Содержание № Название статьи Стр

 
169 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Шерхан  Мұртазаның  өмірі  мен  шығармашылығы  жайында  Б.  Момышұлы,  Ə.Кекілбай,  Ш. 
Елеукенов,  Т.  Ахтанов,  М.  Жолдасбеков,  Р.  Сыздықова,  Е.  Əлімжан  т.б.  əдебиетші  қауым  əр 
қырынан талдады. 
Жазушының  шығармаларын  зерттеп,  ой-пікір,  мақалалар  жазылғанымен,  əлі  де 
шығармаларының байсалды түрде жан-жақты қыр-сырын жете қарастыратын тұстары, ашылмаған 
сыры, үлгі-өнеге  тұтарлықтай талай қазылатын қазынасы бар. 
«Сайып  келгенде,  Шерағаң  жұмбақ  редактор,  журналистика  факультетінде  оқитын 
студенттер  үшін  жабыла  диплом  жазып,  аспиранттар  үшін  жарыса  диссертация  қорғайтындай 
тақырып бұл » [1,133] ― деп К. Ахметбекұлы, К. Сегізбайұлы,   
С.  Əбдірайымұлы  сынды  ағаларымыз  айтқандай  Шерхан  Мұртазанның  əдебиеттегі  алатын  орны 
ерекше. Қабырғалы қазақтың қайсар ұлы, киелі сөз өнерінің шебері  
Шерхан Мұртазаның құнды-құнды шығармаларын зерттеу бүгінгі жас ұрпақтың міндеті.  
Көркем  шығарма — жазушы  үздіксіз  деректер  мен  ақпараттар  жинап,  белгілі  бір  кезеңдегі 
заман  шындығын,  адамдар  тіршілігін,  қимылын,  іс-əрекетін  сипаттап  көркемдеп  жазуы  арқылы 
өмір  ақиқатын  бейнелеу.  Шерияздан  Елеукенов: «Көркем  шығарма  тудыру  үшін  талант  қандай 
жақсы  болса,  дүниетаным  да  сондай  қажет.  Егер  өмірді  өзінше  көре  білмесең  керектіңді  жіті 
қорытып  əлдебір  ақиқатқа  көзіңді  жеткізбесең,  соны  айтып  беруге  əсерленбесең  от  боп 
тұтанбасаң, оқ боп атылмасаң онда суретші болам деп не əурең бар?!»[2, 46] деген пікір айтқан.  
Көркем шығарма жазуда ұшқыр ой, ұтқыр сөз орынды теңеу кейіпкер бейнесін аша түседі. 
Сөз шеберлігін тиімді пайдалану адамдар арасындағы диалогтың мəнін ашады. 
    
Диалог — бір немесе бірнеше адамдар арасындағы ауызша, жазбаша сөйлесу, айту арқылы 
ойды  еркін  сыртқа  шығарып  пікірлесуге,  сұхбаттасуға  құрылған  тілдік  қарым-қатынас  құралы. 
Диалог — адамдар  арасында  пікір  алысу  үшін  ғана  қызмет  етпейді,  сонымен  қатар  көркем 
шығарманы  түрлендіре  түсіп,  кейіпкерлер  бейнесін,  мінез-құлқын,  ішкі  жан  дүниесін,  сезімін  əр 
қырынан ашып танытуда қолданылады. 
«Диалог — тек алма-кезек сөйлесу емес, ойдың соғысы, əрбір сөздің бомбаша жарылуы, от 
пен  оттың  жалын  шарпысуы,  мінез  бен  мінездің  найзаласуы,  идея  мен  идеяның  қылыштасуы» 
деген Ə. Тəжібаевтың пікірі көркем əдебиеттегі диалогтарға орынды айтылған.   
 «Дəрігердің үшінші қаруы» əңгімесінде адам жанына араша түсуші Əшім мен жанына дауа, 
тəніне  шипа  іздеген  Сырға  арасындағы  диалог.  Шығармадағы  Əшім  деген  жас  жігіттің  ауру 
адаммен  сөйлесіп  отырып,  ауруына  қарсы  антибиотиктердің  бар  екендігін  айтып,  Сырғаның 
көңіліне шарапат сеуіп, нұр сыйлайды. Ғұлама Əл-Фараби бабамыз: «Жақсы мінез құлық пен ақыл 
күші болып екеуі біріккенде біз бойымыздан, əрі өз əрекеттерімізден абзалдық пен жетілгендікті 
табамыз жəне осы екеуінің арқасында біз ізгілікті, қайырымды адам боламыз»,― деген екен. Осы 
қасиеттер  дəрігер  Əшімнің  бойынан  табылатынын  шығармадағы  диалогтардан  көреміз.  Мұнда 
жазушы дертке шалдыққан келіншектің тағдырын, сөйлеген сөзінен мүсəпірлік, кəріптік тұлғасын, 
жан  күйзелісін,  өмір  сүруге  деген  ынтызарлығын,  жарық    дүниеден  үмітін  үзбей,  дəрігердің 
мейірімділігімен  нұрланған,  сыпайы  да  салиқалы  сөзіне  иланған,  Сырғаның  тағдырдың  басына 
салған сынағымен күресіп арпалысқандығын көреміз. Сырғаның тағдыры арқылы, денсаулықтың 
қадірін білмей, күнделікті күйбең тіршіліктің соңында жүріп денсаулығының қашан сыр бергенін 
байқамай, асқындырып алған шағында ауруханаға баратын қазақтардың жаман əдетін байқаймыз. 
Əрбір  адам  өзінің  жарқын  болашағы  үшін  денсаулығын  күте  білу  керек.  Сондықтан  жазушы 
Сырғаның  қазақбайшылыққа  салынып,  айықпас  дертке  шалдыққанша  байлықтан  да  қымбат 
қазынаның  қадірін  білмей,  денсаулығына  немқұрайлы  қарап,  ауруын  асқындырып,  ауруханада 
жатып  небір  қиындықтарды  бастан  кешіре  «Сабыр  түбі  ―  сары  алтын»  деп  өзін  қаншалықты 
бекем  ұстап,  бұл  ауруды  жеңем  десе  де,  оңайлықпен  жеңілмейтініне  көзі  жеткендей. 
Сабырлылықтан  сарғайып,  шыдамы  таусылғандығын  көреміз.  Сырғаның  тағдырын,  оның  жан 
күйзелісін көре отырып, басты байлық  денсаулық екендігін түсінеміз. 
―  Жаңа  антибиотик пе? Жаңа дəрі  ме? ― деді  Сырға, бұл  жолы ол сыбырлағанын  қойып, 
даусын шығарып жіберді. Оның шын даусын тұңғыш естігенім еді.  
― Иə, жаңа дəрі, ― дедім мен, əлсіз арық қолын қалай сипағанымды өзімде сезбей қалып.  
―  Ол  дəрі  бар  болса  қайда?  Маған  неге  бермейді  екен?  ―  Ауыр  дерттен  нұры  қайтпаған 
үлкен қоңыр көзінен үміт ұшқыны бір жылт етіп, бір сөнді... 
 ― Сабыр ет, Сырға. Əлі-ақ аламыз ол дəріні, ― дедім. 
― «Сабыр, сабыр», ― деді ол менің сөзімді ұнатпағандай, ― Сабырдан келер пайда болса, 
мен сабыр еткелі жүздеген таң атып, жүздеген күн батты. Менің шыдамым сынға түскелі қашан! 
О, сіз түсінбейсіз оны... 

 
170 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
― Осыдан қара да тұр, бұл арманың да орындалар! 
― Жоқ, бұл арман бұған дейін қанатсыз еді, енді сіз қанат бітірдіңіз, ― деді  
Сырға.     [4, 191] 
Ибн-Сина айтқандай: «Дəрігердің үш қаруы бар: пышақ, шөп, сөз». Иə, жас дəрігердің ауру 
адамға  деген  сүйіспеншілігі,  мейірімділігі  мен  шын  жүрегімен  айтылған  сөзі  «жылы  киім  тəнді 
жылытар,  жылы  сөз  жанды  жылытар»  дегендей  бұл  науқас  адамның  жанын  шаттыққа,  бойын 
қуанышқа  бөлейді.  Жас  дəрігермен  ауру  адамның  диалогы  профессионалдық  лексика  арқылы 
беріліп  тұр. «Белгілі  бір  мамандық  пен  ерекше  кəсіп  көлемінде  қолданылатын  заттың,  істің 
арнаулы  атауларын  профессионалдық  лексика  дейміз». [3, 69] Кəсіби  сөздер  халыққа  бірдей 
түсінікті  емес,  əртүрлі  əлеуметтік  топтың  мамандығына,  шұғылданатын  кəсібіне  байланысты 
қолданатын  сөздер,  мысалы,  диалогтағы  «полиартрит,  антибиотик»  сөздері  медицина  саласында  
қолданылатын сөздер. 
Ауыл  баласы  Жоламан  мен  қала  қызы  Айнұр  шаңырақ  көтеріп,  меймандыққа  ауылына 
келеді. Екі желеу бір сылтаумен Жоламанның жолдастары ауылға келгендігін естіп үйіне барады. 
Аязбай  деген  құрдастарының  тентек  суға  тойып  алып,  ауылбайшылық  əдетке  салып,  құшақтап 
қолын сұмаңдатқан іс-əрекеттері тікбақай қала қызы Айнұрға жат көрінді. Айнұр осы диалогта бір 
Аязбайдың  жағымсыз  əрекетінен  мезі  болғандығы  соншалықты,  ауылына  деген  ықыласының 
жоқтығын «Жазғы демалыс» əңгімесіндегі диалогтан байқаймыз.  
    ―  Өй,  соны  да  көңіліңе  аласың  ба,  құрдас  болған  соң  ойнағаны  ғой,―  деп  күлген 
Жоламан. Айнұр одан бетер шатқаяқтап: 
   ― Ужас! Сен де сол жындыны жақтап тұрсың ба? Ой, ужас, что за дикость! ― деп келген 
ертеңіне-ақ: «Кетейік, кетейіктің» астына алған.  [4,115]                   
Қалада  өскен  қазақ  қызының  өз  тілінде  таза  сөйлемей,  екі  тілді  қатар  қолдануы,  өз  тіліне 
шорқақтығы, бірбеткейлігі диалогта байқалады.    
Иə, арақ  деген тентек судың кімге де болса, əбүйір əкелмейтіні белгілі. Арақ  ішкен адамға 
ғана  əсер  етпей,  айналасындағылардың  да  берекесін  қашырады.  Міне,  шұрайлы  отырыстың  
шырайын кетірген Аязбайдың жағымсыз əрекеті көпшіліктің көңілді шырқын бұзды. 
― Мынауың таза алтын ба, əлде құр жылтырап қойған бояма ма? ― деп килікті. 
―  Өкіметтің  бергені  ғой,  мен  тексерген  жоқпын,―  деді  күле  жауап  беріп  құтылмақшы 
болған Жоламан. Аязбай аялдамады: 
― Сен Алтын жұлдыз тақтым деп танауыңды көтерме, білдің бе? Теміртауда ақшаны күреп 
тауып  жүрмін  деп  шіренбе  білдің  бе?  Қатының  анау  асау  байталдай  жанына  кісі  жолатпайды. 
Сенің  отырысың  мынау,  құрдасыңмен  сөйлескің  де  келмейді.  Біз  де  сорлы  емеспіз,  сен  сияқты 
герой болмасақ та, алтын бізде  де бар, құдайға шүкір. Міне!  [4, 116] 
 
Аязбайдың ішіп алып, дөрекі, құлаққа түрпідей естілетін сорақы сөздерімен мақтаншақтық 
мінез  көрсетсе  де  Жоламанның  қарапайым,  ақылды,  салмақты  мінезі,  қимас  досының  бұл 
қылығын көтереді.Мұнда бір жылы туған құрдастардың диалогы берілген. Асау байталдай теңеуі 
Айнұрдың мінез-құлқына қатысты айтылған. 
«Шерхан  жазушының  алғашқы  əңгіме,  повестеріндегі  ең  басты  ерекшеліктер:  адам  баласының 
жан  күйзелісін,  ыза  мен  кектен  тығырыққа  тірелер  шарасыз  күйін  аса  шебер  суреттеуі.  Қазақы 
мінез-құлық пен табиғат көріністерінің адам жанымен астасып қаз қалпында сөзбен бейнеленуі»[1, 
95], — дейді  Ф.  Оңғарсынова.  Қорыта  келе,  Шерхан  шөліркеген  құнарлы  жерге  жауып  өткен 
жаңбырдан  кейінгі  көк  шөптей  қаптап  туған  əдебиетінің  алтын  қазанасына  мол  үлес  қосқан 
жазушы.  Шерхан  Мұртазаның  жеті  томдық  шығарма  жинағының  жарыққа  шығуы  жазушының 
жемісті еңбегінің айғағы.  
 
 
Əдебиеттер 
1.  Ш. Мұртаза 60 жаста   
2.  Шерияздан Елеукенов Замандас парасаты   
3.  Қазіргі қазақ тілі  Алматы 1954жыл.   
4.  Ш. Мұртаза Соғыстың соңғы жесірі, Алматы 2003жыл. 
 
 
 
 

 
171 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ САПАСЫН АРТТЫРУДА ЖАҢАША ТЕХНОЛОГИЯНЫ 
ПАЙДАЛАНУ 
 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты 
 
Г.С.Тəженова,  Ж. Б. Мыханова 
 
Елбасымыз  Нұрсұлтан  Əбішұлы  Назарбаев  өзінің 8 ақпан 2008 жылы  баспасөз  беттерінде 
жарияланған  халыққа  Жолдауында  үштұғырлы  тіл  мəселесіне  ерекше  көңіл  бөлгені  баршамызға 
мəлім. «Үкімет  «Тілдердің  үштұғырлығы»  мəдени  жобасын  іске  асыруды  жеделдетуі  тиіс.  Бүкіл 
қоғамымызды  топтастырып  отырған  мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілінің  сапасын  арттыру 
қажеттігіне  ерекше  назар  аударғым  келеді» [2] деген  Елбасымыз  Жолдаудың  білім  беруге 
арналған  бөлігінде  «Тілдердің  үштұғырлығы»  стратегиясын  жүзеге  асыруды  жеделдету  керек 
екендігі арнайы тармақпен атап көрсеткен. Іс жүзінде республикалық білім беру мекемелеріне өз 
мүмкіндігін елімізде танытып қоймай, шет елде де ел атынан уəкілдік бола алатын жоғары білімді, 
қай  бəсекеде  де  төтеп  бере  алатын,  Қазақстан  азаматтарын  қалыптастыруға  септесетін  тілдердің 
үштұғырлығын 
беруші болуы керек. 
 
Кез келген шығармашылық белсенділік арқылы басқа ұлт мəдениетіне көзқарасы жəне 
оған деген өзіндік қатынасы дербес түрде іске асырылып жеке тұлғаның өзіндік орындау нысаны 
қалыптасатын болады . 
[1]
 
Сонымен,  заманымызға  сай  жаңаша  оқыту  жүйесінде  білімгер-бұрынғы  дəстүрлі 
ұғымдардағыдай  əрекетсіз  енжар  тұлға  емес,  ол  оқыту  процесіне  бастан  аяқ  қатыстырылатын, 
танымдық іс-əрекетін толық қосқан белсенді тұлға болуға тиіс. 
  Орыс  тілді  дəрісханаларда  қазақ  тілін  үйретудегі  басты  мəселе–сөздік  жұмысын  дұрыс 
ұйымдастыра  білу.  Сондықтан  əрбір  сабақта  сөздік  жұмысын    дұрыс  пайдалануға  тырысамыз. 
Таныс емес сөздердің мағынасын жан-жақты ашып, 
қалыптасуының маңызды міндеті жүктелген. 
Сонымен бірге «Мемлекеттік тілді игеру-əрбір азаматтың ізгілікті борышы» деп айтқандай, 
бүгінгі  таңда  мемлекеттік  тілді  жетік  білетін  сауатты  да,  саналы  азаматтар  тəрбиелеу-білім 
ордаларының  негізгі  міндеттердің  бірі  болып  отыр.  Ендеше,  ол  үшін  көп  тер  төгіп  еңбек  ету, 
оқушылар,  білімгерлер  жүрегіне  жол  тауып,  білім  нəрімен  сусындатудың  түрлі,  жаңаша  əдіс-
тəсілдерімен қарулануымыз қажет.  
Қоғам  дамуының  қазіргі  жағдайында  үнемі  іздену,  ұтымды  əдіс-тəсілдерді  қолдану,  оқыту 
əдістемесін  жаңартып  отыру  қажет.  Сондықтан,  оқу  процесінде  білімгерлердің  дербес  қабілеті 
белсенділігіне  əсер  ететіндей    қызғылықты,  жанды,  əдіс-тəсілдерді  қолдануымыз  керек.  Бұл 
жағдайда  білімгердің  материалды,  өзіне  бұрын  мəлім  емес  деректерді  игеру  үшін  қарама-
қайшылыққа құрылған проблемалық сөйлеу жағдаятының орны ерекше. 
Білімгердің  танымдық  қабілетін  арттыру,  оның  дербестік  (интеллектуалдық)  қажеттілігінің 
жан-жақты ашылуына жағдай тудыру проблемалық оқытудың мүмкіншілігін аша түседі. Сондай-
ақ,  білімгердің  өзіндік  шығармашылық  ізденістерін  де  дамытуға  тікелей  септігін  тигізеді.  Бұған 
мынадай жағдайда тиімді нəтижеге жетуге болады: 
      1)білім  алудың  түрлі  дерек  көздерін  пайдалану  арқылы  (арнайы  көрнекілік  құралдар, 
яғни сезім арқылы қабылдауды іске асыратын сурет, бейне көрнекілік, қимылдарға сүйену); 
     2)оқудағы  іс-əрекет  түрлері  арқылы  (бақылау  жəне  нақтылы  іс-əрекеттерге 
негізделген:драмалық рөлдер, ойындар); 
     3)ойлау əрекеті жəне ой шуылын туғызу арқылы («миға шабуыл»); 
     4)таным  процесінің  психологиясын  ескеру  арқылы.  Яғни,  оқытушы  түсіндірген 
тақырыбы төңірегінде білімгердің бұрынғы білімін кеңейту қабілетімен біріктіре ұсынуды  ескеруі 
қажет  жəне  оны  тілді  үйрету  барысында  бағалауы,  есте  ұстауы  міндеттеледі.  Оқытудың 
психологиялық талабының болуы білімгерлердің интеллектісінің жемісті болуына байланысты; 
     5)танымдық  негізі  ақыл-ой  талабына  негізделген  ұтымды  жəне  айналасындағы  ортамен 
қарым-қатынасы  негізінде  пайда  болатын  сезім  əрекетінің  байланысы  арқылы  алға  шығады. 
Мұнда оқытушы білімгердің өзіне сенуіне, жоғары талғамына жəне дербес қабілет белсенділігіне 
жəрдемші, бағыт-бағдар əр сөзге нақтылы талдау жасатып, ол сөздің стильдік мүмкіндігін тиімді 
пайдаланып отырамыз.  
Сонымен  бірге,  грамматикалық  материалдарға  қатысты  тілдік  терминдер  ерекше 
салыстырыла  түсіндіруді  қажет  етеді.  Сөздердің  мағынасы  ашылып,  кейінгі  сабақтарда  ол 
терминдер қазақша нұсқасында қолданылса, білімгерлердің сөздік қоры молаяары сөзсіз.  

 
172 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
Тіл  үйретуде  сөздік  жұмысын  сауатты,  орнықты  жүргізу  білімгерлердің  тілін  ұстартып, 
ойлау, сөйлеу дəрежесін жетілдіре түседі.  
  Сөз мағыналарын анықтауда мынадай əдіс-тəсілдер қолданамыз: 
- 
жаңа сөздерді аудармасы не баламасымен беру;  
- 
сөзді контекске енгізу;  
- 
синоним сөздермен ауыстыру;  
- 
салыстыру арқылы ұксас белгілерді тапқызу;  
- 
антонимдер таптыру; 
- 
сөзге құрамдық талдау жасату; 
- 
түсіндірме немесе терминологиялық сөздіктерден қаратып, мағынасын арттыру.  
Осы  айтылған  талдауларды  мамандыққа  байланысты  меңгертуді  тиімді  жүзеге  асыруға 
болады.  Қазіргі  кезеңдегі  мамандар  сауатты,  дұрыс  сөйлей  білетін  əр  терминді  өз  орнына  дұрыс 
қолдана  алатын,  жоғарғы  дəрежеде  өз  ойын  мағыналы  жеткізе  алатын  білімді  адам.  Ендеше, 
оларға терминдерді дұрыс пайдалануға баулитын оқытушылар, яғни қазақ тілінің мамандары.  
Мəселен,  мамандыққа  байланысты  оқытудың  екінші  кезеңінде  мəтіндермен  жұмыс  кең 
түрде  жүргізіледі.  Білімгерлерді  күнделікті  қарым-қатынас  түрлеріне  еркін  араласып,  өз 
мамандығы  бойынша  сұхбаттар  жүргізуге,  мамандық  саласына  қарай  жиі  кездесетін  лексиканы, 
ғылыми  терминдерді,  күрделі  синтаксистік  құрылымдарды  қолдануға  үйрету.  Сонымен  қатар  өз 
мамандығы  бойынша  хаттар,  баяндамалар,  пікірлер,  эссе  жазуға  үйрету,  радио,  теледидардан 
ақпараттар тыңдап, түсіндіруге машықтандыру басшылыққа алынады. 
Практикалық  қазақ  тілі  сабақтарында  мамандыққа  байланысты  мəтіндер  қолданамыз. 
Мысалы:  
                                               Психологияның маңызы 
Психология-психикалық 
құбылыстардың 
пайда 
болуы, 
даму 
жəне 
қалыптасу 
заңдылықтарын зерттейтін ғылым.Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние 
заттары мен құбылыстарының мидағы əртүрлі бейнелері болып табылады. Олар: түйсік, елес,  
ой ,сезім, қабілет, қызығу, мінез, əдет т.б. 
Психикалық  құбылыстардың  мəнін  ғылыми  тұрғыдан  түсіндіретін  психология  ғылымы. 
Психология  ежелгі  Греция  жерінде  дүниеге  келген. «Психология»  грек  сөзі, «психон» (жан), 
екіншісі «логос» (сөз,ілім). Сонымен психология «жан туралы ілім» деген ұғымды білдіреді. 
Психология адамның өзін-өзі тəрбиелеуіне көмектеседі. Өз ерекшеліктерін ажырата білуге 
жəрдемдеседі. 
  Психология ғылымы ұжымның жеке адамдарға жасайтын ықпалын көрсетеді. Ол қоғам 
мүшелерінің көңіл-күйі мен талғамдарын, қызығуларын, мұраттарын да қарастырады. 
Əртүрлі  əлеуметтік  топтардың  тұрмыс-салты,  əдет-ғұрпына  қарай  этнопсихикалық 
қырларын қарастыратын да психология ғылымы. 
Психологияның  мұғалімдер  үшін  де  маңызы  зор.  Психологияны  білмейтін  мұғалімнің  оқу-
тəрбие саласындағы еңбегі нəтижелі болмайды. 
Мəтінге қатысты жаңа сөздер жазылып, оқылып, талданып болған соң, мəтінге байланысты: 
«Психология  қандай  ғылым?», «Адамның  жан  дүниесін  қандай  тəсілдер  арқылы  зерттеуге 
болады?»  т.б.  мəтінен  кейінгі  жəне  мəтінге  дейінгі  ойтүрткі  сұрақтар,  білімгерлердің  мəтін 
бойынша əңгімелесе білуіне, ойын бір жерге түйіп, жан-жақты ойлауына жəрдемдеседі.Мамандық 
тілі деңгейінің лексикалық минимумы шамамен 1800-2000 сөзден тұруы тиіс. Білімгер мамандық 
саласы бойынша берілген мəтіннің мазмұнын өз  көзқарасы тұрғысынан толықтырып, өзгертулер 
енгізе отырып, əңгімелеп бере білуі қажет.  
Мəтіннің  мазмұнына  байланысты  жаттығулар  жасалынып,  орындалғаннан  кейін,  лексика-
грамматикалық жаттығулар аумағында мынадай сөздік жұмыстарын ұйымдастыруға болады:  
  -Қызығу сөзін тіркесте қолдану. Мысалы: еңбекке қызығу, оқуға қызығу.  
  -Ұсынылған сөздерге анықтама беру. Мысалы: психология – жан туралы ілім.  
  -Бірнеше  тірек  сөздерді  пайдаланып,  сөйлем  құрастыру.  Мысалы:  ерік-жігер,  рефлекс, 
əдет, ойлау, ұғым, жан дүние.  
  -Антонимдік  қатарын  тапқызу.  Мысалы:  тəжірибелі-тəжірибесіз,  ойлы-ойсыз,  қабілетті-
қабілетсіз.  
 - Ұсынылған сөздердің синонимдік қатарын табу. Мысалы: əсер, ықпал (бейім),бет, əлпет, 
жүз, өң. Дағды, икем. Шыдамды, сабырлы, байыпты.  
  -Сөздік диктантын ұйымдастыру.  

 
173 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
Сонымен  бірге,  оларға  жаңаша  жаңғырту  жаттығуларын,  қызықты  ойын  ұйымдастыруды, 
бір  проблемалық  сөйлеу  жағдаятында  мəселе  шешуді  ұсына  отырып,  оны  шешу  арқылы 
білімгерлердің  мұндай  тапсырмаларға  қанағаттану  сезімін  оятқанда  ғана  оқу  процесінде  ол 
белсенді тұлғаға айналады. 
Сондай-ақ,  жаңа  технология  əдісі  бойынша  деңгейлі  тапсырмалар  беруге  болады.  Мысалы 
білім деңгейіне байланысты əр түрлі тапсырмалар беріледі. Бірінші деңгейлі топқа мəтін бойынша 
жаңа  сөздерді  тапқызып,  сөз  тіркестерін  құратуға  болады.  Мысалы:  əдеп,  сый,  қадірлеу,  салт, 
қамқорлық,  ибалы,  əдепсіз,  байыпты,  ізетті,  икемді.  Осы  сөздермен  сөз  тіркестерін  құрайды. 
Екінші деңгейлі топқа осы сөз тіркестерін пайдаланып, шағын мəтін құрастыруға болады.  
Осылайша  деңгей  мен  деңгей  арасындағы  интенция  кеңейіп  жəне  өрістеп  отырады. 
Деңгейлер арасында тақырып пен сөйлеу жағдаяты да мазмұнына жəне мағынасына қарай кеңейіп 
жəне күрделене бастайды. 
Деңгейлік  оқытуда  есту,  көріп  байқау  құралдары  арқылы  оқу  клипін  ұйымдастыру,  яғни 
бірнеше  телекөріністерді,  кинофрагменттерді  тақырыбына  қарай  əртүрлі  драмалық  контекстегі 
ұқсас  сұхбаттарды  бір-бірімен  «желімдеп»  жинақтап  беру-үйренушінің  оқу  материалдарын 
жүйелеуге жəне тақырып бойынша алған білімін көрсетуге үлкен жол ашады. 
Сонымен  бірге  деңгейлік  оқыту  жүйесінде  білімгерлер  тілді  жақсы  меңгеру  үшін  сөздік 
қоры бай болу керек. Қазақ  тілін орыс  тілді  дəрісханаларда  үйренуде  орташа 1500-2000 сөз білу 
алғашқы  деңгейлерде  жеткілікті,  ал  соңғы  деңгейде 2300-2500 сөз  білуі  қажет.Тіл  үйренудің  əр 
деңгейі жаңа сөздерге жəне оның семантикалық топтарына бай болуы қажеттілігін ескерген жөн. 
Қорыта  айтқанда,  практикалық  қазақ  тілі  сабағында  қарапайымнан  күрделіге  қарай  жүріп 
отыру,  мазмұнды,  қызықты  етіп  жүргізу-білімгерлердің  тіл  байлығын  арттырып,  сөздік  қорын 
молайтып, қазақ тілінен мол, еркін сусындауына кең жол ашары сөзсіз.  
Өэ бетімен білім ала алатын жəне алған білімін өмірдің түрлі жағдайларында қолдана 
білетін жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін оқытудың жаңарған технологияларына 
көшу – ғасыр талабы. Жаңарған технологиямен жұмыс істеген əрбір білімгер кез келген 
материалды жан-жақты талдай білуді, материалды талдай отырып, қорытындылауды, ең негізгісі 
мен маңыздысын ажырата білуді үйренеді.   
Сөзімізді  Елбасымыз  Нұрсұлтан  Əбішұлы  Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  Жолдауында 
көрсетілген  міндеттерді  өз  мақсаттарымызға  сай  жүзеге  асырсақ, мемлекеттік  тілді  жетік білетін 
сауатты  да,  саналы  азаматтар  тəрбиеленетініне,  мұғалім  мамандығының  беделі  мен  абыройы 
жоғары болатынына өз басымыздың еш күмəні жоқ, -деп аяқтағымыз келеді. 
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: