Сборник трудов международной научно-практической конференции «Современные экономические проблемы в области финансов, учета, управления и туризма»

149

 

 

ТУРИЗМ САЛАСЫНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ 

ФАКТОРЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

 

Ешенкулова Г.И., Гиззатжанова А.Г., Агыбетова Р.Е. 

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 

 Астана қ., Қазақстан Республикасы 

e-mail: 

gaua74@mail.ru

, 

azhar_g78@mail.ru

, 

agybetova@mail.ru

 

 

 

Туризмнің  дамуы  кеңістіктік  және  институционалды  факторлардың  өзара 

үйлесіміне негізделеді.  

Кеңістіктік  факторларға  берілген  территориялардың  орналасу  ортасына 

байланысты 

географиялық-экономикалық 

және 

әлеументтік-мәдени 

құраушыларды:  экономикалық-географиялық  жағдайы,  ландшафттың  табиғи 

ортасы  мен  мәдени-тарихи  ерекшеліктері,  территориялық  брендтің  болуы, 

әлеуметтік  орта,  инфляция  деңгейі,  айырбас  курстарының  ауытқулары, 

инвестициялық жағдай, еңбек нарығы, инфрақұрылым объектілерін жатқызуға 

болады.  

Кеңістіктік факторлар өз мәні бойынша туризм дамуының негізін құрайды, 

ал институттар оны дамытатын және тежейтін катализатор ретіндегі қалыптасу 

фазалары болып табылады.  

Туризмнің  дамуының  әлемдік  тенденциялары,  туристік  сала  максималды 

түрде  ішкі  туризмнің  артуына  әсер  ететін  өзара  жақын  салалардың 

мультипликациялық  эффектісінің  қалыптасуына  әсер  ететінін  көрсетеді. 

Осыған  байланысты,  туризм,  көлік,  байланыс,  сауда,  құрылыс,  ауыл 

шаруашылығы,  көпшілік  қолданысқа  арналған  тауарлардың  өндірісі  сияқты 

экономиканың  негізгі  секторларының  қызметіне  әсер  етуші  фактор  ретінде 

қарастырылады.  Туристік  кешеннің  дамуы  инвестициялық  жағдайдың 

жақсаруына, 

кәсіпкерлік 

қызметтің 

белсенуіне, 

қоғамдық 

ортаның 

төзімділігінің артуына әсер етеді [1].  

Жалпы  институттар  туралы  сұрақтар  Т.Веблен,  Р.Коуз,  Д.Норт, 

Д.Коммонсон,  П.Лемещенко,  Н.Мельникованың  еңбектерінде  қарастырылған. 

Қазіргі әдебиеттерде «Институт» түсінігі кең көлемде қарастырылады және екі 

аспектіні  кірістіреді.  Біріншіден,  бұл-  салттар  мен  дәстүрлер,  қоғамда 

қабылданған  іс  –әрекет  нормалары  («жұмсақ»  институт).  Екіншіден,  бұл    - 

ұйымның  бекітілген  нормалары,  ережелері,  заңдары  мен  салттары  («қатаң» 

институт).  Берілген  аспектілер  туризмнің  мүмкіндіктерін  анықтайды  және 

ресми  («қатаң»)  және  ресми  емес  («жұмсақ»)  институттардың  күрделі  үйлесуі 

мен олардың нормалары мен механиздері ретінде қарастырылады [2]. 

Институтционалды  көзқарастың  теориялық  негіздерін  саралай  отырып, 

туризм туристік өнімді өндіру мен қолдануда қалыптасатын  туризм саласының 

субъектілері  мен  объектілері  арасындағы  өзара  байланыс  деуге  болады.  Осы 

байланыстың ең негізгі институты ретінде мемлекетті алуға болады, мемлекет 

институтционалды 

ортаны 

қалыптастырады. 

Туризм 

саласының 

институтционалды құрылымы 1-ші суретте келтірілген.  

150

 

 

Туристік  қызметтің  субъектілері  мен  объектілерінің  өзара  байланыс 

механизмі  туризм  саласын  дамыту  үшін  нормативтік  –құқықтық  актілерді 

қабылдау  мен    қажетті  жағдайларды  құру  болып  табылады.  Берілген 

механизмдер  туризм  саласын  дамытатын  институционалды  факторлар  ретінде 

қарастырылады.  Институттардың  даму  принципы  бойынша  олар  бір—бірлері 

үшін  тіршілік  етеді  және  бірін-бірі  толықтырады,  кез  келген  жүйелік 

түрлендірулерде 

экономикалық 

эффектке 

тек 

өзара 

байланысқан 

институтционалды өзгерістер негізінде қол жеткізіледі.  

Институционалдық  жүйе  арнаулы  институттық  ортада  қалыптасады  және 

жүйе элементтерінің дұрыс таңдалуына кепілдеме бере алмайды, осыдан тиімді 

және  тиімді  емес  институттардың  табиғи  пайда  болуын  күтуге  болады  және 

олар қалыптасқан ортаға бейімделеді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. Туризм саласының институционалды құрылымы 

Ескерту: [1] әдебиеті негізінде авторлармен құрастырылған 

 

Туризм  саласының  институттарының  құрылымын  келесі    2  суретте 

ұсынуға болады. 

Институционалдық жүйе арнаулы институттық ортада қалыптасады және 

жүйе элементтерінің дұрыс таңдалуына кепілдеме бере алмайды, осыдан тиімді 

және тиімді емес институттардың табиғи пайда болуын күтуге болады және 

олар қалыптасқан ортаға бейімделеді

 

1.

 

Туристік 

көрсету 

объектілерінің 

институттарына 

туристік 

мақсаттағы  табиғи  ресурстар  мен  ерекше  қорғалатын  табиғи  территориялар, 

мәдени-тарихи  ресурстар  институттары  кіреді.  Бұл  институттар  өндірістік 

Мемлекеттік органдар 

Туризм саласының дамуын қамтамасыз ететін ұйымдар 

(инфрақұрылым)  

Туристік өнімдерді және қызметтерді қалыптастыратын және 

тарататын ұйымдар (туроператорлар)  

Туризмге жақын салалардың ұйымдары 

Туристік өнімдер мен қызметтерді сатуды іске сатыратын  

ұйымдар 

Турист 

151

 

 

тиімділікті  арттыруға  және    туристік  қызметке  сәйкес  ресурстарды  тарту 

арқылы экономикалық мүмкіндіктердің өсуін қамтамасыз етеді. 

 

Туристік  әлеуетті  тиімді  пайдалану  жеке  аудандарда  туризм  түрлерін 

арттырады.  Осы  институттар  тобында  әлі  де  болсын  олқылықтар  жол  алады, 

мысалы,  Қазақстанда  туристік  мақсаттағы  мәдени-  тарихи  институттардың 

нормалары жоқ, оларға келетін туристер туралы мәліметтер алу қиын,  ерекше 

қорғалатын аудандарды мемлекет тарапынан сақтау, территорияларын кеңейту 

жұмыстары,  келетін  туристерге  жағдай  жасау  сияқты  мәселелер  қолға 

алынбаған. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Туризм институттарының құрылымы 

Ескерту: [3] әдебиетінен алынды 

 

2.

 

Туризмді  дамыту  институттарына  туризм  саласындағы  перспективті 

территориялар,  инфрақұрылымдар  мен  жобалар  институттарын,  ішкі  және 

әлемдік нарықта  туристік өнімдерді жылжыту  институттарын  кірістіреді,  олар 

өндірістік  тиімділікті  қамтамасыз  етуге  бағытталған.  Осы  институттардың 

Қазақстандағы  даму  жағдайы  сондай  жоғары  деп  айтуға  келмейді.  Туристік 

өнімдерді  жылжыту  институттары  тек  қана  мақсатты  бағдарламалар  мен 

туризмді дамыту стратегияларының шеңберінде ғана қалып қоюда.  

3.

 

Туризм  саласын  мемлекеттік  реттеу  институттарына  туристік 

миграция,  статистикалық  есептілік,  мемлекеттік  басқару  институттары 

кірістіріледі.  

Мемлекеттік  реттеу  институттарының  негізгі  мақсаты  экономикалық 

басымдылықтарды  бөлу  функциясы  болып  табылады.  Осы  топта  тек  туристік 

миграция  институты  қалыптасқан  деңгейде  жұмыс  істейді  деуге  болады,  ал 

статистикалық есептілік мүлде дамымады, ал мемлекеттік реттеу институттары 

Қазақстанда  тек  құжаттық  режимде  жұмыс  істейді  десек  болады,  себебі  әлі 

қабылданған бағдарламалардың нәтижесі  көрінбейді [4].  

Қазіргі  кезде  Қазақстанның  ішкі  туризмі  экономиканың  дамушы  басым 

бағыттарының  бірі  болып  табылады.  Бірақта,  осы  институттардың  дамуы  әлі 

қолға  алынбай  отыр,  ал  көптеген  зерттеулер  мемлекеттік  реттеу  

институттарының  белсенді  жұмысы,  осы  саланың  дамуына  тікелей  әсер 

ететінін  көрсетті.  Ал  осы  институттардың  дамуына  әсер  ететін  факторларды 

келесі түрде беруге болады (сурет 3). 

 

Туризмнің институционалды формалары 

Туристік қызмет және 

туристік инфрақұрылым 

институттары 

Туристік көрсету 

объектілерінің 

институттары 

Туризмді 

дамыту 

институттары 

Туризм саласын 

мемлекеттік реттеу 

институттары 

152

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3. Туризм саласының дамуына әсер ететін институтционалды 

факторлары 

Ескерту: [2] әдебиеті негізінде авторлармен құрастырылды 

 

Қазақстанда  осы  туризмнің  интитутционалдық  факторларға  сай 

формаларын бөліп қарастыру жұмыстары жүргізілген десекте, бізде осы салаға 

қатысты  «Туризм  қызметі»  туралы  заң,  Туризмді  2020  жылға  дейін  дамыту 

Тұжарамдамасы,  «Ерекше  қорғалатын  аймақтар  туралы»  заң    және  т.б. 

заңнамалық  құжаттар  бар,  туристердің  қауіпсіздігі  туралы  заңдар  туристік 

қызмет  және  туризм  инфрақұрылымы  институтының  институтционалды 

формалары болып табылады.  

Ал  өңірлік  мақсатты  бағдарламалар  және  мәдени-тарихи  объектілерді 

сақтау  мен  қалпына  келтіру,  туристік  мақсатта  су  объектілерін  қолдану 

ережелері,  туристік  балық  аулау  және  аң  аулау  шаруашылығының  мәні 

туристік көрсету объектілерінің институттық формасына жатады. 

Туристік-рекреациялық  типтегі  ерекше  экономикалық  аймақтардың 

ережелері,  аймақтық  туризмді  дамыту  бағдарламалары,  өңірде  туризмді 

ақпараттық қолдаудың нормативтік актілері туризмді дамыту институттарының 

формаларына  жатса,  туризм  саласын  мемлекеттік  реттеу  институттарының 

формасы  барлық  туризм  саласының  сүйенетін  құжаттары,  лицензиялау, 

қаржыландыру,  дамыту,  қадағалау,  бағалау,  мониторинг  жүргізу  сияқты 

жұмыстарда көрініс табады.  

 

 

 

Туризм саласының дамуына әсер ететін институционалды факторлар 

 

Ұжымдық іс-

әрекеттер мен 

институттардың 

әсері 

Күту 

(анықталма- 

ғандық) 

Ұсыныс 

Сұраныс 

Ақпарат 

Жеке іс-әрекет-

тер үшін шектеу-

лер. Ресми шек-

теулер: заңдар, 

нормативтік 

актілер. Ресми 

емес шектеулер: 

дәстүрлер мен 

салттар  

Халықтың 

кірісі, бос 

уақыттың 

болуы 

Көлік және 

сервистік 

инфрақұрылым, 

қызмет көрсету 

мен ақпараттық 

технологиялар  

сапасы 

Толық 

ақпарат 

бол-

мағанда, 

үшінші 

адамға 

қатысты 

туындайды 

Нарықта бір қаты-

сушылар көп, басқа-

лары аз ақпараттан-

дырылады. Болжам 

жүргізу үшін дин-

амикалық эконо-

микалық тепе-теңдік 

керек, ол күтілетін 

бағаны береді 

153

 

 

Кесте 

2. 

Институционалды 

факторлардың 

экономикалық 

және 

экономикалық емес құраушыларға байланысты жіктелуі 

 

Институционалды факторлар 

Түрлері 

Құраушылары 

Экономикалық  -

 

инфрақұрылым; 

-

 

туристік қызметті атқаратын ұйымдар үшін салықтық жеңілдіктер; 

-

 

инвестициялар; 

-

 

тарифтік реттеулер; 

-

 

мемлекеттік қаржылық талдау; 

-

 

банктік және сақтандыру салаларындағы реттеу 

Экономикалық 

емес 

- қаржы; 

- маркетинг; 

- туризмнің қауіпсіздігі; 

- ақпараттық сүйемелдеу: 

- статистикалық мәліметтер; 

- туризмдегі ассоциациялар, топтар, қауымдастықтар; 

- мемлекеттік реттеу 

Ескерту: [1]  әдебиеті негізінде авторлармен құрастырылды 

 

Қазақстанда  туризмнің  жүйелі  дамуы  үшін  оның  институтционалды  даму 

формаларын  нақтылап,  атқаралатын  іс-шаралар  тізбесін  осы  институттар 

шеңберінде ретімен жүргізу керек деуге болады.  

 

Әдебиеттер 

1 Самохин Ю.А., Никифорова Л.Ю. Институциональные факторы развития 

туристско-рекреационного  потенциала  региона  //  Региональная  экономика.  - 

2015. - № 11(2). 

2  Полищук  Е.А.  Особенности  иинституциональных  факторов  в  развитии 

сферы  туризма  автономной  Республкики  Крым  //Региональная  экономика. 

Экономика и управление. – 2011. - №5. – С. 59. 

3  Ахобадзе  Д.Т.  Организационно-экономические  механизмы  реализации 

стратегических  приоритетов  развития  туризма  и  рекреации  на  Северо-Западе 

России // Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз.- 

2009. - №6. 

4  Харламова  А.Ю.  Институциональная  среда  как  фактор  реализации 

ресурсного потенциала турсисткого сектора региональной экономики: Автореф. 

дис...канд.экон.наук. - Челябинск, 2010. – 18с. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

154

 

 

СТРАТЕГИЧЕСКОЕ НАПРАВЛЕНИЕ РАЗВИТИЯ ОТРАСЛИ 

ТУРИЗМА 

 

Пирметов А.Х. 

Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева 

г.Астана, Республика Казахстан 

                                         e-mail: aluawka_89@mail.ru 

Научный руководитель: д.э.н., профессор Сураганова С.К. 

 

 

Президент  Казахстана  Н.  А.  Назарбаев  отметил,  что:  «Казахстан 

расположен  в  Центрально-Азиатском  регионе,  через  который  проходил 

Великий  Шелковый  путь,  и  обладает  всеми  ресурсами,  необходимыми  для 

прорывного  развития  туризма».  Также  в  выступлении  на  18-ой  сессии 

Генеральной  Ассамблеи  Всемирной  туристской  организации  ООН  он 

подчеркнул  «…туризм  является  одним  из  двигателей  мировой  экономики. 

Одновременно  с  этим  туризм  является  одним  из  факторов  сближения  стран  и 

народов, распространения в мире культуры толерантности и согласия» [1, 2]. 

На  современном  этапе  рынок  туристских  услуг  приобретает  особое 

значение в процессе диверсификации национальной экономики и обеспечении 

поддержки  экономического  роста  и    призван  внести  значительный  вклад  в 

дальнейшее  развитие  и  становление  идеи  национальной  самоидентификации 

казахстанской  нации,  а  также  положительного  имиджа  страны  на 

международной арене.  

Превращение  рынка  туристских  услуг  в  мощное  и  прибыльное 

предприятие,  способное  экспортировать  свои  услуги,  вполне  возможно  –  при 

условии  строго  соблюдения  правил  рынка  [3].  При  этом  процесс  подготовки 

рынка туристских услуг к конкуренции на международной арене подразумевает 

рассмотрение  целого  ряда  важных  вопросов  и  мероприятий,  от  построения 

имиджа, 

привлекательности 

и 

доступности 

рынка 

до 

создания 

высококачественных туристских продуктов и услуг. 

Проведенные нами исследования  внешней и внутренней среды развития  

отрасли туризма Казахстана  показало, что:   

-  она    вносит  довольно  ограниченный  вклад  в  экономическо-социальное 

развитие  республики  в  силу  недостаточной  развитости  относительно 

потенциала  развития  туристских  продуктов,  особенно  при  сравнении  ее  с 

экспортными секторами экономики, доминирующих в настоящее время;  

- страна не обладает необходимым  числом туристских объектов и услуг и 

характеризуется непоследовательным и нестабильным качеством оказываемых 

услуг  по  причине  недостаточных  частных  и  государственных  инвестиций  в 

сектор; 

-  туризм  республики  развивалась  не  в  соответствии  с  рыночными 

условиями, ввиду отдельных  причин и исторических приоритетов Казахстана; 

-  страна  имеет  довольно  низким  уровнем  роста  туристской  отрасли 

относительно  ее  рыночного  потенциала  и  не  использует    международные 

155

 

 

маркетинговые  кампании  для  продвижения  на  рынке  своей  туристской 

продукции  и не выделяет для этого необходимых  средств; 

-  рыночные  индексы  характеризуют    низкий  уровень  вовлеченности  на 

уровне  местных  сообществ  по  причине  полного  пренебрежения  рыночными 

правилами ведения предпринимательской деятельности  в сфере  оказываемых 

услуг в целом, и в туристских услугах в частности; 

- в некоторых  регионах страны  прослеживается  серьезная диспропорция 

между  предприятиями  малого  и  среднего  туристской    предпринимательской 

деятельности  и крупными игроками рынка туристских услуг, в особенности в 

г.Алматы; 

-  проявляется    рост  цен,  при  котором  казахстанские  поставщики  рынке 

туристских  услуг,  ставятся  в  заведомо  не  конкурентосопобное  положение  на 

внешнем рынке; 

-  наряду  с    нехваткой    числом  и  низким    качеством  гостиничных  услуг, 

туристская отрасль республики характеризуется следующими и структурными 

недостатками: 

а)  малое  число  высококачественных  или  конкурентоспособных 

дестинаций  и  отсутствие  необходимой  туристской  инфраструктуры  в 

существующих дестинациях; 

б)  довольно  низкое  качество  международных  аэропортов,  транспортной 

(автомобильной  и  железнодорожной)  инфраструктуры  и  ограничения  в 

расширении воздушного доступа к потенциальным растущим рынкам; 

 с)  низкий    бренд  страны,  малые    серьезные  усилия  по  продвижению 

имиджа  страны  на  международном  рынке,  нехватка  связи  между  продуктом, 

его  рекламой  и  доставкой  потребителям,  неразработанность  механизмов  и 

инструментов электронного маркетинга; 

  д)    неопределенная  позиция  дестинаций  с  точки  зрения  качества  и 

безопасности; 

  е)  открытие  предпринимательской  деятельности,  регистрация  объектов 

недвижимого  имущества,  получение  коммерческих  кредитов,  внедрение 

контрактных  положений,  а  также  решение  вопросов,  связанных  с  не 

ликдвидностью контрагентов, имеет динамику  к ухудшению. 

Таким образом, ведения туристской  предпринимательской деятельности 

в  Казахстане  характеризуется  отсутствием  прозрачности  и  эндемичной 

коррупцией;  взаимно  противоречащим  и  излишне  бюрократизированной 

институциональной  и  регуляторной  системой;  непрозрачной  конкуренцией 

государственных  органов  в  получении  доступа  к  бюджетным  средствам; 

системой 

налогообложения, 

недружественностью 

по 

отношению 

к 

гостиничному  и  авиационному  бизнесу;  низким  уровень  развития  туризма  на 

региональном и местном уровне. 

    Исходя  из  вышеизложенного,  стратегические  цели  республики  можно 

определить следующим направлениям: 

       -формирование глобального имиджа страны как туристской дестинации ; 

      -  организация    доступа  к  объектам  туристской  отрасли  как  внутри  страны, 

так и за его пределами, развите для этого соответствующей  инфраструктуры; 

156

 

 

      -  создание  новых  объектов  и  формирование  конкурентноспособных 

турпродуктов и услуг для туристов; 

     -  формирование  профессиональной  системы  управления  и  регулирования 

туристической отрасли; 

     - подготовка кадровых ресурсов  в сфере туризма. 

     Все  перечисленное  требует  разработки  минимальных  операционных 

стратегий в соответствии с определенными стратегическими целями. 

      Для  построения  имиджа  страны  как  туристской  дестинации  должны  быть 

осуществлены  следующие  операционные  стратегии:  стратегический  и 

операционный маркетинговый план  отрасли туризма; стратегию по разработке 

бренда  страны;  PR-стратегии  в  целях  повышении  благосостояния  населения 

республики; интернет-платформы; исследование рынка туристских услуг. 

      Доступ  к  объектам  туристской  отрасли  является  одним  из  ключевых 

факторов эффективного развития туризма в любой стране и  к ним  относится  

следующее:  модернизация  существующей  общей  инфраструктуры    в 

определенных 

туристских 

зонах; 

дополнительные 

 

инвестиции 

в 

инфраструктуру  в  определенных  туристских  зонах;  улучшение  воздушных  и 

других    сообщении,  связывающего  Казахстан  и  его  ключевые  туристские 

дестинации. 

     Создание  новых  объектов  и  формирование  конкурентноспособных 

турпродуктов  на  международном  уровне    охватывает:  разработку  туристских 

дестинаций  для  дальнейшего  их  продвижения  на  международном  рынке 

туристских  услуг;  формирование  профессиональных  туристских  продуктов,  в 

частности,  создание  туристской  инфраструктуры  по  размещению  туристов, 

бюро 

и 

центра 

обслуживания 

туристов, 

тематических 

парков, 

достопримечательности,  указателей  и  т.д.);  структурной    организации  

туристского  сектора  на  республиканском  и  местном    уровне;  привлечение  

инвестиции и оказания поддержки процессу управления отраслью туризма; 

Институциональные и законодательные корректировки. 

         Подготовка  кадровых  ресурсов    в  сфере  туризма,  государственных 

служащих  на  республиканском  и  местном  уровнях    достигается  за  счет: 

систематического  образования  в  области  туризма;  обучение  и  повышение 

квалификации  для  профессиональных  работников  туристской  отрасли; 

государственных на  различных уровнях инициатив по повышению потенциала. 

         В  формировании  стратегии  развития  туристской  отрасли  Казахстана  в 

соответствии с определенными стратегическими целями необходимо обобщить 

контекст стратегического развития по  двум вопросам: 

      первое  -    какое  влияние    оказывает  нынешний  глобальный  контекст 

развития туризма на развитие отрасли туризма в республике; 

       второе, 

наличие  и  ценность  туристских  достопримичательностей 

Казахстана.  

      Чтобы 

решить  отмеченные    вопросы  необходимо  разработать 

соответствующую  модель  развития  туризма  и  подходов,  которые    связаны  с 

этапом процесса развития  туризма в одной стране и отражающего специфику 

принципа  спроса  и  предложения,  исходящих  из  факторов  приведет  к 

157

 

 

реализации следующих параметров в 2020 году: наличие дополнительных 118 

000 койко-мест в объектах размещения; более 8 миллиардов долларов США до 

2020 года, из которых 4,5 миллиардов в новые места размещения туризма, и 2,7 

в общую инфраструктуру; общий годовой доход от туризма и связанных с ним 

услуг  приблизительно  в  10  миллиардов  долларов  США;  больше  110  тысяч 

новых рабочих мест; увеличение доли туризма в ВВП в Казахстане до 2 – 2,5%.  

жүктеу/скачать 7,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: