Мемлекеттік тілде оқымайтын

б 74.261

к  Ә  С  I  П  Т  I  к
І   Ш Ж 4
С Л 2 >
Б  I  JI  I  М
А. Сатыбаева, Г. Сатыбаева
ҚАЗАҚ ТІЛІН 
ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
(мемлекеттік тілде оқымайтын 
мектептерге арналған)
Оку -әдістемелік щ рал
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
кәсіптік бастауыш және орта білім беру
B
J
-
J
U
—
I
t
-
 
* 
л гі «I  f t
■
 j
І I
Art  Г
С .  ЬЕКСЕМВАЕВА  j
jfbUAWT
«Фолиант» баспасы
Астана-2008

ББК 74. 268.1 
С 23
Пікір жазган:
Есенгалиева М £ . -
 ңазаң тілі пөнінің жоғарғы санатты 
мүғалімі, Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі
А.Т.  С аты баева, Г.Қ. С аты баева 
^  
Қ а за қ  тілін оңы ту әдістем есі 
( м ем лекет т ік  тілде 
оцъімайтпын мектептерге арналган): Оцу-әдістемелік
ңцрал. -
 Астана: Фолиант, 2008. — 232 б.
ISBN  9965-35-413-8
Оқу-әдістемелік құрал мемлекеттік тілде оқымайтын мек- 
тептерде қазаң тілін оқыту әдістемесінің бағдарламасы бойын- 
ша жазылды. Оқу қүралын жазуға Ә.Жүнісбек, Ж. Адамбаева, 
К.  Сариева,  Н.Оралбаева,  С.Жаңсылыңова,  т.б.  ғалымдардын, 
еңбектері, эксперименттері негіз болды. Оңу-әдістемелік қүрал 
мемлекеттік тілде оңымайтын  мектептердің  "Қазаң тілі"  пәні 
мүғалімдеріне,  педагогикалық колледж оңытушыларына, сту-
денттеріне арналады.
І
Ь
 
БВК 74. 268.1
ISBN 9965-35-413-8
© Сатыбаева А .Т., 
Сатыбаева Г.Ң. 2008 
©  «Фолиант»  баспасы, 2008

АЛҒЫ СӨЗ
М емлекеттік тілде оңымайтын мектептерде қ азақ  тілі 
пөнін  оңытудың  өзіндік  ерекш еліктері  бар:  ң азақ  тілі 
сабағы  екі  бағытқа  негізделеді.  Оның бірі  -   өдебиеттік 
оқу немесе лексикалы қ таңырып (мөтін оңу, сүраңтарға 
ж ауап беру,  өлең,  жүмбаң  ж аттау,  суретпен,  сөздікпен 
жүмыс істеу), екінш ісі -  грамм атикалы ң тақы ры п, оған 
грамматикалы ң  ережелер,  өр  түрлі  ж атты ғу  жөне тап- 
сырмалар  ж аттады .  Оңу  орыс  тілінде  ж үретін  м ектеп­
терде ңазаң тілін  оңыту мақсаты:  оқуш ы ларды   қазақ- 
ш а сөйлей алатын  деңгейге ж еткізу, яғни мектеп бітір- 
ген  оң уш ы лар  ң азаң ш а  ау ы зек і  сөзге  т ү с ін ік   беріп, 
өздері ң азақ тілінде көрген-білгенін, ойын айты п, оңып, 
ж аза  алаты н  болуы  көзделеді.  М ем лекеттік  тіл д ің   өз 
қы зметін толың атқару үш ін Қазаңстанды мекендейтін 
хальщ тардың ол тілді білуі пары з. Еліміз көп үлтты  мем- 
лекет болғандыңтан, басңа үлттардың да ңазақ тілін мең- 
геруі үш ін арнайы мамандар ңазақ тілін шебер үйретуі 
ңаж ет.  Ондай мамандар даярлау -  педагогикалы ң кол- 
ледж дердің   м ін деті.  Ү сы ны лы п  оты рған  оқу-өдісте- 
м елік  қүрал  -   осы  істің  бастамасы.  Бүл  ңүрал  мемле- 
кеттік тілде оңьгмайтьін мектептерде ң азақ  тілін оқыту 
өдістем есінің  бағдарлам асы   бойы нш а  ж азы л д ы .  Оқу 
ңүралын ж азуға Ә.Ж үнісбек,  Ж .  Адамбаева,  К.  Сарие- 
ва,  Н .О ралбаева,  С.  Ж аңсы лы ңова,  т.б.  ғалы м дарды ң 
еңбектері,  эксперименттері  негіз  болды.  Оқу-өдістеме- 
лік  ңүрал  мемлекеттік  тілде  оңымайтын  мектептердің 
"ңазақ тілі" пәні м үғалімдеріне, педагогикалың колледж 
оңытуш ыларына,  студенттеріне арналады .
3

1-ТАРАУ
" MEM
JIEKETTIK ТІЛДЕ ОҚЫМАЙТЫН 
МЕКТЕПТЕРДЕГІ 
ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУ
ӘДІСТЕМЕСІ" ПӘНІНІҢ Ж АЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Ж о с п а р :  
^ 
|Я
1.  Е кінш і тіл оқы туды ң м індеттері.
2.  Орыс тілді мектепте ңазаң тілін оқы ту әдістемесі.
1.1. Екінші тіл 
о қ ы т у д ь щ  м ін д еттер і
Қазақстанны ң төувлсіз  мөмлөкет  атаны п,  Қ азақстан 
Республикасы  двп  ж ариялануы   ңазаң тіл ін щ   қолданы с 
аясын кеңейте түсті.  1989 ж ы лы  мөмлөкөттік мәртөбөгө 
ие болған қазақ тілі 1995 ж ы лы  Республикамы зды ң Кон- 
ституциясында заңдасты ры лды .  Республика дөңгвиіндв
"Қазаң тілі" қоғамдары, сондай-аң "Қазак; т іл і” комитет- 
тері қүрылып, тіл мөртебесін көтеру ш аралары  ж үргізіле 
бастады. Ресми қүж аттар қазаң тілінде ресімделетін дәре- 
жеге жетті. Қазаң тілін үйренуге арналған оқулыңтар мөн 
тілаш арлар  жөне  оқу-әдістемелік  ңүралдар дүниеге  ке-
леді. 
. 
ш і
Қазаңстан  Республикасының Конституциясында,  со- 
нымен  ңатар  ”Тіл  саясаты ны ң  түж ы ры м дам асы   мен 
"Қазаңстан Республикасындағы  тілтуралы   заңда айтыл-
ған  басты  мәселе  — м ем лекеттік  тілд і  дам ы ту.  Мемлө- 
кеттік  тілде  оқымайтын  мектептерде  ңазаң тілін  оқыту 
бағдарламаларында  ж азы лған  ж аң а білім  мазмүны ны ң 
ғылыми-өдістемелік  негізі  ана тіл ін ің   ерекш еліктеріне 
сай сараланып, оқуш ылардың лингвистикалы ң дүниета-
4

нымын  қалыптастыруға  бағытталған  өдістемелік  ж үйе
қүрайды .  Мектептің  негізгі сатысындағы  ңазаң  тілі  пө- 
нінің мақсаты,  міндеттері,  үстанымдары,  оқу бағдарла- 
масына енетін  материалдар  жүйесі  ж ан -ж ақты   зертте- 
леді. Тілдік материалдарды таңдау өлшемі анықталады. 
Базалы ң  білім  мазмүны  өр  сынып  бойынша белгілі  бір 
жүйемен  берілген.  Оқуш ылардың  қазаң   тілін  меңгеру 
дөрежесін аныңтайтын өлшеуіштер,  негізгі кезеңдер са-
раланып, нақтыланды.
Қ азаң  тілін  ғылыми-өдістемелік  ж ағы нан  қамтама-
сыз етуге айры қш а көңіл бөлінген. Атап айтқанда, ж аң а 
оқулы қтар мазмүнды болып ш ығу үш ін оны өдістөмвлік 
нүсңаулар, дидактикальщ  материалдар, екі тілдегі түрлі 
сөздіктер,  м азм үндам а  сы наңхат  ж и н аң тар ы ,  өдісте- 
мелік оқу ңүралдары, грам м атикалы қ кестелер, альбом- 
дар,  сю ж етті  суреттер,  электронды қ  оң улы ң тар,  т.б. 
өдістемелік  қүралдармен  қам там асы з  ету  белгіленген. 
Осылай  білім  берудің  м азм үны н  ж аң арты п   ж етістіру 
үш ін үлтты қ  сипатты ж аң а оңулықтар  ж азы лы п,  мек- 
тептерде  төжірибеден  өтуде.  Өзге  тілді,  наңты лай  айт- 
ңанда,  ңазақ  тілін игеру,  меңгеру аса күрделі  процесс. 
Ө йткені  орыс  тіл і  қүры лы сы   ж ағы нан  ф легтивті  (ңо- 
парм алы )  тілге  ж ататы н  болса,  ң азақ   тіл і  ж алғам алы  
(агглютинативті) тілі  ңатары на ж атады .  Орыс  тілді  ба- 
лаларға  ңазаң  тілін  оқытудағы  басты  маңсат  -   сөйлей 
білуге,  өз  ойын  айта  білуге,  ж аза  білуге  үйрету дейтін 
болсақ, ком м уникативтік ңары м-қаты нас бірінш і орын- 
да түрады ,  ал грам м атика екінш і орында түрады.  Осы- 
ған байланысты қазаң  тілін орыс мектебінде оқыту одісі 
мен қазаң   тілін  қ азақ   мектебінде  оқыту одісі  бірыңғай 
болып  келмейді.  Олардың  арасында елеулі  ерекш елік- 
тер бар.  Қ азаң тілін орыс тілді балаларға игертуде ком- 
м уникативтік ңары м -қаты нас бірінш і орында түратын- 
ды ңтан,  оңулы ңтағы   үйрету  м атери алдары ,  ж атты ғу 
тапсырмалары, тіл дамыту төжірибе жүмыстары болсын -  
түгелдей ң азақш а сойлей білуге дағдылеіну керек.  Сон- 
дықтаы ң азақ тілін оқыту барысында ж еке соз ж атты қ- 
тыру  емес,  сойлем  ңүрау  арңы лы   үйрету  басты  маңсат
5

етіліп қойылды.  Ж еке сөздер мен грам м ати калы қ фор* 
маларын ж алаң  түрде ж аттау арқы лы  өзге тілді үйрету 
м ү м к ін   ем ес,  с о н д ы қ т а н   с ө й л е м   т ү р ін д е   ү й р е т у ге  
тиістіміз. Өйткені сөздөр өзара баиланы сқа түсіл, сөилвм 
қ ү р ам ы н а  енгенде  ж а ң а   б е л гіл і  бір  ой ды   б іл д ір ед і. 
Белгілі бір ойды білдіретін сөйлем ңүрам ы ндагы  сөздер 
(өрине ж ай сөздер келе-келе күрделене түседі) ж еке-дара 
сөздермен салыстырғанда тез меңгеруге, үғы нуға, ойда 
сақтауға, өлдеқайда ж ең іл болып келеді. А уы зш а, жаз- 
баша тіл дамыту жүмыстары оңуш ының жас ерекшелік- 
теріне қарай алы нады . Ж а ң а  оңулы ңтарда елім іздің  ру- 
хани мәдениетін оқы ту  айры ңш а орын  алады .  Оқушы- 
ларды ң  ж ас  ерекш елігін  ескере  оты ры п,  ү л тты қ   әдет- 
ғүры п,  салт-дөстүрлерді  тан ы ту,  т іл д ік   ңоры н  (сөздік 
қорды) байыту жөне рухани санасыы ңалы птасты ру мақ- 
сатында үлтты ң  арман-мүддені  таны таты н  ақы н-ж азу- 
шы лар д ың ш ы ғармал ары н ан , ау ы з өдебиеті үлгілерінен 
үзінді алы нған. О қулы қтарды ң өн бойында мектеп оқу- 
шыларьш өз елін, жерін, Отанын, халқы н, туған халқы ны ң 
тілі мен салт-дөстүрін қастерлейтін саналы  да парасатты 
азамат етіп тәрбие леуге басты м ақсат ңойы лған.
1.2.  О ры с тіл д і м ек теп те қ а з а қ  т іл ін  о ң ы ту
әдістемесі
Орыс тілді мектепте қазақ тілін оңыту әдістемесі—ңазақ 
тілін  оқы туды ң  тиім ді  ж олдары   мен  төсілдерін, 
яғеги
 
ңазақша дүрыс сөйлеу, сауатты ж азу дағдыларын ңалып- 
тастырудың өдіс-тәсілдерін  баяндайты н  педагогикалы ң 
ғы лы м.  М емлекеттік  тілде  оқы м айты н  мектепте  қ а за қ  
тілін үйренетін  бала өзіне таныс  емес  тілдің  дыбыстьщ 
қүрамын,  дыбыстардың айтылу жүйесін,  дыбыстьщ заң- 
дылықтарын,  оның  грам м атикалы қ  қүры лы сы н  игеріп, 
ойын еркін  жеткізуге,  басқаның айтқаны н түсінуге тал- 
пынады.  Қазаң  тілінің  сөздік  қорын  меңгеріп,  қазақш а 
сөйлеуге жаттығады. Мектепке арналған қазақ тілі бағдар- 
ламасын жүзеге  асыру үш ін  оңытудың өзіндік  тәсілдері
6

мен амалдары жене жолдары бар. Басқа тілде оқитын мек- 
тептерде  ң азақ  тілін  оқы ту  өдістемесі  оқуш ы н ы ң   ана 
тілінің ерекшелігін ескере отырып үйретілуі қаж ет.  Ана 
тілін оқыту өдістемесінен екінш і тілді оңыту әдістемесінщ 
өзіне төн ерекшеліктері бар. Қазак тілін оңыту өдістемесі 
басңа үлт мектептерінде орыс тілі жөне шет тілдерін оқыту 
әдістемесімен тығыз байланысты. Сондықтан орыс тілінде 
оқы таты н   м ектептерде  қ а з а қ   тіл ін   оңы ту  өдістем есі 
тілдерді оқытудың жалпы теориясы -  лингводидактика-
ның бір бөлімі. Орыс мектебінде қазак тілін оқыту әдісте-
месінің барлық мәселелері жүйелі түрде, жан-жақты зерт- 
теуді қажет етеді. Ғылымньщ бүл түрінің ғылыми-теория- 
лы қ негізін тиянакты ңүру -  бүгінгі өмір талабынан туын-
Дап отырған мәселе. Орыс тілді мектепте қазаң тілін оқыту
әдістемесін жан-жаңты зерттеу,  оның теориялық непзін
КҮРУ күиі бүгін жүріп ж атқан іс. Десек те, зерттеуді қаж ет
өтөтін мәселелер  дв жоң өмөс.
Бүл пәннің максаты -  мүғалімдерді қазак тілін оқыту-
ды ң  ғы лы м и   негіздерім ен  қ ар у л ан д ы р у ,  ң а за қ   тіл ін  
екінш і  тіл  ретінде  оқытудың  өзіндік  ерекш елігін  мең- 
герту, 
қазак 
тілін үлт  мектебінде оқытудың түрлі  өдіс 
тәсілдерімен, тиімді жолдарымен таныстыру, оқушылар- 
ды  ңазакш а сөйлеуге  дағдыландыруға бағы ттау.  Қ азак 
тілін екінш і тіл ретінде оқыту әдістемесінің ж алпы  мақ- 
сатын жүзеге асьфу үш ін мынадай міндеттер алға қойы-
лады:
-  Қ азаң тілін оңушының басқалармен достың ңарым- 
ңаты нас  ңүралы на  айналды руға  ж еткізетін   ең  тиім ді 
өдіс-тәсілдерді  болашаң  мүғалімдерге үйрету.  Болаш ақ
мүғалімге қазаң тілінің дыбыстық қүрамы н,  оның өзін
дік ерекшелігін,  ңазақ тілінің грамматикалың қүрылы- 
сын, тілдің сөздік қорын, тіл дамытудың амал-төсілдерін
меңгерту.
-  Қазаң тілінің дыбыстық қүрамын, оның ерекшелігін,
өдістемесін меңгерген болашаң мүғалім мектепте оқушы- 
ларды сөзді дүрыс айтуға үйрете алады. Тілдің граммати­
к а  лы ң  қүры лы сы н ,  т іл д ің   сөздік  ңоры н  м еңгертудің 
амал-төсілдерін үйрету арқы лы  ңазақш а сөйлеугө, сөйле 
суге  үйретеді.  Сөйлем  ңүрау  үш ін  сөздерді  бір-бірімен

байланыстыру қажет, о л 
үш ін 
сөздерді 
байланыстыратын 
тіл дік   түлғаларды  
білу 
кврвк. 
Б о л а ш а ң  
қ&зақ  т іл і 
мүғалімі  орыс  тілін» 
оыың грамматикалы ң  қүры лы сы н, 
қазақ  жөне орыс  тілдерінің үқсастыгы  мен  айырмаш ы- 
л ы р ы н
 
да  білу  керек.  Ө йткені,  орыс  тілді  оқуш ы ларға 
ңазаң тілінің қиы нды қтары н ж еткізу жөне оларды өзара 
сөйлеуге үйрету үш ін мүғалім мектеп бағдарламасының, 
ңазақ тілі оқулығының теориялы қ негіздерін ж аксы  мең- 
геруі  тиіс.
Сүрақтар:
1.  Қазақ тілі қай жылы мемлекеттік мәртебеге ие болды?
2. Орыс тілді оқу щы л арға ңазақ тілін үйретудің басты маң- 
саты  қандай?
3. Ауызша жөне жазбаша тіл дамыту жүмыстары неге бай- 
ланысты жүргізіледі?
Тапсы рма:
1.  Қазақстан Республикасының  "Тіл туралы"  задындағы 
тілге  қойылатын  талаптарды  ата.
2.  Орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту мөселесіне арна- 
лған ғалым-әдіскерлердің  еңбектерін  ата.
Әдебиеттер:
1.  С.Рахметов. Қ азақ тілін оқы ту методик асы.  -  А л­
маты, 1 9 8 2 .
2.  Н.Оралбаева, К .Ж аңсы лы ңова. Орыс тіліндегі мек- 
тептерде ңазаң тілін оқы ту өдістемесі. -  А лм аты ,  1996.
3.  "Қ азакстан  Республикасы ндағы   Т іл ту р ал ы ”  ҚР- 
ның Заңы . -  А лм аты ,1997.
4.  Д.Әлімжанов,  Ы .М аманов.  Қ азақ   тілін оқы ту ме- 
тодикасы. -  А лм аты , 1965.
8

2-ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӨДІСТЕМЕСІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ
Жоспар:
1. Қазақ тілін оқыту өдістемесінің тіл білімдік негізі.
2. Қ азақ тілін оқытудың психологиялы қ негізі.
3.  Қазаң тілін оқытудың дидактикалы ң негізі.
2.1.  Қ а з а қ  тіл ін  о қ ы ту  өдістем есінің т іл  б іл ім д ік
н е гізі
Қ азақ тілін оқыту өдістемесі ңазақ тіл білімі оңыты- 
латы н тіл салалары на негізделіп ж асалады . Оңыту про- 
цесінде  оңуш ылардың  сөзді  дүрыс  айту,  сауатты  ж азу 
дағдысын ңалыптастыруга көңіл бөлінгені жөн. Сондың- 
тан тілдің фонетика,  орфография жөне орфоэпия сияң- 
ты бөлімдерін меңгерту өз нөтижесін береді. Егер оқуш ы 
осы  бөлімдер  бойы нш а  берілген  білімді  ж ете  түсініп, 
ж ақсы  меңгерген болса,  ол ойын ж үйелі,  дүрыс айты п, 
қатесіз сауатты  ж аза алады.  Оңу бағдарламасы  бойын­
ш а оңуш ыларға ұсы ны латы н ңазаң тілінің қандай сала- 
сы болмасын — фонетика, лексика мен фразеология, ор­
фография мен орфоэпия, грамматика -  ңазаң тілін оңыту 
өдістемесінің негізгі өзегі болып табылады.  Қ азаң тілін 
оңы ту  өдістері,  ам ал д ар ы   мен  ж о л д ар ы   тіл д і  оңы ту 
өдістемесінде  тілдік  м атериалға  қарай   тіл  салалары на 
қарай  белгіленеді.  Қ а за қ   т іл ін ің   ды бы сты ң  ңүрам ы н 
оқытпай  ңазаң  тілін  үйрету  м үм кін  емес  ж өне  дыбыс- 
тардың айты луы  да, үйретілуі керек. Өйткені орыс тілін- 
де жоң дыбыстарды, оларды ң айты луы н оңуш ыға дүрыс
9

ңалыптастыру арқы лы  тілге үйрету негізгі міндеттердщ  
бірі.  Осы мақсатты орындау үш ін дүрыс тандай білуге, 
дыбыстардың айты лу ерекш елігін аңғаруға, оны дүрыс 
айта білуге ж атты ңты ру өте қаж ет.  Д ы бы старды  дүрыс 
айтуға  ж атты қты руда  м үғалім   ды бы старды   өЗі  дүрыс 
айтуы керек  немесе дыбыстардың ж ек е түрғандағы  ай- 
тылуын,  басңа дыбыстармен бірге айты луы н,  сөз қүра- 
мында айтылуындағы  ерекш еліктерін к ү н і  бүрын  маг- 
нитофонға ж азы п қолдануы керек. О қуш ы дыбыстардың 
айтылуын  тыңдап,  оның  ерекш елігін  аңғарум ен  бірге, 
оны дүрыс  айтуға еліктеу  ар қы л ы   сол  қ ал ы п та  ңайта- 
лауға ж атты ғу қаж ет. М үнда оңуш ы ны ң есту м үш елері
ерекш е ңызмет атңарады.
Сонымен бірге дыбыстарды өткенде,  оларды ң ж азы - 
лу емлесі де өтіледі. Дүрыс ж азу ға үйрету өдіс-тәсілдері 
дүрыс  айтуға үйрету  өдіс-тәсілдерінен  өзгеш е.  Дыбыс- 
тардың дүрыс айты луы н қалы птасты ру оқуш ы ны ң есту 
мүш елерінің қы зметіне байлан ы сты . Д ы бы старды ң ем- 
лесін  оңытуда  о қ /ш ы н ы ң   көру  м үш елері  ерекш е  қы з- 
мет атқарады .  Б ір ақ сөздердің дүрыс айты луы  мен жа- 
зы луы на оқуш ыны ж атты қты ру тек ф онетика саласын 
өткенде ғана емес, тілді оқы ту бойында үнем і ж үргізіліп  
отыратын ж үм ы с.
2.2. Қ а з а қ  т іл ін  о қ ы ту д ы ң  п с и х о л о г и я л ы қ  н е гізі
Қ азіргі замаңғы психология ғы лы м ы ны ң пайы мдауы  
бойынша психологиялы қ процестер әрекет арңы лы  да- 
миды.  Бүл көзңарасты   алғаш   психолог JI.С.Выготский 
үсынған.  Кейін  бүл  ғы лы м и  қағиданы   оның  оқуш ы л а ­
ры А .Н .Леонтьев, А .Р .Л у р и я, т.б. дам ы тты .
Тіл  -  адамдардың ңары м -ңаты насы ны ң қүрал ы  бол- 
ранд ы қтан, осы қы зм етін атңаруда ол өрекеттің ерекш е 
түрі болып саналады.  Тілді өрекет ретінде санау оқы ту 
процесінің маңсатына сай келеді. Сондықтан тіл  өрекет 
теориясы ны ң  негізінде  қ ар ал у ы   к е р е к .  Т іл д ің   өрекет 
ретінде ңаралуы   адамдардың тіл  арқы лы   қары м -қаты -
10

нас жасауымен байланысты. Тілдің ңарым -қатынас ңыз- 
м еті  б ай л ан ы сты р ы п   сөйлеум ен  т ік е л е й   ң а т ы с т ы . 
Өйткені тіл  арқылы  ңарым-қатынас  ж асау  -   байланыс­
тырып сөйлеу арқылы ғана жүзеге асады. Ал байланыс­
тырып сөйлеуге үйрету тілдік материалды оқы ту, оқушы- 
ның сөздік ңорын молайту, тілдің грамматикалың күры- 
лысын,  яғни грамматиканы  оқыту  арңылы  ж үзеге аса 
ды. Байланыстырып сөйлеу бөліктерінің жүйесі бар. Олар: 
сөйлем  (мөтіннің ең кіш і  бөлігі),  азатжол  (бірнепхе  сөй- 
лемнід тобы),  мөтін.  Оған топтық  баиланыстылың,  дер 
бестілік төн, сонымен бірге түйық күрылыс (кіріспе,  не- 
гізгі бөлім, қорытынды), түйьщ мағына (ойдың аяқталуы) 
төн. Н.И. Сеченевтің пікірі бойынша, ңай заманда болма- 
сын ой тудырудың, ойды білдірудің ңарапайым түрі біздің 
үш мүшелік сөйлемге келеді.  Сондыңтан біз замандасы- 
м ы зды ң  ойлары н  бірдвн  оңай  ң аб ы л д ай м ы з.  Д ем ек, 
біркелкі  ойлау  арқы лы   адамдардың  бір  тілден  екін ш і 
тілге  көшуге  мүмкіндігі  бар.  Екінш і тілді  меңгеру про- 
цесі дел осы ж айға негізделген.
П сихологияда тіл  адамдардың  ңары м -қаты насы нда 
ңол даны латын таңбалардың жүйесі бо л ып табы лады . О л 
таңбалар  -  дыбыс,  сөз,  соз  тіркесі,  создердің түрленуі, 
бір-бірімен байланысуы.  Қ ай тілде болса да,  ондай таң- 
балар бірнеше мыңдап саналады. Оңушы ол таңбалардың 
барін  есте  сақтай  алмайды ,  олардың  негізгілерін  ғана 
есте  саңтауы   м үм кін .  А дам дарды ң  бір-бірін  тү сін у і, 
белгілі  бір  тілде  ңарым-ңатынас  ж асауы   сойлеуш і  мен 
тыңдаушының екінші тіл таңбаларын ңанш алыңты есін- 
де  саңтауына  ж әне  ол  таңбаларды ң  мағы насын  бірдей 
түсінуіне  байланысты.
Екінш і  тілде  сойлеушілерді нөтижелі  ж ағдайға жет- 
кізу  үш ін,  сойлеу,  түсіну  дағды лары н  қалы п тасты ру 
үшін,  тілді үйретумен байланысты  түрлі  күрделі  оңыту 
жүмыстары  ж үргізіледі.  А лайда  тілді  үйретудің  нөти- 
желі болуы басңа да коп ж айттарға байланысты: оңушы- 
ның психологиялық ж ағдайы, ңабілеті, мүғалімнің тілді 
үйрету төжірибесі,  м үғалім нің  ш еберлігі,  оқыту  тәсіл- 
дері,  оңыту ңүралдары,  оқульщ  пен  комекш і  ңүралдар,
11

көрнекілік пен оның тартымдылығы, оқу бөлмесш щ  тар- 
тымдылығы,  оқуш ылардың үйымдаса оқуға икем ділігі, 
бір-бірімен ж ақсы қарым-ңатынасы, оқуш ы ларды ң қазақ 
тілін оқуға деген өз ы нтасы ,  т.б.  Сондықтан қ а за қ  тілін 
оқытуда мүғалім бүл ж ағдайларды ң бөріне мөн беріп, еш-
ңайсысын елеусіз ңалдыруына болмайды.
Әрбір сабақтың мазмүнына қарай оңыту өдіс-төсілдерін
таңдауда оқуш ылардың  психологиялың  ерекш еліктері- 
не айрыңш а мөн бері леді. Д ем ек, оқуш ы  оқу материалын 
терең  түсініп,  саналы  меңгеру  үш ін   оны ң  іш к і  заңды- 
лығы мен өзара байланысын дүрыс аны қтай білуі ңаж ет. 
Оқушы  бірінші  сыныптан  бастап  қ а за қ   тілін   оқу  бары- 
сында тілдегі ңолданылатын түрлі атауларды ң, мысалы, 
өріп, дыбыс, сөз, сөз тіркесі, фраза, сөз ж асауш ы  ңосым- 
шалар  жөне  тыныс  белгілерінің  грам м атикалы ң  ереже- 
лерін, аны ңтамаларды оңы пүйренеді. Оларды оқуш ы лар 
ана тілінің таңбаларының үстіне ңосымш а таңба ретінде 
ңабылдайды.  Оңушы  екінш і  тілдің   таңбалары н  наш ар 
меңгерсе, ол сөйлеуді қиы ндатады . Әрине, екінш і тілдің 
мөліметтерін  оңуш ы лар  бірден  м еңгеріп  кету і  м үм кін 
емес,  тек  оны ң  негізгілерін  ған а  есте  саңтауы   м үм кін  
(түсіну керек,  ж аттау зиян).  А лайда,  екінш і тілдің таң- 
баларын есте саңтау ті лді меңгерту үш ін ж етк іл ік сіз. Оңу- 
ш ының тілдік  таңбаларды  орынды,  дүрыс  ңолдану дағ- 
дысын қалыптастыру керек. Психолог С. JI.Рубинш тейн: 
"Дағды санаулы түрде автоматтандырылған ңимыл-өре- 
кет түрінде көрінеді,  ал сонан соң өрекеттің автоматтан- 
ған төсілі ретінде ңызмет атқарады ",  -  дейді. Д ағды ны ң 
физиологияльщ механизмдері -  ж оғары  ж үй ке жүйесіне 
бағынатын шартты рефлекстер ж үйесі, оның бірінш і сиг- 
налдың  системада  ж асалуы .  Б асң аш а  айтңанда,  дағды 
әрекеттің адам бойында орнығуы.  Е кінш і тілді оқытуда 
мүғгілім сөйлеудің түрлерін үйретеді, үлгілерін көрсетеді, 
оған оңушыны ж аттыңтырады, оны аңыл-ойдан өткізіп, 
саналы қолдануға ж еткізеді. Оңушының тілдік таңбалар- 
ды дүрыс қолдануы, ж азуда автоматтандырылған әрекет 
ретінде оның санасында орнығуы сөйлеу, ж азу дагдысы- 
ның қалыптасуы деуге болады.  Тіл үйрету ісінде психи-
12

калык  процестердің табиғатын ескеру маңызды.  Психо 
логтар пікірінше, тіл үйретуде оңушының ойлау қабіле- 
тіне, оның ана тілінен алған біліміне сүйенш екінш і тілде 
сөйлеу дағдыларын саналы қалыптастыру пайдалы. Сон- 
Да гана қаж етті дағдылар орнықты,  аның қалыптасады. 
Тілді  меңгеруде  ес  процесінің  атқаратын  қызметі  ерек­
ше.  Психо логтар естің екі түрін ажыратады: үзак сақта- 
латын  ес  жөне  аэ  саңталатын  ес.  Тілді  меңгеруде  жөне 
сөйлеуде екеуінің де маңызы зор, сөйлеуге ңажетті тілдік 
түлғалар алдымен аз сақталатын ес арқылы қабылдана- 
ды, содан кейін барып жаттығулар, қайталаулар арқы лы  
үзақ  сақталаты н  белсенді  ой  өрекетімен  байланы сты
тілдік  есте  ж ақсы   саңталады.  Сондықтан  екінш і  тілге 
үйретуге қатысты жүмыстардың бірі оңушының ой бел- 
сен ділігін,  қы зығуш ылығын,  тілге  деген  ынтасын  арт- 
тыратын бол>ы керек. Тілді үйренуде оңушының қабыл- 
дау  процесінің қызметі ерекше.  Психо логтар ңабылдау- 
дыд төмендегі түрлерін белгілейді:  көру, сезу,  есту.
Қ азақ  тіліндегі  сөйлемдер  айтылу  мақсаты на  қарай 
хабарлы, лепті, сүраулы,  бүйрың мөнін білдіреді, олар- 
ды айту арқы лы  біз сезім, тілек, өкініш , ңуаны ш , бүйы- 
ру сияқты  адамның өр түрлі психикалы қ көңілін білдіре- 
міз. Қазіргі уақытта сабаққа ңойылатын талаптар түрғы- 
сынан  техн и кал ы ң   ңүралдарды   п ай д ал ан у ,к естел ер , 
диаграммалар мен диапозитивтер, магнитофон жазбала- 
рын,  кинофильмнің  фрагменттерін  пайдалану  арқы лы  
оңуш ылардың  есту,  көру  сезімдеріне  өсер  ете  отырып, 
оларды ң  ойлану  ңабілетін  артты ру  дағды ға  ай н алы п  
отыр.  Күнделікті сабақта ңолданылатын түрлі көрнекі- 
ліктер оқуш ылардың әр түрлі ойлау әрекеттеріне бейім- 
деледі.  Т үсін дірілген   м атери алды   сан алы   м еңгеруге 
ы қпал  ж асай ды .  О қуш ы ны ң  түрлі  сезім   м үш елеріне 
эсер  етуде  к ө р н е к іл ік   пен  тех н и к ал ы ң   қ ү р ал д ар д ы ң  
әсері өте күш ті екені дәлелдеуді керек етпейді. А лайда, 
оқуш ының  сезім  м үш елерінің  бәрін  іске  косу  арңы лы  
тіл үйретудің мені зор. Көру, есту мүш елері, ойлау, ж азу 
арқылы  маторлың  ңимы л  ж асауш ы   қолды  іске  ңосып, 
тілдік  материалды  түсіндіруде  оңуш ы ны ң  зейінін  бір
13

мөселеге  аударуды ң  бөрі  оңуш ы   сезім ін е  ж ан -ж аң ты  
эсер  етуді  ж үзеге  асы руға  тиісті.  Ол  үш ін  оңуш ы ны ң 
барлың  мүшелерін  іске  ңосатындай  ам ал-тәсілдер,  қү- 
ралдар ңолдану арңылы сабақты ж оспарлауды ң маңызы 
ерекше. Мектепте оңу-тәрбие процесінде ең қ аж етті нөр- 
сенің бірі -  әр м үғалімнің психологиялы ң ж ағы н ан  да- 
йындығы.  Н егізінен,  ң азақ тілін  оңытуда м үғалім  оңу- 
ш ы ны ң мынадай психологиялы қ  ерекш еліктерін  еске- 
руі қаж ет: 
,
1.  Сөйлеу процесіндегі ерекш елігі.
2.  Оқушының ана тілін меңгерудегі қабілетін ескеру.
Қ азақ тілі мүғалімі сабақты психологиялы ң ж ағы нан
тартымды етіп қүру үш ін төмендегі ж ағдайларды  еске- 
руі ш арт.
1.  Сабаңтың педагогикалың түрғы дан ойдағы дай бо- 
луы . 
; 
л 
.  , 
>
Атап айтқанда, бүл мынадай мәселелер: м үғалім  мен
оңуш ы ларды ң  сабақ  кезіндегі  ңары м -қаты насы ,  мүға-
лім нің өзін-өзі үстау мәнері,  оның өрелі өнегесі,  сөйлеу
мәдениеті,  оқуш ы ларға ңатал талап ңоюмен  бірге сый- 
л а й д а б іл у і.
2.  Сабаңтың тақырыбының наңты лы ғы , түсініктілігі, 
оны мүғалімнің түсіндіру шеберлігі.
3.  М үғалім нің  білім  деңгейінің  тереңдігіне  оңуш ы- 
лардың сенімі. 
'  "  “
4.  О қуш ылардың мүғалімге деген ж аңсы  көзқарасы , 
м үғалімнің оқуш ы лар алдын дағы абы ройы .
5.  М үғалім нің  сабаң  кезінде  оқуш ы л арды ң   зей ін ін  
билеп өзіне, сабаңңа аудара білуі, оңуш ы зей ін ін ің  ж ан-
ж ақ ң а ауы тңуы на м үм кіндік бермеуі.
М үғалімнің  сабаңта оқуш ы ларды   іске  үйы м дасты ру 
ңабілеті, оңушылардың бәрінің іспен ш үғылдануын қам- 
тамасыз  етуі  мемлекеттік  тілде  оңы майты н  мектептегі 
ңазаң  тілі  пөнін  оқытудың  мақсаты   —
  тіл үйрету,  яғн и  
окуш ылардың белгілі дәрежеде қазаңш а сөйлеп, біреудің 
сөзін,  ж азғаны н  түсіне  алаты н,  ойлаған  ойы н  басқаға 
түсіндіре  алаты ндай  болуы  к ер ек .  С онды қтан  мемле- 
кеттік  тілде  оқы майты н  м ектептегі  қ а за қ   тіл і  пөнінің 
алғаш ңы сабағынан бастап,  бірден сөйлем түрінде үйре-
14

тілугө тиіс  жеке атау түлғалы сөздер жаттауға бөрілмвуі 
керек. Ж еке сөздерді не грамматикалың формаларды ғана 
жалаң түрде жаттау арңылы басңа тіл үйрену мүмкін емес.
Мемлекеттік  тілде  оқымайтын  мектептегі  ңазақ тілі 
басңа тіл  есебінде  оңыты л ады .  Сондыңтан  оны  оқы ту 
өдіетері  ана тілін  оқытудан  өзгеше  болады.  Қ азақ  мек* 
тептерінде өтілетін ңазақ тілі сабақтарында оңушыларға 
негізінен сол тілдің грамматикалың  ңүрылысының заң* 
дары,  тілдік өдеби нормасы үйретіледі. Ал орыс аудито- 
риясында өтілетін қазақ тілінің мақсаты — оқуш ыларға 
қазақ тілін қатынас  құралы ретінде  үйрету.  Демек,  ана 
тітгін оқытумен басңа тіл оқыту бірдей емес, оқыту әдістері 
де әр түрлі. Оқушылар күнделікті өмірде ңазаңш а сөйле- 
се білуге, өз ойын сауатты жеткізе алуға міндетті. Ол үшін 
багдарлама  көлемінде  көрсетілген  ж атты ғу  бойы нш а 
жұмыс жүргізу арқылы оқушылардың сөз байлығын мо- 
лайтып, сөйлей, ж аза білуге ж атты қты рады .
2.3. Қ а з а қ  тіл ін  оқы туд ы ң  д и д а к т и к а л ы қ  н егізі
Орыс мектебінде ңазаң тілін оқыту өдістемесі ж алпы  
д и д акти кан ы ң   теориясы на  негізделеді.  Д и д ак ти к а  -  
білім мазмүнын аныңтау,  оңыту процесінің заңдыльщ - 
тарын ашу, оңытуды ең тиімді өдістермен үйымдастыру 
формаларын  табу  мәселелерін  шешеді.  Д идактикалы ң 
принциптермен оқуш ы лар педагогика сабағынан таны с. 
Қ азақ тілі сабағы ңазаң тілі туралы білім берумен бірге, 
ңазак  тілінде  сөйлеуге үйретуді,  сөйлегенді үғу,  дұрыс 
ж азу, ж азу дағдыларын ңалыптастыруды көздейді. Ди- 
дактикалы ң  принциптің  бірі:
-   Оңу  м атериалы н  саналы   меңгерту  приципі.  Тілді 
саналы түрде оқы ған, үйренген оңушы ол тілмен қарым* 
ңатынас  ж асай  алады .  Ондай  оқуш ы  белгілі  ж ағдайда 
тілдік таңбаларды неге олай ңолданғанын, оны басқаш а 
қалай айтуға болатынын түсіндіре алады.
-  Оңыту материалының ғылымилығы принцилі.  Бүл 
приципті  ж үзеге  асы ру  үш ін  қ а за қ   тілі  оңыту  өдісте- 
месінің соңғы  жетістіктеріне  негізделуі тиіс.
15

-  Д идактиканы ң ж үйелік  пен  ж алғасты қ  принципі. 
Е кінш і тілге үйретуде оңуш ыға оқы ты луға тиісті тілдік 
мөліметтер өбден ойластырылғгін, тілдің табиғаты на сай 
олардың бір-бірімен байланы сты лы ғы ны ң негізінде бе- 
рілуі  керек. 
м 
. 
. ч *
-   Ж алғастьщ   принципі.  Т ілдік  м өлім еттер  оңуш ы- 
ны ң  білім іне  сүйене  оты ры п  ж ал ғасты қ   п р и н ц и п і  бо- 
йы нш а оңытылуға тиісті, бүл принципке оңуш ы ны ң ана 
тіліндегі біліміне сүйену де ж атады .
-  Д идактикалы ң материалдарды ң оқуш ы ны ң қабыл- 
дауына сөйкестігі принципі. Әр сы ны пты ң өз білім  дең- 
гейі,  өзіндік  ж ас  ерекш елігі  бар.  Қ азаң   тіл ін   оңы туда 
осы  ерекш еліктерді  ескеріп  отыру  қ аж ет.  О ңуш ы ны ң 
жас ерекш елігі мен білім деңгейінен оның білімді қабыл- 
дау м үм кіндігі туады . Қ азақ тілін оңытуда осы принцип- 
тер саңталса рана, оңуш ы ны ң тілді меңгеруіне ңолайлы  
ж ағд ай   туы н дай ды .  Д и д а к ти к а н ы ң   бүл  п р и н ц и п ін ің  
өзіндік заңды лы ғы  бар:  белгіліден белгісізге,  ж еңілден 
ауы рға көш у. 
,  ./ '
-   К өрнекілік  принципі.  Көрнекі  қүралдар  оңуш ыны 
ңызыңтыру,  сабаң уаңытын тиімді  пайдалану  қы зм етін 
атқарады.  Ол  оқуш ы  зейінін үйымдастыруда да маңыз- 
ды.  Әрі  көру,  әрі  есту,  әрі  ойлау сияқты   бірнеше  сезіну 
түрлерінің ңатысы тілдік мәліметтің үзаң саңталуына өсер 
етеді. 
V
.
.
V
  .
-   Оқу мен тәрбие ісінің бірлігі  принципі.  Қ азаң   тілі 
сабағында басқа үлт өкілдерінің достың қары м -ңаты на- 
сы н  ң ал ы п тасты р у д а  саб аң ты ң   тәр б и ел ігі  м аң ы зд ы . 
Қ азақ тілі басқа пөндермен сабақтасып, оңу тәрбие жүйе- 
сіне  ж үктелген  міндеттердің  бір  қатарлары н   орындай- 
ды.  Қ азаң тілі пөні оқуш ы ларды  тәрбиелеуге, ой-өрісін 
ж етілдіруге себепкер болады.
Сүрақтар:
1.  Қазаң тілін басқа үлттарға оқытудың маңсаты  мен  мін- 
деттері, оны іске асыру жолдары ңандай?
2.  Қазаң  тілін оқытуда  ана тілінен  алған  білімдерін  пай­
далану принциптері неде?
16

3.  Исмлологтардын  айтуы  бойыиша тіл  үйренуде  цабыл-
дау процееілһж м ш а түрі бар?
4 .  Тілдін  кары*  катынас  кызметі  иеде?
5.  Қазақ  гілі сабагы  малмүныныц адіс-тосілдері неге бай
ламысты  аракшалеиаді?
6.  Вайланыстырып евйлеудІк бвліктері  каядай?
Гйнсырча:
1.  Қа.іак  тілін  м п  үлттареа окытудыц  методологиялык
негіздерін айтып бер.
1  Қааак  тілін  үіргтуда  аиа  тіліиік  ерркшелігіне сүйрку
дегенді далелде,
9. Қаэак гіліи окытүцыц дидактикядык пршщиптерін ата. 
4. "Қазаң тілі 
мрн
 адебиггі орме мрктсбінде” журналы бой 
ымша оаат  мүғалімдерцің  іс-твжірибесін  коне