Оќулыќ Алматы 2005 Беркінбаев К. М

169

4  БЉЛІМ

ЭЕМ-ніњ ОПЕРАЦИЯЛЫЌ ЖЏЙЕЛЕРІ

4.1. Негізгі тџсініктер

Компьютер – аќпаратты автоматты тџрде љњдеу мен жинаќтауѓа ар-

налѓан электронды ќђрылѓы.

Баѓдарламалар – командалардыњ реттелген тізбегі. Кез келген баѓ-

дарламаныњ ќђрылу маќсаты – аппараттыќ орталарды басќару.

Компьютердегі баѓдарламалыќ-аппараттыќ жабдыќтар біріккен бай-

ланыс пен џзіліссіз  љзара ѕсерлесуде жђмыс жасайды. Бір бџтін ретін-

де ќарастырылатын негізгі басќарушы баѓдарламалар – пайдаланушы-

ныњ практикалыќ жђмысына ќажетті операциялыќ жџйені бейнелейді.

Операциялыќ жџйе – компьютердіњ аппараттыќ бљлігі мен ќолдан-

балы баѓдарламаларды, пайдаланушымен  љзара ѕсерді басќаруды ќам-

тамасыз ететін баѓдарламалыќ орталардыњ жиынтыѓы.

ЭЕМ-ніњ операциялыќ жџйесі:

- ќандай да бір баѓдарламалау тілдерімен байланыссыз  автономды

ортаны бейнелейді;

- наќты аппараттыќ платформада жђмыс істейді, мысалы, ІBM PC

(бір платформа џшін бірнеше операциялыќ  жџйелер бар болуы мџмкін);

- ќосымшалар деп аталатын наќты ќолданбалы баѓдарламалардыњ

жђмысын басќарады.

Операциялыќ жџйе файлдары жџйелік дискіде саќталып,  компью-

терді іске ќосќанда оперативті жадќа дискіден автоматты тџрде жџкте-

леді.

Операциялыќ жџйеніњ ќызметтері. ЭЕМ-ніњ операциялыќ жџйесі

тљменде кљрсетілген ќызметтерге арналѓан.

1. Интерфейстіњ бірнеше тџрлерін ќамтамасыз ету:

- баѓдарламалыќ-аппараттыќ интерфейс (баѓдарламалыќ жѕне аппа-

раттыќ жабдыќтаулар арасында);

- баѓдарламалыќ интерфейс (ѕртџрлі баѓдарламалыќ жабдыќтар ара-

сында);

170

-  пайдаланушы интерфейсі (пайдаланушы мен баѓдарламалыќ-ап-

параттыќ орталар арасында).

2. Аќпаратты сырттай тасымалдаушыларѓа аќпаратты  ђйымдастыру

мен саќтау.

Интерфейс – (аѓылш. іnter – љзара, face – бет) – пайдаланушы мен

автоматты жџйеніњ орындаушы ќђрылѓыларыныњ  арасында  аќпарат

алмасуды жоѓарылату жѕне орнату тѕсілдері мен ортасы.

Файл тџсінігі.  Дискіде жазылѓан мѕліметтермен жђмысты оњтай-

ландыру маќсатымен файлдарѓа орналастырылады. Файл –сыртќы есте

саќтау ќђрылѓысында аныќталѓан орын алатын логикалыќ байланыс-

таѓы мѕліметтердіњ жиынтыѓы (мѕліметтер – баѓдарлама жѕне олардыњ

орындалуындаѓы аѓымдыќ мѕліметтер, баѓдарлама орындалуыныњ нѕти-

жесі, мѕтіндер, иллюстрациялар жѕне т.б. болуы мџмкін кез келген аќпа-

рат).

Жеке файлдарда бір типтегі аќпараттар саќталады. Мѕліметтер типі

файл типін аныќтайды. Файл белгілі атќа ие, байттардыњ еркін сандыќ

тізбегі тџрінде саќталады. Файл байттардыњ кез келген санымен мазмђн-

далуы /бос болуы мџмкін (0 байт). Демек, файл ќђру дегеніміз – оѓан

ат  меншіктеу.  Файл  атыныњ  дђрыстыѓы  мѕліметтерге  енудіњ

бірмѕнділігіне кепіл болады.

Файлѓа ат меншіктеу ережесі. Файлдыњ толыќ атын оныњ негізгі

аты мен кењейтілуініњ жиынтыѓы ќђрайды. Файл аты мен кењейтілуі

нџкте арќылы ажыратылады.

Файл атыныњ кењейтілуі операциялыќ жџйеге файлда мазмђндалѓан

мѕліметтердіњ типі, жазылѓан пішімі туралы мѕлімет береді.

MS DOS  операциялыќ жџйесінде файл аты – 8 символдан, кењейт-

ілуі – 3 символдан аспайды. Файл атына цифрлар мен латын алфавитініњ

символдары беріледі.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде файл аты  -/ : * “ < > | символ-

дарынан басќа 256 символѓа дейін мазмђндалуы мџмкін. Бос орын мен

бірнеше нџктелерді пайдалануѓа болады. Кењейтілу ретінде соњѓы нџкте-

ден кейінгі барлыќ символдар саналады.

Файлдыњ негізгі параметрлері (ќасиеттері):

- файлдыњ толыќ аты;

- файлдыњ ќђрылу мерзімі;

- файлдыњ ќђрылу уаќыты;

- файлѓа ену дѕрежесін аныќтайтын атрибуттары: R  (Read only) – тек

ќана  оќу  џшін,  H (Hіdden) – жасырын, S (System) жџйелік  файл, A

(Arhіve) – архивтелген файл.

171

Файлдыќ жџйе тџсінігі. Файлдыќ жџйе – операциялыќ жџйеніњ

дискіге мѕліметтерді   саќтау мен оларѓа енуді ќамтамасыз ететін функ-

циональдыќ бљлігі. MS DOS, Wіndows 98 операциялыќ жџйелерінде

файлдыќ жџйелерді ђйымдастыру принципі – кестелі тџрде болады. Диск

беті џш љлшемді матрица ретінде ќарастырылады. Љлшем ретінде бет-

тердіњ (цилиндрлар мен секторлардыњ) нљмірлері алынады. Дискініњ

ќай жерінде файл жазылѓандыѓы туралы мѕлімет дискініњ жџйелік аума-

ѓындаѓы файлдардыњ арнайы орналасу кестесінде  саќталады.  (ҒАТ-

кестелер).

Файлдыќ жџйе файлдыќ ќђрылымѓа ќызмет ету ортасын, ђйымдас-

тыру тѕсілдерін  аныќтайды. Мѕліметтерге жылдам, оњтайлы енуді ќам-

тамасыз ету, мѕліметтердіњ адрестерін пайдаланушыѓа ќарапайым тѕсілі

ретінде ҒАТ-кестелерді иерархиялыќ ќђрылымѓа тџрлендіреді. Файл-

дыќ ќђрылымѓа ќызмет етудегі операциялыќ жџйеніњ орындайтын опе-

рациялары:

- файлдар ќђру/файлдарѓа ат меншіктеу;

- бумалар ќђру/бумаларѓа ат меншіктеу;

- бумалардыњ/файлдардыњ атын љзгерту;

- бумаларды/файлдарды жылжыту жѕне кљшіру;

- бумаларды/файлдарды жою;

- файлдыќ ќђрылымда берілген файлѓа/бумаѓа ену жолын кљрсету;

- файл атрибуттарын басќару.

Файлдарѓа енуді оњтайландыруда файлдыќ жџйе оларды бумаларѓа

біріктіруге мџмкіндік береді.

Мђндаѓы бума – басќа файлдар мен бумалар тіркелген арнайы файл.

Егер файл бумада тіркелсе, файлдыњ барлыќ  параметрлері мен орна-

ласќан жері туралы мѕлімет сол бумада мазмђндалады. Файл ќандай да

бір ќосымша аныќтамалыќ мѕліметсіз байттардыњ тізбегі тџрінде саќ-

талады.

 Бумаларѓа ат меншіктеу файлдарѓа ат меншіктеу ережесімен сѕйкес

келеді, біраќ мђнда кењейтілу ќолданылмайды.

Тљменгі  дењгейдегі  бумалар  жоѓары  дењгейдегі  бумаларѓа

біріктіріледі. Иерархиялыќ ќђрылымдаѓы жоѓары дењгей тџпкі бума

(корневой каталог) деп аталады.

Ѕрбір  дискіде  бір  ѓана “\”  символымен  аталѓан  ќђрамына  басќа

бумалар/файлдар енетін тџпкі бума болады. Тџпкі бума дискіні пішімдеу-

де  ќђрылып,  дискілік  естіњ  аныќталѓан  аймаѓында  саќталады.  Тџпкі

буманыњ љлшемі шектеулі жѕне ешќандай ортада жойылмайды.

172

Ѕрбір бума љзініњ келесі ережелермен пішімделетін  файлдыќ ќђры-

лымын саќтайды:

- бума/файл тек бір ѓана бумаѓа кіруі мџмкін;

- ѕртџрлі бумаларѓа файлдар мен бумалар бірдей аттармен кіре ала-

ды (бір бумаѓа емес);

- бумалардыњ дењгейіне шек ќойылмайды.

Бір бумада љзара ќандай да ортаќ белгіге байланысты файлдар тобы

біріктіріледі. Мысалы, бір типті мазмђндаѓы бумалар мен файлдар, бір

пайдаланушыныњ файлдары мен бумалары.

Операциялыќ жџйедегі логикалыќ диск тџсінігі файл/бума тџсінікте-

ріне байланысты. Аты бір латын ѕрпінен (мысалы А, F, С т.с.с) тђратын

Логикалыќ диск арнайы баѓдарламамен ќђрылып, басќарылады. Логи-

калыќ диск ќатты дискіде, иілгіш дискіде, CD ROM (аѓылш. compact

dіsk – read only memory – тек оќуѓа арналѓан компакт-дискі) дискіде,

оперативті жадта орналасуы мџмкін. Бір физикалыќ дискіде бірнеше

логикалыќ дискілер ќђрылады.

Логикалыќ дискі тљмендегідей екі жаѓдайда болады:

1.  Аѓымдыќ  диск – пайдаланушыныњ  аѓымдыќ  уаќыт  мезетінде

жђмыс істейтін дискі.

2. Аѓымдыќ емес диск – дѕл ќазіргі мезетте пайдаланушы жђмыс

істемейтін дискі. Бумалардыњ аѓымдыќ/аѓымдыќ емес болуы мџмкін.

Операциялыќ жџйе ѕрбір логикалыќ дискідегі аѓымдыќ буманы есте

саќтайды. Буманыњ келесі жаѓдайы – екпінділік. Екпінді бума – аѓым-

дыќ дискініњ аѓымдыќ бумасы ретінде аныќталѓан, дѕл сол уаќыт мезе-

тінде байланыс орнатылѓан бума.

Ќђрылѓан файлѓа ену/файлдыќ ќђрылымдаѓы файлдыњ орнын аныќ-

тау ѕрекеттерін ќамтамасыз етуде тљмендегі мѕліметтер берілуі ќажет:

- ізделінді файл мазмђндалѓан/жања файлды орналастыруѓа ар-

налѓан диск орнатылѓан ќђрылѓы аты;

- осы дискініњ файлдыќ ќђрылымындаѓы файлдыњ жолы;

- файлдыњ толыќ аты (файл аты жѕне кењейтілуі).

Берілген мѕліметтер файлдыњ келесі бейнеленуін  кљрсетеді:

[тасымалдаушыныњ аты]:[маршрут(жол)\] файл_аты.[кењейтілуі]

Маршрут  (жол)  –  ізделінді  файл  тіркелген  бумаѓа  иерархиялыќ

ќђрылым  арќылы  енуге  болатын,  љзара  баѓынышты  бумалар  тізбегі.

Маршрут кљрсетуде бумалардыњ аты орналасу ретіне ќарай жазылып,

бір-бірінен “\” символымен ажыратылады.

173

Маршрут элементтері толыќ болмаѓан жаѓдайда, тљмендегі ереже-

лермен ќалыпќа келтіріледі:

- аѓымдыќ бума аты берілмесе, пернелік таќтадан теріледі;

-  маршрут “\” символымен басталса (толыќ маршрут кљрсетілсе),

файл орналасќан буманы іздеу тањдалѓан дискі жетектегі дискініњ тџпкі

бумасынан басталады;

-  жоѓарѓы пунктте келтірілген шарт орындалмаса, файл  орна-

ласќан буманы іздеу тањдалѓан дискі жетектегі дискініњ аѓымдыќ бу-

масынан басталады;

-  маршрут кљрсетілмесе, файл тањдалѓан дискі жетектегі дискініњ

аѓымдыќ бумасында мазмђндалѓан деп саналады.

Аныќталѓан ѕрекетті (кљшіру, жою, жылжыту) бірнеше файлдарѓа

бір мезетте орындауѓа болады. Операциялыќ жџйе бірнеше файлдар-

мен бір мезгілде жђмыс істеуді файлдарды топќа біріктіретін файл аты

шаблоныныњ кљмегімен іске асырады.

Файл атыныњ шаблоны – файл аты жѕне типі жолында  “*”/ “?”

символдары пайдаланылатын арнайы пішім.

“*” символы символдардыњ кез келген тізбегін алмастыруѓа пайда-

ланылады. Шаблонда файл аты жѕне типі жолында “*” бір ѓана симво-

лы пайдаланылуы мџмкін.

 “?” символы бір ѓана символды алмастыруѓа пайдаланылады. Шаб-

лонда мђндай символдардыњ бірнешеуі ќолданылуы мџмкін.

1 мысал. Шарт: kentau.doc файлы  medіc5 екпінді бумасында тіркел-

ген. Берілген файлѓа ќалай енуге болады?

Бђл жаѓдайда файлдыњ атын kentau.doc кљрсету жеткілікті.

2 мысал. Шарт: [C] дискі берілген уаќыт мезетінде аѓымдыќ емес.

а) dana.doc атымен берілген файлѓа ќалай енуге болады?

Файлѓа  енудіњ  толыќ  маршрутын  (жолын)  кљрсету  ќажет. –

C:\ken\tau\ dana.doc

б) ken бумасыныњ  барлыќ файлдарына ќалай енуге болады?

Файлдар  тобына  енуде  толыќ  маршрут(жол)  кљрсетіледі  –

С:\ken\tau\*.*

3 мысал. Шарт: ken бумасы екпінді.

а) tau бумасыныњ  doc кењейтілуімен берілген барлыќ файлдарына

ќалай енуге болады?

Файлдар  тобына  ену  џшін  келесі  маршрут  (жол)  кљрсетіледі  –

tau\*.doc.

б) tau бумасыныњ кењейтілуі d ѕріпнен басталатын барлыќ файлда-

рына ќалай енуге болады?

174

Файлдар  тобына  ену  џшін  келесі  маршрут  (жол)  кљрсетіледі  –

tau\*.d??.

в) kentau бумасыныњ tauken.doc файлына ќалай енуге болады?

Файлѓа енуде –  kentau\tauken.doc жолы кљрсетіледі.

Операциялыќ  жџйеніњ  жђмыс  режимі.  Операциялыќ  жџйе  па-

кеттік жѕне сђхбаттыќ режимдерде жђмыс істейді.

Пакеттік режимде  операциялыќ жџйе берілген командалар тізбегін

автоматты тџрде орындайды. Сђхбаттыќ режимде операциялыќ жџйе

пайдаланушыныњ командасын кџту жаѓдайында болады. Берілген ко-

манданы орындап, келесісін кџту жаѓдайына кљшеді.

Пайдаланушы  интерфейсініњ  тџрлері.  Пайдаланушы  интер-

фейсініњ  типтері  символдыќ  (сызыќтыќ)/графикалыќ  операциялыќ

жџйелер болып ажыратылады.

Сызыќтыќ  операциялыќ  жџйелерде  интерфейс  командалыќ  жол

тџрінде  беріледі.  Негізгі  басќару  ќђрылѓысы – пернелік  таќта.  Ко-

манда пернелік таќтадан теріліп, дисплей экранында бейнеленеді. Коман-

даны енгізу пернелік таќтадан “Enter” пернесініњ басылуымен бекіті-

леді. Сызыќтыќ интерфейсті операциялыќ жџйелермен жђмыс істеуде

берілген  ортаныњ  командалыќ  тілін,  командалар  жиынтыѓын,  тілдіњ

синтаксисі аныќталатын ќђрылымын игеру ќажет.

Графикалыќ операциялыќ жџйелерде интерфейс екпінді/екпінді емес

графикалыќ  экрандыќ  басќару  элементтеріне  негізделеді.  Басќару

ќђрылѓылары: пернелік таќта мен “тышќан”(мышь)   манипуляторы.

Басќарудыњ екпінді элементі – жылжуы “тышќан”(мышь) ќђрылѓы-

сыныњ жылжуына синхрондалѓан графикалыќ объект – “тышќан”(-

мышь)  манипуляторыныњ курсор кљрсеткіші. Басќарудыњ екпінді емес

элементтері басќару ќосымшаларыныњ графикалыќ элементтері (экран-

дыќ батырмалар, белгілер, іске ќосќыш/ажыратќыш, жалаушалар, мѕзір

жолдары жѕне т.б.)

4.2. Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде жђмыс істеу негіздері

Wіndows 98 операциялыќ жџйесі (аѓылш. wіndow – терезе) ІBM PC

платформалы компьютерлердіњ графикалыќ операциялыќ жџйесі бо-

лып  табылады. Wіndows 95, Wіndows 98 операциялыќ  жџйелері  не-

гізінде автономды компьютерлерді басќаруѓа арналѓан. Операциялыќ

жџйелердіњ кљмегімен кішігірім компьютерлік желілер (мысалы, ло-

кальды  бір  рангалы  желі)  ќђруѓа,  компьютерлерді  бџкілѕлемдік  Ин-

175

тернет желісіне ќосуѓа болады. Wіndows NT  жџйесі (Wіndows 2000)

глобальды желілерді басќаруда тамаша мџмкіндіктер береді.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесініњ негізгі тџсінігі ретінде объект

ќасиеттері мен сђранысќа тѕуелді орындалатын ѕрекеттер ќарастыры-

лады.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесініњ объектілері:

- файлдар;

- Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде бумалар деп аталатын ката-

логтар;

- компьютердіњ логикалыќ ќђрылымдарыныњ бумалары (дискілер,

принтер, модем  т.б.).

“Жђмыс  столы”  тџсінігі.  Wіndows 98 операциялыќ  жџйесініњ

негізгі экраны “Жђмыс столы” деп аталатын жџйелік объектіні бейне-

лейді. Жђмыс столы – Wіndows объектілері мен басќару элементтері

бейнеленетін графикалыќ орта.

1.1-суретте Тапсырмалар таќтасы мен бірнеше экрандыќ графика-

лыќ белгілер орналасќан стандартты жђмыс столы кљрсетілген. Тап-

сырмалар таќтасы – басќарудыњ негізгі элементтерініњ бірі. Оныњ орта

бљлігінде аѓымдыќ уаќытта пайдаланушы жђмыс істейтін  ќосымшалар

мен ќђжаттардыњ батырмалары орналасады. Сол жаќ шетте Бас мѕзірді

шаќыру – Іске  ќосу  (Пуск)  батырмасы,  оњ  жаќ  шетте – Индикация

таќтасы орналасќан.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде ѕрбір объектініњ графикалыќ

белгісі бар. Ѕрбір белгініњ функциональдыќ ќызметі, ќай бумаѓа, ќай

файлѓа тиесілігі туралы жазылымы болады. Объектіге оныњ кљрсеткіші

болатын,  жарлыќ  (ярлык)  бекітуге  болады.  Жарлыќтыњ  графикалыќ

бейнеленуі сол жаќ тљменгі бђрышта баѓыттауыш сызыќтыњ кљрсеті-

луімен ерекшеленеді.

Пайдаланушы џшін жарлыќпен/объектімен жђмыс істеу ѕрекеттерініњ

айырмасы жоќ. Белгімен жђмыста біз наќты файлдармен/бумалармен

жђмыс істейтіндігімізді естен шыѓармауымыз ќажет.

Басќару тѕсілдері. Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде кљптеген

операцияларды бірнеше тѕсілдермен орындауѓа болады. (Мысалы, бас-

ќарудыњ негізгі элементтерін пайдаланып, мѕзір жолы, аспаптар таќта-

сы, жанама мѕзір, терезелер жџйесі, Сілтеуіш(Проводник) баѓдарла-

масы арќылы орындауѓа болады.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде ќандай да бір жђмысты атќа-

руда  ѕрекеттердіњ аныќталѓан тізбегі орындалады:

176

- объект тањдау (ерекшелеу);

объектіге ќолдануѓа болатын операциялар жиынтыѓынан ќажеттісін

тањдау (мысалы, ашу, кљшіру, ќасиетін кљру, жою т.б.).

 

“Тышќан”  манипуляторы  кљмегімен  басќарудыњ  негізгі

тѕсілдері. Wіndows операциялыќ жџйесіндегі негізгі басќару ќђрылѓы-

сы – “тышќан” (мышь)  манипуляторы.

“Тышќан” (мышь)  манипуляторы  ќђрылѓысымен  басќарудыњ

екпінді  элементі  –  “тышќан” (мышь)  манипуляторыныњ  курсор

кљрсеткіші  љзара  байланысќан.  Жђмыс  столындаѓы  “тышќан”

(мышь) манипуляторыныњ курсор кљрсеткіші пайдаланушы ќолындаѓы

“тышќан” (мышь)  манипуляторы  ќђрылѓысыныњ  ќозѓалысына

синхронды тџрде жылжиды.

“Тышќан” (мышь) манипуляторыныњ оњ/сол жаќ екі басќару ба-

тырмасы бар. Сол жаќ батырманыњ кљмегімен оњ жаќ батырманыњ

атќаратын ќызметін орындауѓа болмайды жѕне керісінше.

Іске  ќосу(Пуск)

   батырмасы

Тапсырмалар таќтасы

Индикация таќтасы

 

 

1.1-сурет. Жђмыс столыныњ жалпы кљрінісі

177

“Тышќан” (мышь) манипуляторыныњ сол жаќ батырмасын шерту

(жылдам шерту жѕне босату) объектіні ерекшелеуде, басќарудыњ екпінді

емес элементін (мѕзір пункті, экран батырмалары) тањдауда  ќолданы-

лады.

Ќосарланѓан  басу  (ќысќа  уаќыт  аралыѓында  “тышќан”(мышь)

манипуляторыныњ батырмасын екі рет жылдам басу) объектіні (бума-

ны) терезеге айналдыруда (объектіні (файлды) ашуда) ќолданылады.

Бђл ѕрекеттіњ нѕтижесі файл типіне тѕуелді. Ќђжат саќталынѓан файл

болса, оныњ ашылуымен бірге осы файл ќђрылѓан баѓдарламалыќ орта

іске ќосылып, жџктеледі. Жџктеуші файл болса, (.ехе, .com кењейтілу-

лерімен берілген) ќандай да бір баѓдарламалыќ жџйе іске ќосылады.

“Тышќан” (мышь)  манипуляторыныњ  оњ  жаќ  батырмасы  басып,

(жылдам басу жѕне босату) объектіде орындауѓа болатын командалар-

мен мазмђндалѓан жанама (локальды) мѕзір шаќырылады.

Тасымалдау (

“тышќан” (мышь) манипуляторыныњ сол жаќ батыр-

масыныњ басулы кџйінде курсор кљрсеткішін жылжыту) объектілерді

(бумаларды, файлдарды) жылжыту/кљшіру. Жђмыс столында терезе-

лерді  жылжыту  ѕрекеттерінде  пайдаланылады.  Объектілер  аѓымдыќ

дискініњ бумалары арасында орын алмасып,  аќпарат жинаќтауыштар

ѕртџрлі болса кљшіріледі.

Тасымалдау ѕрекеті (

“тышќан” (мышь) манипуляторыныњ сол жаќ

батырмасыныњ басулы кџйде курсор кљрсеткішініњ екіжаќты баѓыттау-

ыш сызыќќа айналѓан сѕтінде жылжыту) терезелер пішімін љзгертуге

ќолданылады.

Арнайы тасымалдау (

“тышќан” (мышь) манипуляторыныњ оњ жаќ

батырмасыныњ басулы кџйінде курсор кљрсеткішін жылжыту) кљшіру/

объектіні жылжыту ѕрекеттерін наќтылауѓа пайдаланылады.

“Терезе” графикалыќ интерфейс объектісі ретінде.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде пайдаланушыныњ графикалыќ

интерфейсі  негіздерін  ђйымдастырылѓан  терезелер  жџйесі,  ѕртџрлі

элементтері мен жђмыс тѕсілдерініњ ќђрылымын стандарттауѓа баѓыт-

талѓан басќа да объектілер ќђрайды.

Терезе – экран аумаѓындаѓы ќосымша, ќђжат, хабарлама бейнелен-

ген жиектелген тіктљртбђрышты аймаќ. Пайдаланушы жђмыс жасаѓан

уаќытта  терезе  екпінді  болады. Wіndows 98 операциялыќ  жџйесініњ

басќаруымен орындалатын барлыќ операциялар Жђмыс столында/те-

резеде жасалады.

178

Адрес ќатары. Файлдыќ ќђрылымда ориентациялауѓа тиімді аѓым-

дыќ бумаѓа ену жолы кљрсетіледі. Адрес ќатарыныњ оњ жаќ шетінде

ашылѓан  батырма  кљмегімен  файлдыќ  ќђрылымныњ  басќа  бљлігіне

жылдам љтуге болады.

Жђмыс  аумаѓы.  Мђнда  бумада  саќталынѓан  объектілер  белгілері

бейнеленеді. Жђмыс аумаѓындаѓы ќосымша терезелерде ќђжат терезе-

лері/жђмыс таќталары  орналасады.

Айналдыру жолаќтары. Объектілер саны љте џлкен болса  (терезе

љлшемі љте кіші) жђмыс аумаѓыныњ оњ/тљменгі шеттері бойынша ай-

налдыру жолаќтары болуы мџмкін. Айналдыру жолаќтары жылжыту

арќылы жђмыс аумаѓындаѓы буманыњ мазмђнын кљруге болады.

Ќалып-кџй ќатары. Ќосымшалар терезелерініњ ќалып-кџй ќатарында

ќосымшаныњ жђмыс режимі туралы аќпарат кљрсетіледі.

“Сілтеуіш”(Проводник)  баѓдарламасы.  “Сілтеуіш”(Проводник)-

компьютердіњ  файлдыќ  ќђрылымы  мен  оѓан  ќызмет  етуге  арналѓан

ќызметші  баѓдарлама. “Сілтеуіш”(Проводник)  баѓдарламасыныњ  те-

резесі 1.2-суретте кљрсетілген. “Тышќан”(мышь) манипуляторыныњ

оњ  жаќ  батырмасын  басќанда  пайда  болатын  жанама  мѕзір  де  осы

“Сілтеуіш”(Проводник) баѓдарламасыныњ кљрінбейтін ќызметіне жа-

тады. Объектіні терезелердіњ бірінен екіншісіне тасымалдауда кљшіру/

жылжыту  ѕрекеттері  орындалуы  “Сілтеуіш  (Проводник)”  баѓдарла-

масыныњ сырттай ќызметі. Баѓдарлама Іске ќосу (Пуск) бас мѕзірініњ

“Баѓдарламалар (Программы)” ®”Сілтеуіш” (Проводник) пунктінде

“тышќан”(мышь) манипуляторыныњ курсор кљрсеткішін ќойып, оњ

жаќ батырмасын басу арќылы жџктеледі. Басќару элементтері жаѓынан

бђл  терезе  бумалар  терезесіне  љте  ђќсас.  Негізігі  айырмашылыќ

“Сілтеуіш”(Проводник) баѓдарламасы тљмендегідей екі таќтадан ќђра-

лады:

1. сол жаќта бумалар таќтасы;

2. оњ жаќта мазмђндар таќтасы.

Файлдыќ ќђрылымѓа жол кљрсету. Жол кљрсету маќсаты ќажетті

бумаѓа жѕне оныњ мазмђнына ену.

Жол кљрсету файлдыќ ќђрылымда  “Сілтеуіш”(Проводник) баѓдар-

ламасыныњ бумалар ќђрылымы кљрсетілген сол жаќ таќтасында орын-

далады. Бумалардыњ ашыќ/жабыќ, жасырын болуы мџмкін. Буманыњ

ішкі бумалары бар болса, сол жаќ таќтадаѓы бума атыныњ алдына “+”

тањбасы бейнеленеді. “+” тањбасына “тышќан” (мышь) манипулято-

рыныњ курсор кљрсеткіші ќойылып, сол жаќ  батырмасы жылдам екі

179

рет басылса бумадаѓы ішкі бумалар ќђрылымы ашылып, “+” тањбасы

“-” тањбасына айналады.

Бума  белгісіне  “тышќан” (мышь)  манипуляторыныњ  курсор

кљрсеткішін ќойып, сол жаќ батырмасын шерту арќылы мазмђнын кљру-

ге болады. Ашылѓан буманыњ мазмђны оњ жаќ таќтада кљрсетіледі.

 

 

 

Бумалар

таќтасы

Ќалып-кџй

ќатары

Айналдыру

жолаќтары

Жђмыс

аумаѓы

Терезе љлшемін

басќару батырмалары

Жџйелік

белгі

Адрес ќатары

Мѕзір  ќатары

Сол жаќ таќтадаѓы бумалардыњ ќандай да бірі барлыќ уаќытта ашыќ

болады. Ашылѓан бума басќа бір буманыњ ашылуы кезінде ѓана жабы-

лады.

Баѓдарламаны  жџктеу  жѕне  ќђжатты  ашу.  Бђл  операция

“Сілтеуіш”(Проводник) баѓдарламасыныњ оњ жаќ таќтасында ќђжат/

баѓдарлама белгісінде “тышќан” (мышь) манипуляторыныњ курсор

кљрсеткішін ќойып, сол жаќ батырмасын жылдам екі рет басу арќылы

іске асырылады. Объект оњ жаќ таќтада кљрсетілмесе сол жаќ таќтада

жол кљрсету арќылы объект орналасќан буманы табу ќажет.

1.2-сурет. Сілтеуші баѓдарламасыныњ негізгі кљрінісі

180

Бума ќђру. “Сілтеуіш”(Проводник) баѓдарламасыныњ сол жаќ таќ-

тасында жањадан ќђрылатын бума енетін дайын буманы ашу ќажет. Со-

дан соњ оњ жаќ таќтаѓа љтіп, белгілерден бос аумаќта “тышќан” (мышь)

манипуляторыныњ курсор кљрсеткіші ќойылып, оњ жаќ батырмасы  ба-

сылады.  Экранда  пайда  болѓан  жанама  мѕзірдіњ  Ќђру  (Создать)  ®

Бума (Папку) пункті тањдалады. Оњ жаќ таќтада “Жања бума” (Новая

папка) атымен бума белгісі пайда болады. Бума атын љзгертуде 

тљмен-

дегі ѕрекеттер орындалады:

-  бума  белгісіне  “тышќан” (мышь)  манипуляторыныњ  курсор

кљрсеткіші ќойылады;

- “тышќан” (мышь) манипуляторыныњ оњ жаќ батырмасы басыла-

ды;

-  экранда пайда болѓан жанама мѕзірдіњ Атын љзгерту (Переиме-

нование) пункті тањдалады;

- пернелік таќтадан Delete (BackSpase) пернелерініњ бірі басылып,

буманыњ бастапќы аты љшіріледі;

- пернелік таќта кљмегімен жања ат енгізіледі.

Файлдарды/бумаларды жылжыту жѕне кљшіру. Кљшіру ѕрекеті

объект белгісін тасымалдау тѕсілімен “Сілтеуіш” (Проводник) баѓдар-

ламасыныњ оњ жаќ таќтасынан сол жаќ таќтасына жасалады.

Файлды/буманы    бір  орыннан  екінші  орынѓа  кљшіру/жылжытуда

тљмендегі ѕрекеттер орындалады:

- кљшірілетін файл/бума орналасќан бума ашылады;

-  кљшірілуге  тиісті  объектіге  “тышќан” (мышь)  манипуляторы-

ныњ курсор кљрсеткіші ќойылып, оњ жаќ батырмасы басылады;

- экранда пайда болѓан жанама мѕзірдіњ Кљшіру(Копирование) пункті

тањдалады (файл кљшірмесі алмасу буферінде саќталады);

-  кљшірілген файл орналасатын буманыњ мазмђны “Сілтеуіш” (Про-

водник) баѓдарламасыныњ оњ жаќ таќтасында ашылады;

-  “Сілтеуіш” (Проводник)  баѓдарламасыныњ  оњ  жаќ  таќтасыныњ

объект белгілерінен бос аумаѓында  “тышќан” (мышь) манипулято-

рыныњ оњ жаќ батырмасы басылады;

- экранда пайда болѓан жанама мѕзірдіњ Вставить (Кірістіру) пункті

тањдалады;

    Файлдар/бумаларды  жою.  Жђмыс  жол  кљрсетуден  басталады.

“Сілтеуіш” (Проводник) баѓдарламасыныњ сол жаќ таќтасында жой-

ылатын объект орналасќан бума ашылып, оњ жаќ таќтадан ќажетті объект

(объектілер тобы) ерекшеленеді.

181

Файлдар/бумаларды жоюдыњ тљмендегідей бірнеше тѕсілдері бар:

- мѕзір ќатарыныњ Файл®Жою (Удалить) командасын пайдалану ;

- аспаптар таќтасыныњ командалыќ батырмасын ќолдану;

- жанама мѕзір кљмегімен (жойылатын объектіге “тышќан” (мышь)

манипуляторыныњ курсор кљрсеткіші ќойылып, оњ жаќ батырмасы ба-

сылады. Экранда пайда болѓан жанама мѕзірдіњ Жою (Удалить) пункті

тањдалады.)

- пернелік таќтаныњ “Delete” пернесін пайдалану.

  Объектілер жарлыѓын ќђру. Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде

объект кљрсеткіші жарлыќ деп аталады. Белгі – объектініњ графикалыќ

бейнеленуі. Объектілерге жарлыќтарды екі тѕсілмен ќђруѓа болады:

1. арнайы тасымалдау тѕсілі;

2. арнайы баѓдарлама-шебері кљмегімен.

Wіndows 98 операциялыќ жџйесінде  пайдаланушымен сђхбаттыќ

режимде жђмыс істейтін арнайы баѓдарламалар Шеберлер (Мастеры)

деп аталады.  Сђхбат “сђраныс-жауап” принципімен ќђрылады.

Жарлыќ ќђру џшін тљмендегі ѕрекеттерді орындау ќажет:

-  Жарлыќ  ќђру  шебері  (Мастер  создания  ярлыка)  баѓдарламасын

жџктеу џшін объект жарлыѓы ќђрылатын бума терезесінде “тышќан”

(мышь) манипуляторыныњ оњ жаќ батырмасы басылады;

- экранда пайда болѓан жанама мѕзірдіњ Ќђру (Создать)

→

Жарлыќ-

(Ярлык) пункті тањдалады;

- Шебер (Мастер) сђхбаттасу терезесініњ командалыќ ќатарында

жарлыќ  ќђрылатын  объектіге  ену  жолы  енгізіледі.  Мысалы,  С:

Wіndows\calc.exe стандартты Калькулятор баѓдарламасына жарлыќ ќђру

жолы. Адрес енгізу <Шолу> (<Обзор>) командалыќ батырмасыныњ

кљмегімен автоматты тџрде орындалады.

- <Шолу> (<Обзор>) батырмасына “тышќан” (мышь) манипуля-

торыныњ курсор кљрсеткішін ќойып, сол жаќ батырмасын шерткенде

экранда  Шолу  (Обзор)  терезесі  ашылады.  Бђл  объектіге  ену  жолын

орнатуѓа арналѓан стандартты орта.

- Бума (Папка) жолында ізделінді файл орналасќан дискі тањдалып,

ашылады. Біздіњ ќарастыруымызда бђл Wіndows бумасы.

- ќажетті объекті оныњ атына “тышќан” (мышь) манипуляторы-

ныњ курсор кљрсеткішін ќойып, сол жаќ батырмасын басу арќылы ерек-

шеленеді;

- <Ашу> (<Открыть>) батырмасында “тышќан” (мышь) мани-

пуляторыныњ сол жаќ батырмасы шертіледі. Объектіге ену жолы Жар-

182

лыќ  ќђру  шебері  (Мастер  создания  ярлыка)  командалыќ  ќатарында

автоматты тџрде енгізіледі;

- Шебер (Мастер) сђхбаттасу терезесініњ келесі сђхбаттасу терезес-

іне  љту  <Келесі> (<Далее>)  командалыќ  батырмасында  “тышќан”

(мышь) манипуляторыныњ сол жаќ батырмасын басу арќылы орында-

лады;

- Шебер (Мастер) сђхбаттасу терезесініњ келесі терезесінде жар-

лыќ аты енгізіліп, <Келесі> (<Далее>) батырмасы автоматты тџрде опе-

рацияны аяќтауѓа арналѓан <Дайын> (<Готово>)  батырмасында “ты-

шќан” (мышь) манипуляторыныњ курсор кљрсеткіші ќойылып, сол жаќ

батырмасы басылады.

Алмасу  буфері.  Wіndows 98 операциялыќ  жџйесінде  мѕліметтер

алмасуды Терезелер жџйесі жѕне Сілтеуіш (Проводник) баѓдарлама-

лыќ ортасы іске асырады. “Тышќан” (мышь) манипуляторы басќару-

дыњ негізгі тѕсілдерін (тасымалдау, арнайы тасымалдау, объектілермен

жђмыста алмасу буферін пайдаланатын жалпы жџйелік тѕсілдер) орын-

дайды. Бђл тѕсілдер Wіndows 98 операциялыќ жџйесініњ барлыќ ќосым-

шаларында жђмыс істейді. Алмасу буферініњ кљмегімен бір ќђжаттаѓы

мѕтін фрагменттерін екіншісіне, дыбыс жазылымдарын, бейнефрагмент-

терді, файлдарды, бумаларды тасымалдауѓа болады.

Алмасу буфері - тасымалданатын, кљшірілетін/жойылатын объектіні

уаќытша саќтауѓа арналѓан естіњ арнайы аумаѓы.

Алмасу буферімен жђмыс істеу принциптері.

1. Бума ашылып, ќажетті объектіде “тышќан” (мышь) манипуля-

торыныњ сол жаќ батырмасын басылып, ерекшеленеді.

2.  Объект  буферге  кљшіріледі  (ќиылады).  Объект  алмастыру

кљшірілсе бастапќы орнында кљшірмесі ќалады, ќиып алынса бастапќы

орнынан жойылады, біраќ біраз уаќыт аралыѓында алмасу буферінде

саќталуы мџмкін.

3.  Объект  орналасатын  бума  ашылып,  объект  алмасу  буферінен

кірістіріледі.

Кљрсетілген операцияларды (Кљшіру (Копировать), Ќиып алу (Вы-

резать), Кірістіру (Вставить)) ѕртџрлі тѕсілдермен орындауѓа бола-

ды:

- мѕзір ќатарыныњ Тџзету (Правка) командасын тањдау;

- аспаптар таќтасыныњ командалыќ батырмаларын пайдалану;

- объектілердіњ жанама мѕзірлерін пайдалану;

- пернелік таќтадаѓы аныќталѓан пернелер комбинациясын пайдала-

183

ну ( алмасу буферіне кљшіру, - алмасу буферіне ќиып

алу, - алмасу буферінен кірістіру).

Объектілерді топтап ерекшелеу. Объектілерді топтап ерекше-

леуде тљмендегі ѕрекеттер орындалады:

1. Ќатар орналаспаѓан объектілер тобын ерекшелеу.  пер-

несініњ басулы кџйінде ќажетті объектіде “тышќан” (мышь) манипу-

ляторыныњ курсор кљрсеткіші ќойылып, сол жаќ батырмасы басылады.

2.  Ќатар  орналасќан  объектілер  тобын  ерекшелеу.    пер-

несініњ басулы кџйінде “тышќан” (мышь) манипуляторыныњ курсор

кљрсеткіші ерекшеленетін объектілер тобыныњ бастапќы жѕне соњѓы

элементіне ќойылып, сол жаќ батырмасы басылады. Аралыќтаѓы бар-

лыќ элементтер автоматты тџрде ерекшеленеді.

4.3 Сервистік баѓдарламалыќ жабдыќтар

Компьютерлермен жђмыс барысында аќпаратты толыќ саќтау, маг-

ниттік дискі бетініњ бљліктерінде пайда болуы мџмкін бџлінген аумаќ-

тарды болдырмау, баѓдарламалыќ вирустардыњ  (пайдаланушы ќателік-

терініњ) ѕсерін жою ѕрекеттерін орындау талап етіледі.

Сондыќтан, ќатты дискіге ќызмет ету жђмыстары тђраќты жџргізіледі.

Сервистік баѓдарламалар шартты тџрде џш топќа бљлінеді: магниттік

дискілерге  ќызмет  етуші  баѓдарламалар,  баѓдарлама-архиваторлар,

антивирустыќ баѓдарламалар.

4.4. Магниттік дискіге ќызмет ету баѓдарламалары

Компьютер жђмысын жаќсартуѓа арналѓан баѓдарламалар – ути-

литтер деп аталады. Утилиттер жеке/џлкен баѓдарламалыќ пакеттер

ќђрамында таратылады. Утилиттерге арналѓан ІNTERNET- сайттардан

(мысалы, down load.com) мыњдаѓан баѓдарламалар туралы аќпараттар

алуѓа болады.  Кџн сайын дерлік жања баѓдарламалар дџниеге келеді.

Mіcrosoft фирмасы Wіndows 98 операциялыќ жџйесініњ стандартты

ќђрамына  компьютерлердіњ  баѓдарламалыќ  ортасы  мен  аппараттыќ

бљлігіне ќызмет етуші баѓдарламалардыњ  тобын Mіcrosoft PLUS’98

пакетінен  ђсынады. Баѓдарламалар пакеті операциялыќ жџйеге ќызмет

етуге, ќатты иілгіш дискілер мен ќолданбалы баѓдарламалар жђмысын

жаќсартуѓа негізделген. Сондай-аќ мѕліметтерді, баѓдарламаларды за-

ќымдану мен жоѓалудан ќорѓау ќызметін атќарады.

184

4.5. ScanDіsk баѓдарламасы

Norton Utіlіtіes  пакетініњ    Dіsk Doctor баѓдарламасыныњ  аналогы

ScanDіsk  баѓдарламасы – дискініњ  физикалыќ  бетініњ  тџзетілуі  мен

магниттік диск бљліктері кестелерініњ бџтіндігін тестілеуге арналѓан.

Бљліктер кестелерініњ бџтіндігін тексеру деп, файлдыќ жџйеніњ ѕртџрлі

бџлінулерін, кейбір баѓдарламалар мен “жоѓалѓан”  мѕліметтер фраг-

менттерін табу, тџзету ѕрекеттері айтылады. Диск бетініњ физикалыќ

бџтіндігін  тексеру  деп,  ќатты  (иілгіш)  дискідегі  магниттік  ќабаттыњ

физикалыќ заќымдануын тексеру айтылады.  Баѓдарлама ќате табылѓан

жаѓдайда пайдаланушыѓа хабар береді. Баѓдарламаны ќажетті жаѓдай-

да автоматты тџрде тџзету жџргізетіндей етіп баптауѓа болады.

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: