айқындауға, қазақ 
тілінің дамуына, таралуына сипаттама жасап, қорытынды 
шығаруға мүмкіндік береді. Соңғы халық санағының мәліметі 
бойынша оңтүстік аймаққа жататын төрт облысты қоса есептеген-
де 4 385 493 қазақ тұрады. Бұл – тұрғындардың 73,4 пайызын, яғни 
аймақтың барлық аумағында қазақтардың саны жағынан басым 
екені көрінеді. Айталық, зерттеу нысаны болып отырған Алматы 
облысында қазақтар 16 ауданның 15-інде және облысқа қарайтын 
3 қаланың 2-еуінде басым көпшілікті құрайды. Тек бір қалада (Те-
келі қаласында орыстардан кейінгі екінші орынды алады. Орыстар 
– 48,3%, қазақтар – 43,2%), және бір ауданда (Ұйғыр ауданында 
ұйғырлардын кейінгі екінші орынды алады. Ұйғырлар – 56,5%, 
қазақтар – 42,3%) [48, 20.].
Сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы мен 
облысқа қарайтын 3 қалада басым көпшілікте болса, бір ғана ау-
данда, Сайрам ауданында, өзбектерден кейінгі орынды алады 
(өзбектер – 60,5%, қазақтар – 31,4%). Ал Жамбыл және Қызылорда 
облыстарында басым көпшілікті құрады. Бұл аймақтағы қазақ тіл-
ді ортаның қаймағы бұзылмағанын, қазақ тілінің өмірдің қай са-
ласында да қолданатын, басым, мықты екендігінің қайнар көзін 
көрсетеді.
Аймақтағы қазақтардың – 99,4 пайызы соңғы халық санағының 
мәліметінде өз ұлтының тілін ана тілін деп деп санаса, қалған 0,6 
пайызы өзге тілді ана тілім деп көрсеткен. Бұл - 27682 адам, оның 
16364 адамы Алматы облысында, 4297-сі Жамбыл облысында, 
1398-і Қызылорда облысында және 5623-і Оңтүстік Қазақстан об-
лысында тұрады. Өзге тілді ана тілім деп санайтын қазақтардың 
13184-і ер адам болса, 14498-і әйел, олардың 11477-сі қалалы жер-
де, 16205-і ауылда тұрады. Дегенмен бұлар өз ұлтының тілін ана 

127
тілім деп санамағанымен, қазақ тілінен мақұрым қалған немесе 
мүлдем білмейді деп санауға болмайды. Олар қазақ тілін әртүрлі 
деңгейде екінші тіл ретінде меңгергені даусыз. Керісінше, өз 
ұлтының тілін ана тілім деп санайтын 4357811 (99,4%) қазақтың 
барлығы да қазақ тілін жетік біледі деп айтуға болмайды. 
Аймақ халқының ана тілі бойынша бөлінісі
Этностар
Осы ұлт адамдарының 
саны
Ана тілім деп көрсеткендер:
Өз ұлтының тілін
Басқа ұлттыңтілін
адам
%
адам
%
адам
%
Барлық халық
5978174
100,0
5784226
100,0
193948
100,0
Қазақтар 
4385493
73,4
4357811
99.4
27682
0.6
Орыстар 
581679
9,7
562086
96.6
19593
3.4
Ұйғырлар 
150218
2,5
125145
83.3
25073
16.7
Түріктер 
87887
1,5
82288
93.6
5599
6.4
Кәрістер 
44035
0,7
18591
42.2
25444
57.8
Татарлар 
43684
0,7
27880
63.8
15804
36.2
Күрдтер 
35247
0,6
31498
89.4
3749
10.6
Украиндар 
18029
0,3
6107
33.9
11922
66.1
Өзбектер 
431004
7,2
417923
97.0
13081
3.0
Басқа этностар
200898
3.4
154897
77.1
46001
22.9
Аймақ халқының облыстар межесіндегі 
ана тілі бойынша бөлінісі
 
Этностар
Осы ұлт адамдарының 
саны
Ана тілім деп көрсеткендер:
Өз ұлтының тілін
Басқа ұлттың тілін
адам
%
адам
%
адам
%
Алматы облысы
Барлық халық
1807894
100.0
1707383
94,4
100511
5,6
Қазақтар 
1223181
67,7
1206817
98,7
16364
1,3
Орыстар 
306383
19,9
292692
95,5
13691
4,5
Ұйғырлар 
144063
8,0
120644
83,7
23419
16,3
Түріктер 
35599
2,0
32654
91,7
2945
8,3
Кәрістер 
16627
0,9
7052
42,4
9575
57,6
Татарлар 
13513
0,7
7754
57,4
5759
42,6
Күрдтер 
13517
0,7
11478
84,9
2039
15,1
Украиндар 
6458
0,4
1814
28,1
4644
71,9
Өзбектер 
3581
0,2
2463
68,8
1118
31,2
Басқа этностар
44972
2,5
24015
53,4
20957
46,6

128
Жамбыл облысы
Барлық халық
1022129
984980
96,4
37149
3,6
Қазақтар 
729675
71,4
725378
99,4
4297
0,6
Орыстар 
122612
12,0
119859
97,8
2753
2,2
Түріктер 
29820
2,9
28339
95,0
1481
5,0
Өзбектер 
24491
2,4
21508
87,8
2983
12,2
Күрдтер 
13322
1,3
12205
91,6
1117
8,4
Кәрістер 
9964
1,0
4092
41,1
5872
58,9
Татарлар
9263
0,9
5511
59,5
3752
40,5
Украиндар 
5353
0,5
1962
36,7
3391
63,3
Ұйғырлар 
2534
0,2
1876
74,0
658
26,0
Басқа этностар
75095
7,3
64250
85,6
10845
14,4
Қызылорда облысы
Барлық халық
678794
667518
98,3
11276
1,7
Қазақтар 
646645
95,3
645247
99,8
1398
0,2
Орыстар 
16146
2,4
15596
96,6
550
3,4
Кәрістер
8190
1,2
2292
28,0
5898
72,0
Татарлар
1789
0,3
810
45,3
979
54,7
Түріктер
1473
0,2
1402
95,2
71
4,8
Өзбектер 
1302
0,2
809
62,1
493
37,9
Украиндар 
430
0,1
119
27,7
311
72,3
Ұйғырлар
136
0,0
71
52,2
65
47,8
Күрдтер 
9
0,0
2
22,2
7
77,8
Басқа этностар
2674
0,4
1170
43,8
1504
56,2
Оңтүстік Қазақстан облысы
Барлық халық
2469357
2424345
98,2
45012
1,8
Қазақтар 
1785992
72,3
1780369
99,7
5623
0,3
Өзбектер
401630
16,3
393143
97,9
8487
2,1
Орыстар 
136538
5,5
133939
98,1
2599
1,9
Түріктер 
20995
0,9
19893
94,8
1102
5,2
Татарлар
19119
0,8
13805
72,2
5314
27,8
Кәрістер
9254
0,4
5155
55,7
4099
44,3
Күрдтер 
8399
0,3
7813
93,0
586
7,0
Украиндар 
5788
0,2
2212
38,2
3576
61,8
Ұйғырлар
3485
0,1
2554
73,3
931
26,7
Басқа этностар
78157
3,2
65462
83,8
12695
16,2
Олардың ішінде қазақ тілін ана тілім деп санағанымен оны 
мүлде білмейтіндері бар. Белгілі қоғам қайраткері, профессор 
А.Айталының сөзіне қарасақ мұнда бір этнолингвистикалық фак-

129
тор жасырын жатыр, яғни ұяттылық сезімі тұрғысынан қазақтар 
ана тілін білмейтінін мойындағысы келмейді [47]. 
Ғалымдар тілдік факторда ұлттық негізгі жекелік бөлгісі екенін 
және ол өте сезімтал әрі маңызды болатынын айтады. Сондықтан 
осы белгілеріне қарай қазақтарды қазақтілді және орыстілді деп 
бөледі. Қазақ социумының тамырлас болуы немесе тамырының 
қол үзуі бойынша аумақтың, рулық тегі жағынан, сондай-ақ тарихи 
отанына оралуы жағынан жік-жікке бөлінетіндігі туралы мәселе 
жиі көтеріледі. Демек, қазақ қоғамының ішкі бірлігін күш сала 
отырып нығайтудың айрықша мәні бар. Қазіргі қазақтар ғасырлық 
дәстүрге сүйене отырып, бірліктің, төзімділіктің және патриоттың 
үлгісін көрсетуі керек, тіл бұл жерде басты бітіруші фактор ретін-
де қызмет атқара алады.
Соңғы халық санағының мәліметінде аймақ тұрғындарының 
15 жас және адам жоғары жастағылардың 3792098-і (90,0%) қазақ 
тілін ауызша түсінемін, оның ішінде 3417215-і (81,1%) еркін оқи 
аламын және оның 3284750-і (77,9%) еркін жаза аламын деп 
көрсетеді.
Ал қазақтардың өз арасында 2979978-і (98,5%) қазақ тілін ауыз-
ша түсінеді, сөйлей алады, 2933282-і (97,0%) еркін оқиды және 
оның 2883226-ы (95,3%) еркін жаза алады.

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: