М о р ф о л о г и я .
Сөзжасам. Сөз кұрам ы . Сөздің түбірі,
ж алғауы, ж ү р вагы . К азак тілі ■
Н
В
В
В
П
ж атаіш п
-- I —JT7
--- —
- -
.
«л«тттггти
ғануы . Тәуелдік, ж ік т ік , көп тік, септік ж алғаулары ны ң
мәні, олардың үндестік заңына бағынуы. Ең ж ш кезде
сетін зат есім аффикстері:
-шы, -ші, -гана, -гер, -кер, -лъщ,
лік, -дыц, -дік, -тық, -тік, -цыт, -кіш.-ім, -ба, -бе, -па, -пе,
-паз, -дас, -dec.
Олардың мөн-мағынасы. Б іріккен сөздер.
Сөз қүрамы н айы ра білу. Сөз тудыруш ы, сөз түрлен-
діруші аффикстерді айыра білу:
-сыз -сіз
ж үрнаңтары .
Үстеудің
иіа иіе
ж үрнаңтары . Сын есімнің ж асалуы .
Затесім. Кім? Не? Ж екеше, көпше түрлері. Ж алқы есім-
дер. Төуелдік жалғаулары. Ж іктік жалғаулары. Сын есім-
Дер. Сан есімдер.Есімдік түрлері (
жіктеу, сілтеу, өздік
сцрау).
Е тістік. Етістіктің ш аңтары . Е тістіктің ж ікте-
луі.
М екен
Ш ылаулар
J
L I J L I M a / A t A ▼
7
---------------------------
--
'
• •
лың шылаулар. Содан кейін сөз тіркесін, иә, ж оқ сөздерін
найдалану.
Синтаксис. Сөз тіркестері. Сөйлемдегі сөздердің орын
төртібі. Қ аратпа сөздер. Төл сөз. Диалог.
Сөйлеу үлгілері
- Мынау не? — Б үл кітап.
- Кітап қайда ж а т ы р ? - Үстелде ж аты р.
- Қандай үй? ^ Б и ік үй.
- Кімнің ңаламы? — Менің ңаламым.
- Қайда ж аты р? - П артада ж аты р.
- Кім отыр? - Оқушы отыр.
- Нелер бар? - Суреттер бар.
- Неше? - Бес ңарындаш .
- Қанш а? - Үш оңуш ы .
Отбасы
- Мынау кім? — Б үл - Азамат
- Анау кімдер? - Олар - балалар.
- Сенің атаң бар ма? - Иә, менің атам бар.
У ақы т
- Қазір ңай уақы т? - Қ азір түс кезі.
- Сағат неше? - Сағат он.
31
- Сен ңаш ан келесің? - Мен ертең келем ін.
- Сен қаш ан тудың? - Мен алты нш ы сөуірде тудым.
Үй, бөлме
- Қайда түрасы қ? - А станада тұрам ы н.
- Ү йіңнің нөмірі қандай? - А лпы с бес.
- Сенің болмең қандай? - М енің бөлмем ж ар ы қ .
Т абиғат
- Сенің ауы лы ңны ң ж ан ы н да тау бар ма?
- Иө, ауылдың ж аны нда тау бар.
- Сендердің ауылдарыңда ағаш көп пе? - Ж оң, ағаш аз.
- Ертең ауа райы ңандай болар екен? - Ертең ауа райы
ж аңсы болады .
..,
•
$
- Күзде не өседі? - Күзде көкөніс піседі.
Адам
- Ә лияныц көзі қандай?
- Әлияньщ көзі әдемі.
- Ш ынардың бойы қандай?
- Ш ынардың бойы үзы н.
- Сенің ңай ж ерің ауы рады ?
- Менің басым ауырады.
VI сы ны п
-j
Аптасына 5 сағат. Б арлы ғы - 170 сағат.
Қ азақ ж азуш ы лары ны ң ш ы ғарм алары ндағы "Қорша-
ған орта” тақы ры бы ны ң суреттелуі.
Балалар өдебиеті өкілдерінің ш ы ғар м ал ар ы . Әдебиет
нен көркем өнер байланы сы . Қ азаң ж азу ш ы л ар ы мен
суретш ілері.
„
'
І
Отан туралы әндер. Б елгілі сазгерлер ш ы ғарм алары .
Қ азақты ң балуандары, батыр ңы здары мен үлдары.
Қ азақстан спорты .
Елтану. Үлттың тағам дар, үлтты ң ойы ндар (ңазақш а
күрес, қы з ңуу)
‘
і
r
-
Л ексика. Минимум 300-350 ж а ң а сөз м еңгеріп, бел-
сен ді сөздік қорын толы қты ру. Сөздің тура ж әне ауыс-
палы мағынасы. Ф разеологизмдер. Теңеулер. Эпитеттік
айш ы қтар. Көркемсөз ерекш еліктері.
Ф онетика. Орыс тілді оң уш ы ларға қ и ы н д ы қ келті-
ретін дыбыстар мен сөз тіркестерінің дүрыс айты луы н,
ж азы луы н өрі қарай ж алғасты ру.
А
32
■'
Морфология. Зат есім. Төуелді зат есімдердщ септелу
ерекш еліктері.
Көмекші есімдер.
Есімдік. Есімдіктің түрлері (жалпылау, большсыздық).
Туынды сын есімдердің ж асалу ж олдары.
Етістік. Е тістіктің райлары . Т үйы қ етістік. Үстеу,
ңыстырма сөздер.
Синтаксис. Ж ай сөйлем КҮРУ төсілдері. Сөйлемдегі
сөздердің орын төртібі. Ж ай сөйлемнің хабарлы, сүрау
лы, лепті, бүйрықты түрлері.
Сөйлеу цлгілері:
Өлеңде не туралы айтылады?
Автор мектепті (табиғатты т.б.) ңалай суреттейді, не-
мен (кіммен) теңейді?
Бала өжесін не үшін ж ақсы көреді?
Балэлар ж аз бойы не істеді, т.б.
VII сынып
Аптасына 5 сағат. Барлы ғы — 170 сағат
Қарым-қатынастың жөне танымдың таңы ры птар.
"Менің елім"
а) Қазақстан Республикасы - төуелсіз ел.
ө) Қазаңстан Республикасының мемлекеттік рөміздері
туралы.
б) Республика күні, Қазақстан Республикасының Кон
ституция күні т.б. мемлекеттік мерекелер.
в)
Қазак
тілі - мемлекеттік тіл. Қ азақстан Республи-
касьшың тіл туралы саясаты .
г) Қ азакгтан Республикасының айм аңтары ны ң жал-
пы географ иялы қ орны, табигаты (ауа рай ы , сулары ,
өсімдік, хайуанаттар өлемі, экология мөселелері).
д) Қазақстан мөдениеті. Өнері. Театр, кино, көркемө-
нер. Балет, саз, мүсін, графика. Белгілі мөдениет, өнер
қайраткерлері. Атақты күйпгілер, т.б. Тілдік материалдар.
С өзж асам
Етістіктің сөзжасамы. Етістіктің ж үрнаңтары:
-ла, -ле,
-та, -те, -да, -де, -ар, ы-ер, -р, -ал, -дас, -dec, -ай, -ей, -а, -ден,
-тен, -ік.
3-136
33
Сын есімнің ж асалуы . Сын есім нің ж үрн ақтары .
-лы,
-лі, -ды, -ді, -ты, -mi, -сыз, -сіз, -лық, -лік, -дық, -дік, -дай,
-дей, -милы, -қыр, -гіиі, -выр.
■
*■ *• •
^
Л ексика
' ^
Қазақ тілі - өте бай тіл. Б арлы қ сөздік қоры . Фразеоло-
гиялы к тіркестер, түсіндерме сөздіктер. Қ азаң тіліндегі
стильдік ерекш еліктер. Ғылыми, публидистикалы қ, рес-
ми стиль ерекшеліктері.
і :
Стильдерді мәтін арқы лы игеру. Белсендх сөздік қорын
500 сөзге арттыру.
д*и->и?
М орфорлогия
Күрделі сан есімдер. Р еттік, ж и н ақ тау , бөлш ектік сан
есім.
Белгісіздік есімдіктер. Болы м сы зды ң етістіктер.
Етіс. Ы ры қсы з етіс. Ө згелік етіс. Ортаң етіс.
Қ ал ау р ай .
Есімше. Өткен ш аңтағы , келер ш аңтағы есімшелер.
Есімш енің тәуелденуі.
^
t
Көсемше:
-ып, -in, -п, -Ш, -в., -й, -қалы, -келі
қосымшала-
ры .
''
Ш ылау сөздер (септеуліктер, ж ал ғау л ы қ тар , демеу-
ліктер).
О дағай.
Сөйлеу үлгілері. Ол келсе, сен қуан асы ң ба? Мен айт-
сам, ол түсіне ме?
Біз бармасақ ол ренж иді ме? Сен досыңмен сөйлесесің
бе?
в
Ш
Н I I '
V III сы нып
А птасына 5 сагат. Б а р л ы іы - 170 сағат
Қ ары м -ңаты насты ң ж ән е тан ы м д ы ң м әндегі тақы-
ры птар. Қ азақстан Р есп убли касы н ы ң эконом икалы қ-
өлеуметтік бейнесі.
..............
1.
Қ азақстан - 2030
2. Х алы қтар келісім і
3. Қ азақстанны ң О рталық, Ш ығыс, Солтүстік, Оңтүс-
тік экономикалық аудандары.
4. Қ азаңстанны ң х ал қы .
34
5. Аңпарат қүралдары . Газеттер, ж урналдар, радио,
теледидар, компьютер, т.б.
6. Тарихи ескерткіш тер (Түркістан, А йш а Бибі, т.б.)
Тілдік білімі
I
Лексикадан, фонетикадан, морфологиядан алған үғым-
мағлүматтарға сүйене отырып, синтаксистік таны м ға
жету.
Синтаксис. Ж ай сөйлем. Ж ай сөйлем түрлері: ж ақты
жөне ж ақсы з, ж алаң ж әне ж айы лм а, толымды жөне то-
лымсыз.
С өйлем нің т ү р л а у л ы ж өне тү р л а у сы з м ү ш е л е р і.
Оңшау сөздер. Тол соз. Диалог. Сөйлеу үлгілері.
IX сынып
Блтану тақы ры п тары
(Киіз үй, қолөнер, үлттың киім, м узы ка аспаптары,
салт-дөстүрлері, қазақ халқы ны ң дәстүрлерінен мәлімет,
ңазақ хандары мен батырлары, көне қалалары , түңғыш
ғалымдары, қазақ тілі туралы.)
Т іл д ік матпериалдар
Лексика. Қ азақ тілі түркі тілдер тобына, оның ішінде
қы пш ақ тіліне ж атады . Түркі тілдері: ңы пш аң, оғыз,
ңарлүң, аральщ багыттарына бөлінеді.
Осы тақы ры п тарға сипаттам а беру. Қ азақ тілін зерт-
тегенғалы мдар: В. Томсен, В.В.Радлов, П.М .М елиоран-
ский, В .В .Б артольд, т.б. еңбектеріне сипаттам а беру.
Америк андың үндістер тілдерінің түркі тілдеріне қатыс-
тығы туралы зерттеулер. Орыс тіліндегі түркі сөздері.
Қазақ тілі тарихындагы алфавиттердің ауысуы. IX сы
нып бітірген оңушының сөздік ңоры 1500 сөз.
Синтаксис.
Салалас ңүрмалас сөйлем.
Сабақтас қүрм алас сойлем.
Төл соз. Автор сөэі.
35
М әтін синтаксисі. Сөз, сөз тіркестер баиланысындағы
ж ал ғау л ы ң тар , септеуліктер, дем еуліктер мөні.
Сөйлеу үлгілері:
і
Егер де к и із үй дің басқа бөлш ектері талдан жасалса,
ш аң ы раң ң ай ы ң н ан и іліп ж асалады .
К өктем де ң ай ы ң н ы ң ш ы ры н ы мол, сондықтан оны
кептірм ей, ш еңбер иеді.
Сен ңалм аң болсаң, біз ң азаң , ңарпы сқалы келгенбіз.
Айдын, айдын, айдын көл, суына аңқу ңонбаса, нуын-
д а тір л ік болмаса, көлд ің сөні болмаған.
Ж ау д ы ж ең у үш ін көп кү ш керек.О ры стан шарша-
ған соң, ж ауы нгерлер біраз демалды .
Ж ы р ау айтса да, хаы түсінбеді.
3 .6 . Ө зге ү л т т ы о қ ы т у ғ а а р н а л ғ а н қ а з а қ тілі
оқулықтары
Оңулың ғы лы м негіздерін баяндаумен қатар оқу мате
риалы н түсінуге керекті өздік ж үмы старды үйымдасты-
рады , оңуға үйретеді. О қулы ңқа қы сқа, нақты, деректі
материалдар енгізілуі керек. Ол сонымен ңатар, ақиқат
ғы лы м ы ны ң мазмүны н баяндап, балаларға түсінікті бо
лы п, оларды ң ңы зы ғуш ы лы ңтары н, қабылдауын, ақыл-
ойы ны ң, есінің ерекш еліктерін ескеріп, танымға прак-
ти каға деген ңы зы ғуш ы лы ңты ояты п , білімге және прак
ти к алы ң іс-әрекетке деген сүранысты дамыту керек.
Озат мүғалімдер оңулы қпен ж үмы сты сабақта да, үйде
де үйы м дасты рады . О қуш ы оңульщ пен өз бетімен жүмыс
істеп, оңу ңабілетін дам ы тады , есін ж етілдіреді, баян-
дауға, талдауға, сы науға, толы ңты руға, оңылған мәтінді
ңосы мш а әдебиеттер арқы лы өзгертуге үйренеді.
Оку пөндерінің бағдарлам алары ж өне оңулықтары -
білім м азм үн ы ндағы м аң ы зды элементтер.О лар оқыту
процесін үйы м дасты руды ң да м аңы зды бөлігі болып та-
бы лады . М ы салы , қ а за қ тіл і оңулы қтары . Мектепке ар-
н алған оңулы ңты ң ш ы ға бастауы 1938 ж ы лғы С.С.Жи-
енбаевтің "У чебник казахского я з ы к а ' (для 6-7 классах
36
русской ш колы) деген оқулығынан басталды. Кейш оқу
орысша жүретін мектептерге арналған оңулықтарды жа-
зуда бірсыпыра ғалымдар еңбек етті. Олар: Ж.Адамбае-
ва. Б. Қүлмағанбетова, Ы . Маманов, Ә. Ж өнібек, Б. Бай-
мүратова, Ж . Сүлейменова, т.б. Б үл ғалымдардың бар-
лығы - мектеп оқу лығының авторлары, олар оқулықтарға
өдістемелік нүсқауларды ж азған. Оңулықтар өр ж ы лы
өңделіп басылып отырды (грамматикал ы к »стилистика
л ы к .)
I сынып оқулығының авторлары: Ө. Жүнісбек, Б.Баи-
муратова, Ж.Сүлейменова, С.Бітібаева. Кітаптың 3-бетін-
де ата-аналар мен мүғалімдерге қы сқаш а нүсқау беріл-
ген. Соңында ңазақша-орысша, орысша-ңазаңша сөздік-
тер берілген. Материалдар көбінесе сүраң-жауап арқы лы
орналасты ры лған. Ж оғары да айтқандай, I сыныптағы
сабақтың саны — 32 сағат.
II сынып оқуш ыларының ңазақш а тіліне төн дыбыс-
тарды мүғалімнің оқыған үлгісі бойынша оқытуға жат-
тықтыру керек, екі тілде де бар дыбыстарды бүрмаламай,
дауыс ырғағын, екпінді саңтан оқытуға дағдыландыру
керек.
III сыньш оңулығы. Орыс тілінде оқылатын ж алпы бі-
лім беретін мектептерінде III сыныпта ңазаң тіліне ~ 68
сағат, ягни аптасына 2 сағат берілген. III сыныпта қазак
тілін оңытудың негізгі мақсаты: окуш ыларда күнделікті
қарапайым, оқу-өңгімелі қазақ тілінің дамуы мен қалып-
тасуы.
1. Қ айталау. Дыбыстарды дүрыс айту ж әне қоюды өрі
қарай үйрену. Сингармонизм ж азуы н көріп ңабылдау.
Дәріс сөздерін еркін пайдалану. Мөтін бойынша диалог
күрасты ру.
2. Қ азақш а тіл дамыту жөне оқу. Сингармонизм сөздер-
ді тыңдау жөне айту. Сөздер және сол сөздермен үлгі сөй
лемдер. Тақырыпты күнделікті ж ағдайлар (уақыт, күн-
тізбе, ж ы л мезгілдері) аркы лы кеңірек ашу.
3. Сөйлесу тілі. Л ексикалы ң минимум, басңаша айт-
ңанда, басқа пөндермен байланысты ж аң а сөздер мен сөй
лемдер енгізу.
37
4. Сөйлемге қаш ан, қандай сүрақтары н енгізу. Сеп-
т ік , төуелдік категориясьш енгізу. Мысалы: Кімнің кала
мы? - Менің ңалам ы м .
5.
И,У,Я,Ю
өріптері, олардың ж азы луы , айтылуы.
6. Мөтін, күнделікті сөйлесу пөні — әңгімелесу, бала-
ларға арналған ертегілер мен өңрімелер.
III
сынып оқулы ғы ны ң авторлары - Ә. Ж үнісбек,
Б.Қалмағамбаетова, Ж .М әжитңызы. Қазақ тілі оқулығы-
мен бірге өдістемелік нүсңау ж әне оңуға арналған кітап
б ерілед і. Қ азаң т іл і о қ у л ы ғы н ы ң б ағд ар л ам асы н д а
ңазаң тілін грам м атика арқы лы үйрету түрі алынбаған.
Тек IV сы ны пта ғана ана тілі негізінде дауы сты , дауыс-
сыз дыбыс, буын, сөз деген лингвистикалың түсініктер
берілді. I сынылта дүрыс ж азу кесте өріптер арңылы жа-
салады. Ал дөптерге ж азу II сыныпта басталады.
Дыбыс жүйесінің үлгілері дыбыстың айтылуын, ж еке
дыбысты, буынды ңабылдауын, сондай-ақ ңазаң тілінің
үндестік заңын көрсетеді.
Қ азақ тілінде оңу ауы зекі сабаңтардан басталады .
Оқушылар мүғалімнің айтңан, оңыған үлгісі бойынша
оңулыңтағы ж еке сөздер мен сөйлемдерді дүрыс, мәнер-
леп, біршама жылдамдатып оңуға алғаш қы сабаңтан бас-
тап ж атты ғады .
О цулъщ т ы т а лд а у цлгісі
Ж оспар
1. О кулы қты ң сырткы безендірілуі - автор, мүңаба-
ны ң іш кі-сы ртң ы көрін ісі, бекітілген ж ер і, ш ы ңңан
баспасы, оңулыңтың ғылыми бөлігі, арналған сыныбы
т.б. ж айы нда.
: .t,
2.
Оңулықтың іш кі қүры лы сы , тілдің ғы лы м и сала-
лары ны ң берілу мазмүны.
3. Тілдің ғы лы м и теориясы н түсіндіру ж олы жөне
оңыту өдістері.
I-IV сынып аралығындағы оңулыңтар Ә. Ж үнісбектің,
А.Қайырбекованың әдістемелері бойынша жазылған. Бүл
38
аралыңта оңушы 4 ж ағдаятқа байланысты 400 сөз білуі
fide. Олар:
1) ойынға байланысты сөздер;
2) там ақңа байланысты сөздер;
3) сабаңңа байланысты сөздер;
_
4) киімге байланысты сөздер.
IV
сынынтан бастап ңазақ тілі сабағында өріп, дыбыс,
буын, түбір т.б. грамматикалың үғымдар беріледі. Орыс
мектебінде I-IV сынып аралығында ңазаң тілінен 9 да-
уысты дыбыс үйретіледі. Олар:
а, э, ы, і, ц, у, о, ө, е
жөне
санға байланысты 21 сөз. 0-ден 9-ға дейінгі сандар және
100-1000 сандары. Түс атауларына байланысты 7 түс білу-
лері керек. Олар: ақ, ңара, ңы зы л, көк, сары, ж асы л,
қоңыр. Оған ңоса екі түс — сүр, ала деген түстерді үйре-
теді.
II
сынып оқулы ғы нда білім мазмүны , оңулы қтағы
ж үйелі тақы рынтар желісі сөйлеу жөне таным өрекет-
терінің негізінде ңалы птасты ры лы п, технологияны ң
басты өзгешелігі арңылы тіл үйренуге, ңарым-қатынас
жасауға, алған білімін өмірде пайдалануға, танып білу-
ге талпыныстың пайда болуына жетелейтін коммуника-
тивтік үстаным басшылыңңа алынған.
Тілдік қатынас - адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу,
тыңдау, түсіну, айту, пікірлесу өрекеттеріне тікелей қа-
тысты ңүбылыс. Сондыңтан әдістеме педагогика ғылым-
дарының докторы, профессор Ф.Оразбаеваның Тілдік
катынас: теориясы және өдістемесі” атты еңбегінде түжы-
рымдалған сөйлесім өрекетінің түрлеріне байланысты
ғылыми үғымдарға сүйеніп жазылды.
Олар:
1, Оңылым.
4.А йты лы м .
2
Ж азы лы м .
5. Тілдесім.
3. Тыңдалым.
6. Оңылым.
Оқу сабагы ны ң негізгі м індеті - сөзді, соз тіркес-
терін, сөйлемді, мөтінді дүрыс оңи білуге үйрету. II сы
ныпта қазақ тіліне төн дыбыстарды қайталап алғаннан
кейін оқуш ы ларды ң оңу қабілетін сөз тіркестері мен
39
сө й л ем д ер д і д ү р ы с о ң у ға б а ғ ы т т а у к е р е к . Ш ағы н
мөтіндерді де біртіндеп оңуға баулып, оңу техникасы н
ж олға ңою м үғалім нің ең үлкен м індеті. Оңу арқы лы
оңушыны ойлана білуге, оқығанын түсіне білуге, маз-
мүнын өз сөзімен қы сқаш а айта білуге үйрету. Мөтін оңу
сабаң сайын 10-15 минуттан кем болмағаны жөн. Оқушы-
ларға талапқа сай оңу дағдысын қалы птасты руда мөтін-
нің алатын орны ерекше, сондыңтан мөтін өр сабақта өз
орнын алу қаж ет. Мөтін оқу арқы лы мәнерлеп оқуды,
тездетіп оңуды дүры с ж о л ға ңою ға болады . М өтінді
оқы туға қойылатын талаптардың ең бастысы - түсініп
оқу. Түсініп оңу мен ж ы лдам мөнерлеп оқу бір-бірімен
ты ғы з байланы сты , бірін-бірі толы ңты ры п оты раты н
жүмыстар.
Ж азы лы м . II сыныпта заттың атын білдіретін сөздер,
көм екш і есімдер, затты ң ңим ы лы н білдіретін сөздер,
көптік ж алғау, затты ң санын білдіретін сөздер сияқты
грамматикалы ң тақырыптардан ңарапайы м түсініктер
беріле бастайды.
Е реж елер п р а к т и к а л ы ң ж олм ен тү сін д ір іл ген н ен
кей ін оны ң ж азы л у ереж елері де түсін діріліп , ж азба
ж үмыстары арңылы тексеріліп отырады. Бастауыш сы
ны п тар дан бастап қарап ай ы м сөйлем ңүрау үлгілері
беріліп, сөйлемді дүрыс қүрай білу дағдыларын ңалып-
тасты ра беру кер ек .
Тіл үйренуге ңатысты ж азы лы м дағдылары н II сы
ныпта ңазақ тіліне тән дыбыстарды ңайталаумен жалғас-
тырған тиімді әрі ыңғай л ы . Көп нүктенің орнына керекті
өріпті, сөзді қойып, сүраққа ж ауап ж аз, сызба бойынша
сөз тіркесін ңүрап ж аз, суреттердің атаулары н дүрыс
тауып, сөйлемдерді ж аз сияқты ж атты ғулар бірін-бірі
жалғастырып отырады. Осы сияқты жүмыстардың бірі —
көш іріп ж азу. Бүл ж үмыстың мақсаты — оқуш ыларды
орыс тіліндегідей қазақ тілінде де тақтадан, оңулыңтан
Д Ү Р ы с
көш іріп ж аза білуін тексеру. II сыныпта кең та-
раған жазба жүмысының бір түрі — сөздік диктант. Сөз-
ДІк диктант - оқуш ылардың сөздік қорын, сауаттылы-
40
ғын тексеру маңеатымен жүргізілетін тексеру жүмысы.
Тек белсенді лексикадан түратын бүл диктанттағы сөз
саны сы ны птан-сы ны пқа аңы лға қонымды мөлшерде
көбейе береді. Әрине өр модульге, тақырыпқа байланыс
ты диктантты ң түрлерін алмастырып түру қаж ет. Әр
жазба жүмысынан кейін қатемен жүмыс жасауды мін-
детті түрде өткізу керек.
Т ы ңдалы м . Ты ңдалы м өрекетінің ең басты мөні -
оқуш ылар арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асыра-
тын тілдік түлғаларды тыңдау, есту арқылы ңабылдау
жөне үғу. Тіл үйренуде тыңдалымның маңызы мен ерек-
шелігін белгілейтін ең басты көрсеткіш - тыңдалымға
арналған мәтін. Мөтіннің мазмүнын тольщ түсіну оның
қүрамындағы таныс емес тіркестердің болмауын қаж ет
етеді. Болған жағдайда да таныс емес сөздер
2%
-дан ас-
пау керек. Оқушы мүндағы әрбір ж еке аңпаратты ңаже-
тіне сай пайдаланы п, сөйлесім әрекетінде қолданады,
ж аттайды , ж азы п алады. Сондыктан берілген тақырып
оңушыға таныс материалдан ж инақталған жөн. Мөтінге
ңатысты орындалатын жүмыстар нақты лы , аны қ бері-
луі керек. Сол сияқты тыңдалым нөтижелі болуы үшін
акустикалы ң ережелерді дүрыс меңгеру ңаж ет. Олар : а)
сөйлемнің фонетикалы қ нормасының сақталуы; ө) сөз
бен д ау ы сты ң ы рғағы ; б) ек п ін мен дауы с ы рғағы н
дүрыс ңою; в) сөйлем мен сөйлем арасындағы үзіліс.
Тыңд алым өрекетінің нәтиже лі болуы өр түрлі техни-
калы ң пластинкалар, таспа ленталар, бейнетаспалар, т.б.
пайдалануға да байланысты. Тыңдалым нроцесінің қан-
ш алы қты нөтижелі болғанын оқуш ылар арасында тест
арқы лы бақылауға болады. Оңушының қазаң тіліне төн
ды бы старды , сөздерді, сөз тіркестерін , сөйлемдерді,
мөтінді дүрыс ңабылдай білуі мүғалімнің үлкен шебер-
лігіне байланысты.
Айтылым. Айтылым - тілдік қатынас барысында адам-
ның өз ойын ж ары ңңа шығару процесі. Ол ауызша сөй-
лемнің нәтижесінде іске асады. Қ азақ тілінде сөйлеуге
үйрету салалы болуы үшін мүғалім төмендегі жағдайлар-
ды ескеру керек.
41
1. Қоршаған орта, ж ағдайды ң өсері.
2. Ж еке түлғаны ң ңабілетін ескеру.
3. Сөйлеудің түпкі мақсатын айңындау.
А йтылым өрекетінің іске асуына диалогтың сөйлесу
көп мүм кіндік жасайды. Сондыңтан мүғалім әр сабаңқа
әр модульдің ңүрамына топ пен топтың арасында, жүп
пен ж үпты ң арасында өр түрлі ж ағдаятты түрде диалог-
тар үйымдастыруы керек.
II сынып оңуш ыларына берілген сөйлесу үлгісі:
"Менің отбасы м ” тақы ры бы
- Сенің аты ң кім? - Менің атым - Ғалия.
- Сен неш інш і сыныпта оқисың? — Мен екінш і сы
ныпта оңимын.
|Щ I I Ш . ‘
\
- Сенің отбасыңда неше адам бар? — Менің отбасымда
алты адам бар.
М$І
• М • ‘Г
і
■
- Олар кімдер? —
Атам, әж ем, әкем, ш ешем, сіңлім
жөне мен.
"Менің үйім" тақы ры бы
- Сен ңайда түрасың? — Мен А лматыда түрамын.
- Үйлерің ңай көшеде? — Үйім Сайн көшееінде.
- Н еш інш і үй ? - № 62 үй.
- Н еш інш і пөтер? - № 10 пөтер.
- Пөтер неш інш і ңабатта? - Пәтер үш інш і ңабатта.
"Біздің сынып " тақы ры бы
- Бүл неш інш і сынып?
- Б үл - екінш і сынып.
- .
>
1
- Сынып неш інш і ңабатта?
- Сынып бірінш і ңабатта.
нШ нР
- Сыныпта не бар?
- Сыныпта үстел , парталар, орындыңтар, ш каф , т а к
та бар.
■
■
■
- П артада не ж аты р?
- П артада кітап, дөптер, капам ж аты р.
А йты лы м өрекетінің нөтиж елі болуы - м үғалім нің
үлгі бола алуында, көрнекіліктерді ж еткілікті пайдала-
42
нып, оқуш ылардың ңызығуш ылығын оятып, өр балаға
ж еке түлға ретінде ңарап, жүмысты іскерлікпен үйым-
дастыра білуіқде.
Тілдесім. Тілдесім арңылы оңу, жазу, тыңдау, сөйлеу-
ге үйрету жүзеге асырылады. Оларға байланысты мүғалім
әр түрлі жүмыстар үйымдастырады. Оқушылар тілдесу
арңылы бір-бірімен ой бөліседі, жөн сүрасады.
Тілдесім өрекеті II сыныпта " Танысу” атты тақырып-
тан басталады. Мүгалім лексикалық тақырып пен грам
матик альщ тақырыпты қатарластыра өту мақсатында ал-
дымен практикалың түрде лексикалың тақырып бойын
ша барлық оңушылармен жүмыс жасайды. Кейін грам-
м а т и к а л ы қ та ң ы р ы п ты о қ у ш ы н ы ң сан асы н а берік
ңалыптастыру үшін жаттыгулар ауызша жөне жазбаша
жүргізіледі. Сол сияңты "Менің отбасым" таңырыбында
кім? не? деген сүрақңа жауап беретін сөздердің мағына-
сы түсіндіріледі. "Біздің сынып" таңырыбында
не істеді?
деген сүраңңа ж ауап беретін ңимыл-сын өрекеттерді
білдіретін сөздерді көрнекіліктер арңылы түсіндіру мүға-
лімге өте тиімді бо л ады . Сол сияңты көптік жа лгау л арды
(лар,-лер,-дар,-дер, -тар, -тер)
кеспе суреттермен, заттар-
мен көзбен көріп, ңолмен үстап көру принциптерімен,
практикалың жолмен үйрету мүгалімнің жүмысын же-
ңілдетеді.
Неше
жөне
нешінші
сүрақтарының айырмасын
мүғалім сыныптағы заттар арңылы оңушылардың сана
сына берік ңалыптастыруы ккерек. Тілдесім әрекетін іске
асырудың тагы бір жолы — ол математика пөнімен байла-
ныс жасап, есептер шыгарту. Бірінш і мақсат - оңушы-
ның қисынды ойлау қабілетін жандандыру болса, екінші
басты маңсат - оңушыны сөйлету, амалдарды қазақ тілін-
де орындату. Бүл жүмыс түрін оқушылар үлкен ңызығу-
шылыңпен орьгадайды.
Бағдарлам а бойынша берілген оқулы қтағы барльщ
тақырыптармен мүгалім алдын ала дайындалған өдісте-
меге сүйене отырып жүмыс жасап, алга ңойылган мақ-
саттарды орындауына болады деп сенеміз.
V
сынып оқулығының авторы - Ж . Адамбаева. Оңулық
6 блоктан түрады, өрбір блоктың іші 12-15 мөтіннен қүрал-
43
ған. Әрбір мөтін шығармалардан алынған. О қулықта 70
параграф, суреттер мен 250 жаттығу жөне қосымш алар
деген атпен тіл дамыту грамматикалық ережелер беріл-
ген. Әдістемелік нүсңаулар болады. Диктантты 5-10 ми
нут өткізу керек. Ш ы ғарманы ж азбаш а, уақы т жетсе
ауызша да өткізуге болады. Қазақ тілі оңулығы (5-сынып)
оңушылардың сөйлеу өрекетін (түсіне білу, сөйлеу, оқу,
ж азу, аударма) дамыту маңсатында төмендегідей тақы-
рыптар бойынша ңарастырылады: Мектеп жөне біз, мен,
менің достарым, ж ы л мезгілдері, біз ауылда, қалада тура-
м ы з, біздің ел ім із, ж ан уарлар өлемінде. Т ақы ры п тар
6 блокң а бөлініп (өр блок 11, 12 м өтіннен) беріледі.
Оңулыққа енген мөтіндер өдеби шығармалардан алына-
ды. Әр блоктың соңында "өткенді қайталау" деген атпен
алдыңғы материалды еске түсіру, пысықтау мақсатында
ж атты ғу, өздеріңді тексеріңдер (каж етті тақы ры п тар
төңірегінде), ж аң а сөздерді еске түсіру секілді, т.б. тап-
сырмал ар ңамты лады . Мүндай қайтал ау сабағының мақ-
саты - ж аң а сөз, сөз тіркестері, сөйлемдер, ереж елер,
өлең, мақал, жүмбаңтарды ееке түсіру жолымен қазақш а
ауызекі сөйлеуге, сауатты ж азуға жаттығу. Бағдарлама-
дағы (бесінші сыныпта өткізілетін) ж иырма бір грамма-
тикалы қ мағлүматтар бөлек тақырып болып оқытылмай-
ды. Олар параграф ты ң іш іне енеді. Өйткені, оңу орыс
тілінде ж үргізілетін мектептерде ңазаң тілі екінш і тіл
есебінде оңылатындыңтан, ол екі пәннің басын қосады.
Атап айтқанда, өдебиеттік оқу (мөтіндер, сүрақ, сөздік,
сурет, өлең, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш ), қазақ тілі (ере
желер, жаттығу, тапсырма, кестелер) пөндерін қамтиды.
Ережелер оқуш ыларға түсінікті болуы үшін орыс тілінде,
ал ж аттығу ш арттары ңазаңш аберіледі.
М емлекеттік тілді игеруде (оқуда) мөтіндер оқулық-
тың өзегі болса, басқа материалдар соның салалары іспет-
тес. Мысалы: мәтінің мазмүнын түсіну үшін оған сөздік,
сүраң, сурет беріледі. Ал қаж етті ережелер мәтіннен соң
түрады . Сөздіктің түрлері ж аң а сөздер, сөз тіркестері
түрақты сөз тіркестер, синонимдік, омонимдік, анто-
нимдік болып бөлек-бөлек жасалады. Әсіресе, әр мөтін
44
бойынша соз тіркестерімен жүмыс ж ан-ж ақты өткізілуі
тиіс. Оңушылар мөтіндегі сөз тіркестерінің мағынасын
түсініп, сол бойынша жүмыс жүргізу арңылы мөтіннің
мазмүнын түсінетін болады. Мөтіннің мазмүнына түсін-
ген оңуш ы басңа ж үм ы старды еркін орындай алады.
Мөтін бойы нш а сүраңтарм ен ж үм ы с түрі тапсы рм а,
сөйлеуге жалғасады. Грамматикалық ережелерді түсініп,
оның практикалы қ көрінісін орындау үшін жаттығулар
(түрлі шарттары болады) мен кестелер ңажет. Оңулыңта
өр мөтін бойынша суреттер, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш-
тар мен "Есіңе саңта”, "Түсінік", "Ж аттап ал", "Тез ай-
тып ж аттьщ ", т.б. тансырмалар ңамтылған.
Сонымен, оңулық 70 параграфтан (суреттермен), 255
жаттырудан, тапсы рмалар жөне "Қосымш алар" деген
атпен тіл дам ы ту м әтін дері, тақы р ы п ты қ сөздіктер,
грамматикалың кестелерден ңүрастырылды. Қазаң тілі
оңулығының өдістемелік нүсқауы мүғалімдерге арнал-
ған. Мүнда оқулың материалдарын ңандай өдіс-төсілдер-
мен оңытудың ж олдары, үлгісі корсетіліп күнтізбелік
ж оспар ж асалған . К үнтізбелік ж оснарда көрсетілген
ж азба ж үм ы стары ны ң (өр тоңсанда 3-4-тен) бағалары
журналға ңойылады. Бүған қарап, жазба жүмыстары осы
мөлшерде гана өткізіледі деген пікір тумайды. V сынып
та м үм кін дігін ш е ж азба ж үм ы стары өр сабақ сайы н
өткізілуі тиіс, бірақ ол жүмыстардың бағалары журналға
үнемі қойылып отыруы ш арт емес.
М азмүндама, ш ығарма жүмыстарын өр мөтін сайын
ауы зш а (уақы т жетсе жазбаш ада) өткізіп отыруды өдет-
ке айналдырғанда ғана оңуш ылар ңазақш а сауатты жа-
зуға үйренетін болады. Ал диктантты өр түрлі сабақ са
йын (5-10 минуттық) өткізуді дағдыға айналдырған жон.
Өдістемелікте сөйлеу өрекеті (түсіне білу, сойлеу, оңу,
ж азу) таңы ры птар бойынш а (мектеп, достарым, ж ы л
мезгілдері, біз ауы лда, ңалада түрамы з, біздің еліміз,
ж ан у ар л ар өлем інде) сондай-ақ т іл д ік м атери алдар
(үндестік заңы , сөз қүрамы , зат есімнің ж алңы , ж алпы ,
сан есімнің дара күрделі түрлері, бастауыш пен баянда-
уыш , етістіктің үш ш ағы , ж ік тік , төуелдік ж алғаула-
45
ры , сөйлемдегі сөздердің орыы төртібі, т.б) негізінде
ңүрастырылды. Әдістемелікте грамматикальщ матери-
алдарды оқы туда ең ң аж етті ж әне ж и і кездесетін әрі
ж еңіл меңгерілетін тұлғаларды жеңілден ауы рға қарай
деые үстаныммен оқытады, яғни оқуш ыларды грамма
тикальщ курсы бойынша тілдііС қүбы лы старды баңы-
лауга, талдауға, ңорытынды жасауға, дәлелдеуге дағды-
ландырады. Мұнда дидактикалы қ үстанымдар да (оңу
материалдары ны ң оқуш ылардың үғымына сай болуы,
оңуш ылардың сабаққа саналы ңарауы, тапсырмаларды
өз беттерінш е оры ндайты ндай болуы, білім н егізін ің
меңгерілуі) ескерілді. Қазаң тілінің дидактикалы қ ма-
териалдары V сынып оқуш ы ларыны ң ж ас ерекш елігін,
ңазақ тілін меңгеру дөрежесін, сөздік ңорларын ескере
отырып, оңулықтағы материалдарға толыңтыру мақса-
тында ж асалады . Д ид актикалы қ материалдардың мақса-
ты - оқуш ы ларды ң тілін дамытуда, тіл үйренуде сөздік
ңорын байыту ңүралы ретінде мүғалімдерге әдістемелік
көмек көрсету.
V
сынып оңулығының авторы - К. Сариева. Оңулық
24 аныңтамадан, 280 жаттығудан, 42 тапсырмадан, 28 мө-
тінге талдаудан, ңазақш а-оры сш а сөздіктен ж өне ар-
найы мен этномәдени материалдардан түрады. Бүл оңу-
лы қты ң м ақсаты оңуш ылардың сөздік қорын байыту,
сонымен қатар, оларды ауы зекі қазақш а дүрыс сөйлеу-
ге, сауатты ж азуға, бір-бірімен сөйлесуге, оңы ғаны н,
көргенін, естігенін ңы сқаш а әңгімелеп беруге үйрету.
Ал таны мды қ маңсатта ң азақ тілін пән ретінде оқыту
арңылы оңуш ыларға ңазақ халқы ны ң түрмысы, мәде-
ниеті, тіл туралы м аглүм аттар беріледі. Қ а за қ тіл ін
екінш і тіл ретінде оқыту барьісында төрбиелік мақсат
көзделеді. Оқушыларды қ азақ тілі және өдебиетімен та-
ныстыру барысында оларды азам аттақ, адам герш ілік
рухта тәрбиелеуге, үлтаралы қ ңарым-ңатынасты нығай-
туға қаты сты материалдар пайдаланы лады .
Қ азақ тілін екінш і тіл ретінде оңытудағы міндеттер:
-
оңушыларға жас ерекшелігіне сөйкес орфография-
лы к, орфоэпияльщ заңдылыңтарды үйрету;
46
- ңазақ тілі грамматикасының кёйбір ерекшеліктерін
орыс тілі грамматикасымен байланыстыра оңыту.
- оқуш ы ларды мәтіндерді түсініп, мөнерлеп, шап-
ш аң оңуға дағдыландыру.
- сщушылардың сөйлеу тілін дамыту.
- оңушылардың сауатты ж азу дағдыларын жетілдіру.
IX сынып оңулығының авторлары - К.Сариева, Ғ. Са
ратова. Оқулыңта білім мазмүны екі деңгейде үйымдас-
ты ры лған . М індетті деңгей м атериалдары ш ет тілді
оқуш ыларға (орыс, неміс, корей), ал мүмкіндік деңгей
материалдары ңазақ және өзге де түркі тілді оңушыларға
арналған. Бүл деңгейлерде орындайтын талаптар пән
бағдарламасында көрсетілген. Өзге тілді оңуш ыларға
қ азақ тілінен білім беру мақсаты — өзге тілді оқушылар-
дың ңазақ тілін еркін меңгеріп, сауатты ж азы п, саналы
түрде үйреніп, түсініп, түрмыста, көсіпкерлікте, қоғам-
дың, мемлекеттік ортада сөйлей білуге үйрету.
Ң азақ тілін оқытудың негізгі мазмүндың бағыттары
"Қазаң тілі ” пәні мазмүнының негізгі жолдары:
- ңазаң тілінде сөйлей білу дағдыларын қалыптасты-
ру (қарым-ңатынастың біліктілік);
- лингвистикалы к білім жүйесін танып-білу (тілдік
біліктілік);
- қазаң халқы ны ң рухани байлығымен, материалдың
мәдениетімен, түрмысымен таныстыру (мөдени-таным-
дың біліктілік).'
Оңулың қүры лы мы алты лексикалың таңырып (мо
дуль) бойынша топтастырылған. Олар:
I. Біз жөне біздің достарымыз.
II. Ң азақ елі.
III. Мөдениет.
IV. Тіл тарихы .
V. Өнер.
VI. Кино өнері.
Әр тақырып бірнеше сабақтан түрады. Өр сабақтың
мақсаты сөйлеу өрекетінің барлық түрлерін игерту арқы-
лы тілдің қарым-ңатынастың қызметін іске асырады.
IX
сынып оқушылары мектептің негізгі сатысында ал-
ған білім дерін ж и н а қ т а п , сөйлеу ө р екетін іқ барлы қ
47
түрлерінің (түсіну, оку, жазу, сөйлеу) білік пен дағдыла-
рын қалыптастыра алады. Осы кезеңде оқушылар тілдің
қарым-ңатынас қүралы ретіндегі мөнін үғынады. Оның
іш інде ресм и қ ар ы м -ң аты н астар ға аса мән беріледі.
Мөтінмен жүмыс істеу дағдылары қалыптасады. Мөтін
бойынша ж оспар қүры п, конспект, реферат, ш ы ғарма
ж азады , үлгі бойынша мөтін қүрастырып ж атты ғады .
Сөйлеу түрлерін игеру ш арттары
IX
сыныпты бітірген окуш ы сөйлеу, ж азу, оқу, тың-
дау си яқты сөйлеу өрекетінің түрлерін ж ете меңгеруі
тиіс. О қулы қтағы сабақ м аңсаттары осы талаптарды
орын дауға бағы тталған.
Оқу талап тары н орындау:
- таныс емес сөздердің мағынасын сөз қүрамы , кон
текст, сөздік арқы лы анықтау;
- грам м атикалы ң түлғаларды айыра білу;
- сөз тіркесін сөйлем іш інен айы ра білу;
- сөйлемдегі түрлаулы жөне түрлаусы з мүш елерді
тану;
- басыңқы жөне бағыныңқы сөйлемдерді айы ра білу;
- мөтіндегі деректерді бағалау, өз ойын ж еткізу;
- басты жөне қосалқы мөліметтерді айы ра білу.
Түсініп тыңцау:
-*!(Г
- таны с емес сөздерді сөзж асам , контекст арқы лы
тану;
- мөтіннің аты бойынша тақырыбын түсіну, оның маз-
мүнын бірнеше сөз арқы лы аныңтау;
- мәтінді түсіну үш ін сөз , сөз тіркестерінің байланы-
сын үғыну;
*гіяі£&
MI
- естіген м әлім еттің негізгі м азм үны н есте еақтау
арқы лы айта білу;
Оқушыларды мөнерлеп оқуға ж атты ңты ру қаж ет. Ол
үш ін сөйлемді синтагмаға бөліп оңытуға өр сабақта мөн
берілуі керек.
Монолог ш арттары н орындау:
- тақы ры п бойынша өз ойын айту;
- өз ойын білдіру үш ін мәтін қүрастыру;
48
- бірнеше сөйлемдерді мөтінге үйлестіру;
- хабарлау, суреттеу, пікірлесу түрінде мөтіндерді
қүрастыра білу;
- кім, не туралы, кімге, не үшін жазған, айтңан? деген
сұрақтар арңылы мөтінді багалау;
- өз ойын стиль ерекш елігіне байланысты (ғылыми,
публицистикалық, ресми стиль) ж еткізе білу;
- өз ойын ж үйелі, дөлелді , тиянақты айтып жеткізу-
ге үйрету.
Достарыңызбен бөлісу: |