Етіс категориясының семантикалық-синтаксистік сипаты

етiстiктер   құрамына   кiредi,  сондықтан   да   бұл   категория   сөз   тудырудың

морфологиялық әдiсiне жатады». Сөйтiп, етiс қосымшалары жалғанған етiстiк

туынды   түбiр   деп   саналады   да,   етiс   қосымшалары   етiстiк   негiзiнде   етiстiк

тудыратын жұрнақ деп аталады».

Етiстiктiң   әр   түрлi   грамматикалық   түрлерiн   лексика   –   грамматикалық

сипатын, әсiресе етiс категориясын арнайы зерттеген А.Қалыбаева (Хасенова)

да осы пiкірiн басқа зерттеулерiнде де тұрақты қайталап жүр. Басқаны былай

қойғанда, жоғарыда келтiрiлген пiкiр яғни айтылуы (түрi) бiрдей етiстiктердiң

бiр   сөз   бе,   (полисемия   ма,)   әлде   бөлек   –   бөлек   сөз   бе,   омоним   ба,   оны

ажыратудың критерийi ретiнде ол етiстiктiң салттылық я сабақтылық қасиетiн

айқындайтын   және   өзгертетiн   грамматикалық   тәсiл   етiс   қосымшалары   екенi

белгiлi, етiс қосымшаларын лексикалық сипаты негiзiнде сөзжасам қосымшасы

деп анықтау болып табылады.

Бұл   пiкiрдi   А.Ысқақов   та   қолдайды:   «Сөйтiп,   етiс   формаларының   бұл

ерекшелiгiнен, бiрiншiден, басқа жұрнақтар сияқты туынды етiстiк жасайтын

қабiлет барлығы (айырмасы тек етiстiктен етiстiк тудыратындығы) және сол етiс

жұрнақтары арқылы туған формалар етістік негіздері есебінде қызмет ететіні

айқындалады.   Ендеше   бұл   жағынан   қарағанда   етіс   жұрнақтары   сөзден   сөз

тудыратын жұрнақтармен сипаттас келедi де, лексикалық категорияға жатады.

Екiншiден,   етiс   категорияларының   формаларында   субъектi   мен   объектiнiң

амалға қатысын, керiсiнше, амалдың (әрекеттiң) субъектi мен объектiге қатысын

бiлдiретiн   грамматикалық   сипаты   күштi.   Демек   етiс   формалары   сөйлемнiң

грамматикалық құрылысына өзгерiс енгiзiп отырады».

Айта   кету   керек,   сөзжасам   қосымшаларды   сөзге   жалғанғанда,   оны   (сол

сөздi)   өзгертiп   жiберетiндiктен,   жаңа   мағыналы   (лексикалық   мағыналы)   сөз

тудыратындықтан   (сөйтiп,   тiлдiң   грамматикалық   құрылысын   емес,   сөздiк

құрылымын байытатындықтан), жаңа лексикалық мағыналы сөздердiң жалпы

грамматикалық   мағынасы   да,   грамматикалық   сипаты   да   өзгередi,   сөйтiп,   ол

жаңа сөз сөйлемде басқаша грамматикалық байланыстарға түсiп, өзгеше қарым

қатынастарды   бiлдірiп,   жаңаша   қызмет   атқаруы   таң   қаларлық   жай   емес.

Сондай-ақ   етiс   тұлғалары   сөзжасам   қосымшалары   болса,   бiріншіден,   ол

грамматикалық сипаты бар тiлдiк құбылыс болмай, яғни сөздердiң белгiлi бiр

грамматикалық   тобының   (сөз   табының,   яғни   етiстiктiң)   тұлғалық   көрсеткiшi

болмай,   етiстiктiң   шеңберiнде   ғана   қалып   қоймай,   екiншiден,   парадигмалық

сипаты болмай, категориялық мәндi бiлдiрмей, басқа да толып жатқан сөзжасам

қосымшаларының бiрi болып қала берер едi.

Бұл мәселе жөнiнде И.Мамановтың пiкiрi назар аударарлық: «Етiс  категориясы–

түбiр етiстiктен туатын грамматикалық форма. Яғни етiс формалары – өзi жасалған

түбiр   етiстiкпен   кореллятивтi   түрде   өмiр   сүретін   және   екеуiнiң   лексикалық

мағынасы бiр болып келетiн етiстiктер».

Сөз   жоқ,   етiс   жұрнақтары   семантикалық   сипаты   жағынан   сөзжасам

қосымшаларына жақын. Кейбiр түрлерi жаңа сөз жасап, етiс қосымшалы етiстiк

негiзгi сөздiк құрамнан жеке лексикалық единица ретiнде орын алған. Мысалы,

таң   асыру,   қызды   айттыру,   бiр   көрген   бiліс,   екi   көрген   таныс,   үйге   кiрiп

35

жылынды, үйдi жылытты, рұқсат берудi өтiндi, бұған екеуi де келiстi, екi ұдайға

келгенде ол маған болысады, оқуға берiлдi, ауруынан жазылды, олар бәрібiр

табысады   т.б.   қолданыстағы   етiстiктер   етiс   қосымшалары   арқылы   жасалған

туынды түбiр, негiзгi түбiрден туған жаңа мағыналы сөздер болып табылады:

ас, айт, жылы түбiрлерден –ыр, тыр, -т, өзгелiк етiс қосымшасы арқылы, бiл,

таны, кел, бұл түбiрлерден –ыс, - iс, -с ортақ етiс қосымшасы арқылы, жылы, от

түбiрлерден –н, iн өздiк етiс қосымшалары арқылы бет, жаз, түбiрлерден –iл,

-ыл, ырықсыз қосымшалары арқылы жаңа мағыналы сөз жасалған. Сондай – ақ

қазiргi кезде түбiр және қосымшаға ажырамайтын, өлi түбiр деп есептелетiн,

бiрақ тарихи тұрғыдан бiр кездегi өзгелiк етiс пен өздiк етiс қосымшалары деп

танылатын, қазiр әрқайсысы жеке – жеке сөз, лексема деп қаралатын оян мен

оят, үйрен мен үйрет, жұбан мен жұбат, уан мен уат сияқты жеке-жеке паралель

сөздердiң тiлiмiзден орын алуы етiс қосымшаларының сөзжасамдық сипатының

белгiсi   болса   керек.   Сондай  –  ақ   бір  сөзге  етiс  тұлғаларының  бiрiнiң  үстiне

бiрiнiң,   тiптi   өзгелiк   етiс   қосымшаларының   өзi   бiрнеше   рет   қабаттасып

жалғануы да таза грамматикалық немесе категориялық грамматикалық тұлғалар

қасиетi шеңберiнен шығаратын белгiлер болса керек. Бiрақ солай бола тұрса да,

етiс   қосымшалары   әр   уақытта   өзi   жалғанған   етiстiк   түбiрдiң   мағынасын,

лексикалық мәнiн өзгертiп жiбере ме, әрқашан жаңа лексикалық мағыналы сөз

жасай ма? Мысалы, Ол баласына хат жазды. Бұл хат кеше жазылды, Балсына

хатты маған жаздырды. Ол екеуi бір – бiрiмен ылғи хат жазысады.

Осы   сөйлемдердегi   хатқа   байланысты   жазу  (жазды),   жазылу   (жазылды),

жаздыру (жаздырды), жазысу (жазысады) етiстiктерi бөлек – бөлек сөздер ме?

Тiптi   хатқа   байланысты   болуын   арнайы   көрсетпегеннiң   өзiнде   (кiтап,   өлең,

шығарма т.б.) болып жатқан затқа байланысты жалпы жазу қимылы, iс - әрекетi

өзгердi ме? Не өзгердi? Етiстiктiң (жазудың) жалпы грамматикалық мағынасы

яғни жазу қимыл – процесiн бiлдiруi өзгерген жоқ, сөзжасам қосымшасы болса,

оны өзгертiп жiберер едi: шеге зат атауы, шегеле оған байланысты қимыл, қара

белгiнi, түстi бiлдiретiн сын, қарай сол түске айналу процесi (қимыл- әрекетi)

т.б. Тек бұл жазу етiстiгi емес, оқы – оқып – оқып- оқытқыз; айт – айттым –

айтыс – айтқыз – айтқыздыр; сөйле – сөйлем – сөйлес – сөйлет – сөйлеткiз;

шегеле – шегелес- шегелет- шегелеткiз т.б. етiстiктерде етiс жұрнақтары жаңа

сөз   тудырмайды,   етiстiк   түбiр   бiлдiретiн   семантикасын   өзгертiп   жiбермей,

лексикалық   және   жалпы   грамматикалық   мағынасы   сақталып   қалады,   тек

сабақтылық   –   салттылық   мәнi   өзгерiп,   сөйлемде   субъект   мен   объект

арасындағы қатынасы ауысуы мүмкiн: оқы етiстiгiнен жасалған кiтап оқылды

дегенде тура объект (кiтап) грамматикалық бастауышқа айналып, тура объект

керек   етiлмей   қолданылса,   ол   бiзге   кiтап   оқытты   (оқытқызды)   деген   оқу

қимылының иесi, iске асырушысы ол болып тұр да, бiрақ ол сол қимылды (оқу -

әрекетiн) тiкелей өзi атқармай екiншi бiреу (субъект) арқылы iске асырып отыр,

яғни оқу қимылын тiкелей жүзеге асырушы – бiз, ол қимыл, iс -әрекеттi тiкелей

орындаушы   субъект,   агенс   деп   аталады,   бiрақ   грамматикалық   бастауыш

(субъект) емес, грамматикалық жанама объект мәнi мен қызметiнде қолданылған.

36

Сондай – ақ оқу етiстiгi (оқытты) тура объектiнi мiндеттi түрде талап етiп

отырады (кiтапты): ол жуынды дегенде жуу қимылын iске асырушы субъект

(ол) сол қимылды өзiне бағыттайды, сөйтiп, қимыл, iс - әрекеттiң субъектiсi

белгiлi   дәрежеде   объектiсi   де   мәнi   мен   қызметiнде   жұмысалады,   бiрақ   ол

грамматикалық субъект болып қала бередi; ол екеуi бiр – бiрiмен хат жазысады

дегенде   қимыл,   iс   -   әрекеттiң   бiр   ғана   субъектi   тарапынан   емес   (iс-әрекеттi

орындаушы бiреу емес), бiрнеше екенiн бiлдiредi. Бұл сияқты етiстiк түбiрге

етiс   қосымшалары   жалғанғаннан   кейiн   пайда   болатын   мағыналар   мен

синтаксистiк   қарым-қатынастар,   негiзiнен   алғанда,   етiстiк   түбiрдiң

грамматикалық мағынасын өзгертпейдi, тек сабақтылық – салттылық мәнiн ғана

өзгертуi мүмкiн. Сондай – ақ етiс тұлғаларының тiлiмiздегi етiстiк атаулының

бәрiне я белгiлi бiр тобына (ырықсыз және өздiк етiс қосымшалары тек сабақты

етiстiктерге жалғануы) жалғана алуы, яғни әмбебап қасиетi, сөйтiп барып И.

Мамановтың көрсетуiндей грамматикалық абстракция жасай алуы, өнiмдiлiк -

өнiмсiздiк, құнарлылық – құнарсыздық сипатының болмауы, соның арқасында

қосымшалары   жалғанған   жердiң   бәрiнде   жаңа   сөз   тудыру   қатарын   құрай

алмауы   етiс   қосымшаларын   сөзжасам   қосымшаларының   қатарына   қосуға

болмайтындығын   көрсетедi.   Ал   кейбiр   етiстiктiң   құрамында   келiп,   жаңа

туынды   түбiр,   демек   негiзгi   түбiрден   өзгеше   жаңа   лексикалық   мағына

бiлдiретiн жоғарыда көрсетiлген тәрiздi сөздердiң ([қыз] айттыру [таң] асыру

[бiр көрген] бiлiс, [екi көрген] таныс [үйге кiрiп] жылынды, [үйдi] жылытты,

[рұқсат берудi] өтiндi, [бұған екеуi де] келiстi, [екi ұдайға келгенде ол маған]

болысады,   [оқуға]   берiлдi,   [ауруынан]   жазылды,   [олар   бәрiбiр]   табысады)

айтылудан   айттыру,   асудан   асыру,   бiлуден   бiлiсу,  танудан   танысу,  жылудан

жылыну   мен  жылыту, өтуден  өтiну, келуден  келiсу, болудан  болысу,  беруден

берiлу,  жазудан   жазылу,  табудан   табысу   тәрiздi   жеке   лексема   болып,   сөздiк

құрамнан бөле-бөлек орын алуы тек қана етiс (өзгелiк, ортақ, өзiк, ырықсыз)

қосымшаларының   жалғану   нәтижесi   емес,   одан   да   гөре   семантикалық

процестiң сөзжасамның (синтетикалық тәсiлінен гөрi семантикалық) тәсiлiнiң

басым   болуы,   ондай   процестер   тiлiмiзде   аз   емес.   Мысалы,   көлемдiк   септiк

тұлғасында   бiр   топ   сөздердiң   адвербиалданып,   үстеуге   айналуы,   немесе   –   у

тұйық етiстiк пен –с, -iс, ыс ортақ етiс я қимыл есiмдердiң соған қатысты жаңа

заттық  ұғымдардың  тiлде  пайда  болуымен байланысты  заттанып,  зат атауын

бiлдiретiн сөздердiң пайда болып тұрақтануы (көсеу, егеу, тұсау, айтыс, соғыс,

жарыс   т.б.)   яғни   iшкi   мағына   дамуының   нәтижесi   деп   қараған   жөн.   Етiс

тұлғаларының тағы бiр ерекшелiгi бар. Ол етiс қосымшалары етiстiк түбiрге

жалғанып,   түбiрдiң   грамматикалық   сипатын   өзгертпейдi,   яғни   етiс   тұлғалы

етiстiктер түбiр (негiзгi, туынды) етiстiктерше 1) сырттай бұйрық райдың 2-жақ

жекеше,   анайы,   түрiмен   сәйкес   келедi;   2)   тiкелей   жiктелмейдi,   тек   рай,   шақ

(көсемше, есiмше) тұлғаларын үстеп барып жiктеледi және сол тұлғалар (рай,

шақ) жалғануға  негiз, бола алады. 3) сондықтан да сөйлемде сол етіс тұлғасында

қолданылмайды. Осы сияқты қасиеттерінің негізінде И.Маманов жалпы етістік

атаулыны негізгі етістіктер және функциялық етістіктер деп екі топқа бөліп,

негізгі   етістіктер   оның   грамматикалық   категорияларын   жасауға   негіз   болады

37

дей   келіп,   оның   өзін   екі   түрге   бөліп,   бірін   түбір   етістіктер,   екіншісін

модификациялы   етістіктердің   қатарына   етіс,   болымсыз   етістік,   күшейтпелі

етістік және күрделі етістікті (көсемше формаларының көмекші етістіктермен

тіркесуі) ерекше бөліп жатқызады.

 

Етістікке тән грамматикалық формаларға да,

етістіктен жасалатын барлық басқа сөз топтарына тән туынды формаларға (есім

және басқаларға) да түп таяныш, я түп негіз есебінде қызмет ететін етістік-

тұлға   болады.   Тілімізде   осындай   грамматикалық   формаларының   бәріне   де,

сондай-ақ етістіктен жасалатын басқа да сөз топтарына тән формаларға да түп

нұсқа   таяныш   болатын   ерекше   тұлға   бар.   Осы   тұлға   етістіктің   негізі   деп

аталады.   Бұл   тұлға   тек   лексикалық   негіз   ғана   емес,   грамматикалық   тұлға

ретінде саналады. Бұл тұлға қашан да болсын, сөйлеуші адамның тыңдаушы

адамға амал-әрекетіне жүзеге асыруды нұсқай, сұрай, екінші сөзбен айтқанда,

бұйыра   өтіне   айту   семантикасын   білдіреді.   Мысалы:   айт,  оқы,   жаз.   Сыртқы

құрылысы мен құрамы жағынан етістіктердің негіздері жалаң да, күрделі де

болады.   Мысалы:   ал,   аш,   бар,   бас,   күл,   күт,  көр,   қос,   қоры,   нан,   тер,   сал

дегендер - жалаң түбір негіздер де, абайла, арала, ақылдас, бағала дегендер-

жалаң туынды негіздер. Ал кемі екі я онан да көп сөздерден құралатын күрделі

негіздерге: абай бол, айғай сал, жәрдем ет, алып бер дегендер жатады. Етістіктің

салттық,   сабақтылық   семантикасы   да   осы   негіздерге   қарап   анықталады.

Мысалы: ал, айт, ая, арала, орна, күл сияқты негіздер кімді? нені? деген сұрауға

жауап беретін табыс жалғаулы сөздерге сабақталып тұрады. Ал, бар, күл, қажы,

көз жібер сияқты негіз табыс жалғаулы сөзге сабақталмай, салт ұстайды. 

Аш,   айт,  бақ,   бер,   ек,   ем,   жаз,   жай,   сеп,   сыз,   тап,   тер,   үз,   үй,   ыл,   іл

етістіктерін   алсақ   бұлардың   бәрі   де   қолдана   қалсаңыз   кімді?   нені?   деген

сұрауларға жауап беретін табыс септіктегі сөзге сабақталады. Сөйлеу тілінде

табыс септікті сөзді демек, тура толықтауышты керек ететін семантикасы бар

осындай етістіктер сабақты етістіктер деп аталады. Етістіктердің ішінде кімді?

нені? деген сұрауларға жауап күтпейтін, табыс септіктегі сөзге сабақталмай-ақ

жұмсала   беретін   етісіктер   де   көп.   Мысалы:   ау,  бар,  бұқ,   жат,  жур,   тол,   тоң,

қажы,   қуан   т.б.   Мұндай   табыс   септіктегі   сөзге   сабақталмайтын   етістіктер

әдетте, салт етістіктер аталады. Етістіктердің бәрі бірдей я салт, я сабақты бола

бермейді. Олардың ішінде әрі салт, әрі сабақты болатындары да бар.  Әдетте,

мұндай қасиеттер не омоним етістіктер не полисемиялы етістіктерде болады. 

Мысалы:   арт,  жүр,   тара   етістіктерін   қолдана   қалсақ,   олардың   әрқайсысынан

жүкті арттық, және ақылы артты деген сөйлемдер құрауға болады. Ал мұндай

етістіктердің әрқайсысы әрі салт, әрі сабақты болып қызмет атқарады. Сөйтiп,

етiс тұлғалары сөзжасам қосымшалары емес, жоғарыда көрсетiлген сипаттары

(және   тұлғалар   жүйесiнiң   сөз   жасамға   қарама   –   қайшы   барлық   етiстiк

түбiрлерге жалғана алу мүмкiндiгiнiң арқасында) негiзiнде етiстiктiң лексика-

грамматикалық категориясы болып табылады.

 

Етіс   категориясының   семантикалық   сипаты,   етіс   қосымшаларының

қызметі   жайында   бірізді   пікір   көпке   дейін   қалыптаспады.   Ол   1967   жылы

шыққан академиялық грамматиканың өзінде «етіс аффикстері қосылған сөздер

аффикстердің   санына   қарамай,   туынды   түбір   етістіктер   құрамына   кіретін

38

журнақ» қатарында келтіріп, етістік негізден етістік тудыратын жұрнақ ретінде

танылғанынан көрінеді. Бұл пікірді морфология оқулығының авторы профессор

Ахмеди Ысқақов та қолдаған. Оған «Етістіктен етістік тудыратын, өздерінше

морфологиялық  және  синтаксистік  сипаттары  басқашалау  болып келетін,  бір

алуан жұрнақтардың жүйесі, әдетте, етістер я етіс категориясы деп аталады.

Етістерді етістіктің өзге категорияларынан ерекшелендіріп тұратын сипаттары

мынадай: Ол одан жөн  сұрады;  Олар бір-бірінен жөн  сұрасты;  Ол онан жөн

сұратты;  Одан   жөн  сұралды;Ол   өзі  сұранды  деген   сөйлемдердегі   етістік

(сұрады, сұрасты, сұратты, сұралды, сұранды) формалардың соңындағы өткен

шақгың қосымшасын (-ды, -ты) алып тастағаннан кейінгі  сұра, сұрас, сұрат,

сұрал, сұран етістіктерін бір-бірінен салыстырғанда, олар бір түбірден өрбіген

түбірлес негіздер екені айқындалады. .Етіс формаларының бұл ерекшелігінен,

біріншіден,   басқа   жұрнақтар   сияқты,   туынды   етістік   жасайтын   қабілеті

барлығы   (айырмасы   тек   етістіктен   етістік   тудыратындығы)   және   сол   етіс

жұрнақгары арқылы туған формалар етістік негіздері есебінде қызмет ететіні

айқындалады.   Ендеше,   бұл   жағынан   қарағанда   етіс   жұрнақтары   сөзден   сөз

тудыратын   жұрнақтармен   сәйкес   келеді   де,   лексикалық   категорияға   жатады.

Екіншіден, етіс категориясының формаларында субьекті мен обьектінің амалға

қатысын,   керісінше,   амалдың   (өрекеттің)   субьекті   мен   обьектіге   қатысын

білдіретін   грамматикалық   сипаты   күшті.   Демек,   етіс   формалары   сөйлемнің

грамматикалық   құрылысына   өзгеріс   енгізіп   отырады»   -   дегені   дәлел.   Бұл

пікірден автордың етіс қосымшаларын әрі сөзжасам, әрі грамматикалық мағына

беретін   қосымша   тұрғысында   танығаны   анық   көрінеді.   Ал,   И.Маманов   етіс

категориясын түбір етістіктен туатын грамматикалық форма ретінде таныған .

Бұл пікірді профессор С. Исаев қолдап, етіс қосымшаларын форма тудырушы

тұлға   қатарына   қосады.   Ғалым   «етістіктерде   етіс   жұрнақтары   жаңа   сөз

тудырмайды,   етістік   түбір   білдіретін   семантикасын   өзгертіп   жібермей,

лексикалық   және   жалпы   грамматикалық   мағынасы   сақталып   қалады,   тек

сабақтылық-   салттылық   өзгеріп,   сөйлемде   субьект   пен   обьекті   арасындағы

қатынасы ауысуы мүмкін» -дейді [20].

Етістік түбірге етіс қосымшалары жалғанғанда, етістіктің түбірінің жалпы

грамматикалық мағынасы өзгермей, тек түбірдегі салттылық-сабақтылық мән

ғана   өзгеретін   болса,   етіс   жұрнақтары   тек   салт   етістікті   сабақты   етістікке,

сабақты етістікті салт етістікке айналдыру қызметін ғана атқара алады. Ендеше

ол (етіс қосымшалары) сөзжасам қосымшаларына жатпайды, сөз түрлендіруші

қосымшалары   қатарына   қосылады.   Етіс   қосымшалары   етістік   тубірге

жалғанғанда   түбірдің   грамматикалық   сипатын   өзгертпейді.   Ол   етіс   тұлғалы

етістіктің   түбір   етістіктер   сияқты   ерекшелігі   екенін   көрсетеді.   Яғни   етіс

тұлғалы етістіктер түбір етістікгер сияқгы тек сырттай бұйрық райдың 2-жақ

жекеше, анайы түрімен сәйкес келгенімен тікелей жіктік жалғауларын қабылдамайды,

сонымен бірге сөйлемде етістік етіс тұлғасында қолданылмайды.

Етіс   жұрнақтары   түбір   етістіктерге   де,   арнаулы   жұрнақтар   арқылы

жасалған   туынды   етістіктерге   де,   күрделі   етістіктердің   түр-түрлеріне   де

жалғана береді. Оқулықтарда етіс - негізгі етіс, ортақ етіс, өзгелік етіс, ырықсыз

39

етіс,   өздік   етіс,   -   деген   бес   түрге   бөлініп,   негізгі   етіске   мынадай   түсінік

берілген:   «Негізгі   етістің   арнаулы   көрсеткіші   болмайды.   Оған   әрбір   түбір   я

туынды   етістіктердің   де,   күрделі   етістікгердің   де   негіздері   жатады.   Әдетте

етістік негізінің субьекті мен обьектіге қатысы я субьекті мен обьектінің етістік

негізіне   (амалына)   қатысы   сол   негіздің   бастапқы   лексикалық   семантикасына

қарай   анықталатындықтан,   оның   семантикалық   ерекшелігі,   грамматикалық

(синтаксистік) қызметі туралы да арнайы сипаттама беру қажет болмайды». Бұл

түсініктің   өзінен   анық   көрінетіндей,   негізгі   етіс   деп   аталатын   етіс   түрінің

етістік түбірі деген ұғымнан, мейлі негізгі түбір, мейлі туынды түбір болсын, не

семантикалық жағынан, не формалық жағынан, не синтаксистік қызметі басқа

сөздермен   қарым-қатынасы   жағынан   ешбір   айырмашылығы   жоқ   және

грамматикалық я лексикалық категория (түрлеріне) негіз болатын тұлға, яғни

негізгі етіс деп аталған, дұрысында етістік түбірі деген тұлға ол категорияның

бір түрі бола алмайды, категория шеңберіне енбейді, сол категория түрлеріне

негіз ғана болады. Сондықтан негізгі етіс деген етіс категориясының түрі жоқ,

етіс   категориясына,   түрлеріне   негіз   болатын   негізгі,   туынды,   күрделі   етістік

түбір деген ұғым ғана бар» - деген пікір негізгі етіс етістіктің етіс түрінің бірі

бола алмайтынын көрсетеді. Сол себептен де етіс түрлері төрт түрге бөлінеді,

яғни   етіс   категориясының   өздік   етіс,   өзгелік   етіс,   ортақ   етіс,   ырықсыз   етіс

түрлері ғана бар.

1.3 Модальділік категориямен етістің ұштасуы

Негізгі сөз таптары сөйлеу процесінде сөздердің белгілі сөйлем мүшелері

қызметінде жұмсалу барысында біртіндеп жасалып қалыптасқанын көрсетеді.

Әрине,   бұл   процесте   сөйлем   ішіндегі   сөздердің   орын   тәртібі,   орналасу

тұрғысының да әсері бар. Өйткені сөздер, бір

 

жағынан, сөйлемдегі орын тәртібі

арқылы, (бұл сөздердің белгілі тәртіппен орналасуының, қолданыла-қолданыла

келіп тұрақталуы негізінде қалыптасады), екінші жағынан, белгілі сөздерінен

тұрақты   синтаксистік   қатынас   жасап,   грамматикалық   сипаты   айқындалу

арқылы   белгілі   грамматикалық   мағыналарға   ие   бола   бастайды.   Сол   жалпы

грамматикалық   мағыналарының   негізінде   сөздер   жеке-жеке   грамматикалық

топтарға яғни сөз таптарына жіктеле бастайды. Тілдің көне балаң шағында сөз

таптары   бүгінгідей   бір-бірінен   грамматикалық   тұлғалары   арқылы   да,

семантикалық   сипаты   арқылы   да   онша   ажырап   тұрмаған.   Ол   кезде

грамматикалық   тұлғалардың   деривациялық   қызметінің   өзі   дамымаған,   тіпті

грамматикалық тұлғалар қалыптаспай тұрғанда сөздер бір-бірімен орын тәртібі

арқылы   таза   аналитикалық   жолмен   ғана   байланысқан.   Жіктеу   есімдіктерінің

Орхон-Енисей   жазбаларының   тілінде   баяндауыш   қызметіндегі   сөзбен

қайталанып тіркесуі, бір жағынан, олардың әлі жіктік жалғауға толық айналып

бітпегенін,   екінші   жағынан,   белгі   бір   сөздің   жалпы   грамматикалық

мағыналарын   қалыптастыруда   сөздердің   қосымшасыз,   орны   арқылы   белгілі

қызметте қолданылғанын көрсетеді.

40

Сөз жоқ, алдымен саралана бастаған – есімдер тобы мен етістіктер. Бұл

топтардың   өзі   сөйлеуде   қызметтері,   орын   тәртібі   арқылы   ажырап   отырған.

Есімдер   субъект   (субстант),   объект   есебінде,   сөйлемнің   соңындағы   сөздер

предикат   қызметінде   жұмсалып,   көпшілік   жағдайда   бір   сөздің   өзі   әрі   есім

ұғымында,   әрі   қимылдық   ұғымды   орын   тәртібіне   қарай   білдіріп   жұмсала

берген.   Тілімізде   қазір   омоним   деп   танылып   жүрген,   түркі   синкретизмі   деп

аталатын   құбылыс   яғни   есім-етістік   негізгі   түбірлер   осының   айғағы   болса

керек: көш (керуен) - көш (бір жаққа көшу), той (думан, ас беру) - той (тойып

тамақ   ішу),   тон,   (қатқан   жер,   кесек)   -   тоң   (қалтырау,   тоңу),   ық   (жел

тимейтін жақ) - ық (желдің ағымымен кету), ой (төмен, ойпаң жер) - ой

(жерді қазу), жау (май, көздің жауын алды  немесе  жаубүйрек, жау жұмыр

дегенде, көне түрі: йағ-май) -жақ (майлау, сөз соңындағы ғ дыбысы есім сөзде

у   дыбысына   айналған,   етістікте   қатаң   қ   дыбысына   ауысқан)  соз,  (ақырын,

жайлап:  тез   байығаннан   соз   байыған   қайырлы  деген   мәтелде)   –   соз   (тарту,

ұзарту), т.б.

Демек, сөйлемдегі қызметі мен орын тәртібінің тұрақталуы арқасында ең

алдымен есім (негізінен зат есім) және етістік сөз топтары қалыптаса бастаған.

Сөйлемнің   бірінші   позициясындағы   сөздер   зат   атауы   мен   оның   алуан   түрлі

сипаттарын   белгілейтін   жалпы   грамматикалық   мағыналарға   ие   болып,

сөйлемнің соңындағы сөздер сол есім сөздердің әр түрлі қимыл, іс-әрекеттерін

білдіретін   жалпы   грамматикалық   мағыналарға   ие   бола   бастаған.   Көне

жазбалардағы сөйлемдердің қазіргі тілмен әсіресе жазба тілмен салыстырғанда

өте қарапайым, құрылысы жағынан көбіне жалаң, жай болып келетіні осымен

байланысты болса керек.

Есімдер тобы мен етістіктердің сыртқы түр-түлғасы ерекшелене бастайды

да, түркі синкретизмі құбылысына алып келеді. Кейін келе грамматикалық түр-

тұлғалар   (олар   көбіне   көмекші   сөздердің   негізгі   сөздер   шылауында   тұрақты

қолданылу негізінде қосымшаларға айнала бастайды) есімдерге де, етістіктерге

де жалғана бастайды: кейбір жағдайда есімге де, етістікке де ортақ жалғанса

(жоғарыда айтылған қосымша, омоним қосымшалар талдауын қараңыз), енді

біразы заттық ұғымға, зат атауының алуан түрлі қасиеттерін білдіретін ұғым

атауларына бір түрлі қимылды білдіретін сөздерге басқа түрлі болып жалғанып

қалыптасады. Тіл дамуының келесі бір сатысында есімдердің өздері өз ішінде

саралана бастайды: зат атауын білдіретін сөздер бір грамматикалық топ болып

қалыптасып,   өзіндік   түрлену   жүйесі,   парадигмалық   сипаты   қалыптаса

бастайды, сонымен бірге заттың әр түрлі белгісін сындық қасиетін білдіретін

сөздер (сын есім) бір бөлек, сандық белгісін білдіретін сөздер (сан есім) бір

бөлек,   қимылдың   әр   түрлі   белгісін   (амалын,   сынын,   мекенін,   мезгілін,

мақсатын,   себебін   т.б.)   білдіретін   сөздер   (үстеу)   бір   бөлек,   негізгі   сөздердің

орнына жүретін орынбасар сөздер (есімдік) бір бөлек қалыптасады.

Сондай-ақ жеке сөздердің әрі сын есім  (жаңа үй),  әрі үстеу  (жаңа келді)

болуын немесе әрі зат есім (фильмнің соңы, әрі үстеу  (соң келді)  және оның

септеулікке, одан қосымшаға айнала бастау процесін көруге болады: барғаннан соң –

барған   соң   –   барғасын   т.б.   Сонымен   бірге   сын   есім   мен   сан   есімнің

41

прономилданып,   есімдікке,   адвербилданып  үстеуге  айналуы  (бір,   біреу,бірге:

бір адам, бірге-бірді қос т.б.және бір қара көрінді, біреудің кісісі өлсе, қаралы

ол, бірге жүреді), етістіктің, бір жағынан, сын есімге (құттықтау сөз, жанар

май, сүзеген сиыр, қабаған ит т.б.),  екінші жағынан, үстеуге (айпал-а, лық-а,

әдей-і,   жорт-а,   өт-е,   ас-а   т.б.)  айналып   отырғанын   көреміз   және   бұл

процестің тіл дамуының барысында әмән болып отыратынын да байқаймыз [12,

290-293].

Тілдің   сөздік   қорының   баюы,   молаюы   түрлі   тәсілдер   арқылы   болса,

солардың   көне   түріне   семантикалық   даму   жатады.   Семантикалық   даму

бойынша   сөз   дыбыстық,   морфемдік   құрамын   өзгертпей-ақ   бірте-бірте   өзіне

жаңа мағыналарды қосып отырады. Соның нәтижесінде тілде бір сөз бірнеше

лексикалық   мағына   білдіреді,   тілдегі   қызметі   артады.   Семантикалық   даму

арқылы сөз саны көбеймегенімен, сөздердің мағыналық мүмкіндігі әлдеқайда

өседі.

Түркі тілдерінде етістік семантикасы біршама зерттелген. Атап айтқанда,

Э. Р. Тенишев (1961), Н. З. Гаджиева, А. А. Коклянова (1961), Б. И. Татаринцев

(1987), И. К. Кучкартаев (1977), А. К. Алекперов (1980), А. А. Цалкаламананидзе

(1973), М. Оразов (1983) т.б.

Қазақ   тілінде   грамматикатанушы   ғалымдар   етістікке   қатысты   арнайы

зерттеулер жүргізіп, монографиялар жариялаған. Етістікті әрі сөз табы ретінде,

әрі мағыналық сипатын қоса талдаған зерттеулерден А. Қалыбаева (Хасенова),

Ы. Е. Маманов, А. Ысқақов, Н. Оралбаева еңбектерін ерекше атаған жөн. 

А.   Хасенова   «Қазақ   тілі   грамматикасында»   түбір   етістік   дейтін   межеге

сыйдыруға   келетін   сөздерді  іс-әрекет,   амал,   қалып  процесінің   динамикасын

білдіруі жағынан қарастырып, оларды бірнеше лексика-семантикалық топтарға

бөлуге болатынын атап көрсетеді.  Ұйымдастыру, жорғала, мияула, шырылда

сиқты   туынды   етістіктер   де   лексика-семантикалық   топтардың   құрамына

енгізілген.   Жұмыста   басқа   түркі   тілдерінде   қалыптаспаған   жаңа   үлгіде

топтастыру да ұсынылған, алайда бөлудің принциптері ашып көрсетілмеген [9,

127 б.].

М.   Оразов   1983   жылы   «Семантика   казахского   глагола»  тақырыбында

жазылған   докторлық   диссертациясында   етістіктің   12   лексика-семантикалық

тобын   көрсетеді.   Ғалым   етістіктерді   мағыналық   топтарға   бөлуде   сөйлесу

етістіктерін семантикалық жағынан бөлгенімен, морфологиялық белгілерін де

негізге алып отырған. 

А. Ысқақов оқулығында етістіктер лексика-семантикалық топтарға жіктелгенімен,

оларды бөлудің ғылыми принциптері көрсетілмеген (1991).

Ы. Мамановтың етістіктерді басты ерекшеліктері жағынан бірнеше топқа

бөлуінде   басқа   ғалымдармен   салыстырғанда   алшақтықтар   бар.   Ғалым   түбір

етістіктерді семантикалық топтастырудағы ұстанған принципі Г. А. Золотова, А.

В.   Бондарко,   З.   Ахметжанованың   функционалды   грамматика   теориясына

байланысты теорияларымен үйлесіп жатыр. Әсіресе, ғалымның «негізгі түбір

етістіктерді   семантикалық   жақтан   мағыналық   топтарға   жіктеуге   келмейді,

морфологиялық   және   синтаксистік   тәсілдерінің   белсенді   қатысуының

42

арқасында   ғана   түбір   етістіктерді   мағынасына   қарай   бөлуге   болады»   деген

тұжырымы қазіргі функционалды семантиканың негізгі принципі.

Ы. Маманов қазақ тілінде етістікті лексика-семантикалық топтарға жіктеп

көрсеткен   ғалымдардың   бірі.   Қазіргі   кезде   етістіктің   жекелеген   лексика-

семантикалық тобы арнайы зерттелуде.

Етістік Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаевтардың

авторлығымен жарыққа шыққан «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында, сонымен қатар бұл

еңбектерге дейін жарық көрген Қ. Жұбанов (1936), С.Аманжолов (1938), І. Кеңесбаев

пен С. Жиенбаевтың «Грамматикаларында» (1942) етістік бөлімі сабақты етістік пен

салт   етістік,   болымды   және   болымсыз   етістік,   етіс   категориясы,   рай,   шақ,   жақ

категориялары, есімше мен көсемше формалары үзілмей берілумен бірге,  кейбір

толықтырулар   мен  лингвистикалық   атаулар   тиянақталып,   өзгерістер   енгізіліп

отырса да, белгілі бір дәстүрлі жүйе берік сақталып келеді деуге әбден болады.

Қазақ   тілінде   етіс   категориясы,   негізінен,   морфологиялық   тәсіл   арқылы

жасалады.   Әрбір   етіс   түрі   арнайы   аффикстермен   сипатталады   және   барлық

етістіктен етіс формасын жасауға болады. Алғашқы грамматикалардан бастап,

30 жылдарға дейінгі еңбектерде етіс түрліше бөлініп келді. Бұл категория 50-

жылдардан   бастап   арнайы   зерттеу   нысанына   алынып,   ғылыми   негізде

қарастырыла бастады. Оған Н. А. Баскаковтың «Залоги каракалпакского языка»

(1951), А. Қалыбаеваның «Қазақ тіліндегі етіс категориясы» (1951), өзбек тілінің

етістері   жөнінде   С. А. Фердаустың,   түркімен   тілінің   етіс   категориясы   туралы

Б. Чарыяровтың,   башқұрт   тілінің   етістері   жөнінде   А. Х. Фатыховтың

диссертацияларын атауға болады.

Етіс қосымшалары түркологияда үш түрлі бағытта (сөз тудырушы, форма

тудырушы,   екі   функциялы)   зерттелгендігі   байқалады.   Өз   зерттеуінде

Н. А. Баскаков   сөз   тудырушы   деп   анықтаса,   қазақ   тіл   білімінде   етіс

категориясын арнайы қарастырған А. Қалыбаева сөз тудырушы қосымша деп

қарастырады.   Дегенмен,   түркологияда   етіс   қосымшаларын   форма   тудырушы

деп   анықтаушылар   саны   өте   көп.   Олардың   қатарында   А.   Щербак,

Б. А. Орузбаева, Ф. А. Ганиев т.б. атауға болады.

Қазақ тіл білімінде етісті Ы. Маманов грамматикалық категория ретінде

қарап, етіс формаларын форма тудырушы қосымшалар қатарына қосады. Бірақ

бұл қосымшалар туралы даулы пікір әлі күнге дейін жалғасып келеді.

Етіс қосымшалары жалғану мүмкіндігі жоғары қосымшалардың қатарынан

орын   алады.   Етіс   жұрнақтарының   сөзге   жалғану   жиілігіне   10   томдық

түсіндірме   сөздік   бойынша   статистикалық   зерттеу   жүргізген   С.   Мырзабеков

сөздіктегі   етіс   формаларының   саны   22   мыңнан   асып   кетеді.   Бұл   сөздіктегі

барлық сөздің 33 пайызына тең деп көрсетеді. Демек, етіс қосымшаларының

сөзге жалғану мүмкіндігі мол, олар Ы.Маманов көрсеткендей, грамматикалық

абстракция жасай алады.

Етіс   қосымшаларының   сөзжасам   мен   формажасамға   қатысын   зерттеген

А.Жаңабекова етістердің жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескере келе, «етіс

қосымшалары барлық кезде сөз тудыру қатарын құрай бермейді, тек объектілік-

субъектілік   қатынасты   білдіріп,   грамматикалық   категория   құрай   алады.

43

Екіншіден, етіс категориялары белгілі бір етістік тобына түгелдей жалғанып,

грамматикалық   абстракция   жасайды.   Ал   оның   кейбір   сөздердің   құрамында

келіп,   лексикалық   дербестікке   жетуі   етіс   қосымшаларының   сөзжасамдық

қабілетінің емес, сөзжасамның семантикалық тәсілінің, яғни мағына дамуының

нәтижесі деп қараған жөн», - деп Ы. Маманов, С. Исаев пікірлерімен орайлас

тұжырым жасайды [6]. 

Ы. Маманов қазақ тіліндегі салт, сабақты етістіктер мен етіс категориясын

бір-бірімен   тығыз   байланыста   қарастырады.   Өздік,   өзгелік,   ырықсыз   етіс

мағыналары салт, сабақты етістіктердің грамматикалық формаларынан туатын

семантикалық ұғым деп түсіндіреді [13, 36 б.]. 

Қазақ тіл білімінде етіс құрылымдық аспектіден етістіктің грамматикалық

категориясы   ретінде   қарастырылса,   функционалды   грамматикада   етіс

(залоговость)   функционалды-семантикалық   категория   болып   табылады.

Функционалды-семантикалық   категориялар   көбінесе   етістік   категорияларына

негізделгендігі байқалады. Мысалы, аспектуалдылық категориясы құрылымдық

грамматикадағы – қимылдың өту сипаты (вид) категориясына, темпоралдылық

шақ категориясына, модалдылық – рай категориясына, персоналдылық – жақ

категориясына негізделген. 

Ы.   Маманов   зерттеулерінде   етіс,   негізінен,   объектілік,   субъектілік   және

көпмағыналық қатынастармен сипатталады. Етіс категориясын функционалды

грамматика тұрғысынан зерттеу болашақтағы іс деп білеміз.

Қатынас бір заттың екінші бір затқа қандай да бір қатысын, тәуелділігін

білдіреді.   Яғни   қатынас   мазмұнының   негізгі   белгілерінің   бірі   байланыс,

тәуелділік болып табылады. Логика-гносеологиялық тұрғыдан алғанда, қатынас

екі немесе одан да көп затты қандай да бір белгісі бойынша өзара салыстыру

нәтижесінде   пайда   болады.   Бұл   орайда   қатынастың   бірнеше   түрі   түзіледі:

заттардың   арасындағы   қатынас,   ұғымдар   мен   пайымдаулар   арасындағы

қатынас, кеңістіктегі, уақыт, көлемі бойынша қатынас, туыстық қатынас, себеп-

салдарлық қатынас, салыстыру, қайшылықты қатынас, тәуелділік қатынас т.с.с.

қатынас   сан   алуан   түрлі   болғанмен,   логиктер   мен   математиктердің   есептеуі

бойынша, қатынастың ортақ сипаттары бар: олар симметриялы, рефлексивті,

өзара байланысты, қолданыс ұқсастығы, біркелкі, әркелкі т.с.с. болып келеді.

Ішкі қатынастармен қатар, сыртқы қатынастар болуы мүмкін. Сыртқы қатынас

түрлі   заттардың   арасында   бола   береді.   Олар   алуан   түрлі   болуы   мүмкін,   сол

себепті   адам   оны   түрліше   концептуалдайды:   уақыт,  кеңістік,   себеп-салдарлы

қатынас,   бүтін   мен   бөлшектің   қатынасы,   мазмұн   мен   форманың   қатынасы,

сыртқы және ішкі қатынас т.с.с. Әмбебап сипаттағы қатынас негізгі (ядролық)

концепті морфология деңгейінде етіс пен септік категориялары арқылы көрінеді.

Етіс   –   субъектілі-объектілі   қатынасты   білдіретін   етістіктің  морфологиялық

категориясы   болып   табылады.   Сол   себепті   етіс   концепті   қалыптасуы   үшін

қатынас концепті негізгі концепт ретінде сипатталады. Бұл концепт жалпылау

(дерексіздену)   когнитивті   механизмінің   әсерімен   түзіледі.   Жалпылау  арқылы

қатынас   негізгі   концептінің   мазмұнында   субъектілі-объектілі   қатынас   үшін

маңызды   болып   табылатын   «іс-әрекеттің   субъекті   мен   объектіге   қатынасы»

44

сипаты   ерекшеленеді.   Бұл   сипат   етіс   концептіне   негіз   болады.   Етіс   –   тілде

қатынас   идеясын   репрезентациялайтын,   субъектілі-объектілі   қатынасты

білдіретін етістіктің морфологиялық категориясы. Сондықтан қатынас концепті

етіс концепті қалыптасуының басты шарты болып табылады. Қатынас концепті

жалпылану (дерексіздену) арқылы негізгі концептінің мазмұнында субъектілі-

объектілі қатынас үшін маңызды болып табылатын «іс-әрекеттің субъекті мен

объектіге   қатынасы»   сипаты   түзіледі.   Етіс   концептінің   мазмұнын   құрайтын

мәндер мен морфологиялық көрсеткіштер арасында «фон-фигура» ұстанымына

негізделген репрезентация орнайды.  Морфологиялық репрезентация арқылы етіс

тұлғалары   концептіні  активтендіріп,  оның   мазмұнындағы   белсенділік   және

белсенсіздік   сипаттарын   актуалдандырады,   ол   сөйлем-сөйлесімде   қосымша

лингвистикалық факторлардың (синтаксистік және семантикалық) көмегімен әрі қарай

нақтылана   түседі.   Қосымша   факторлардың   әсерімен   қатынас   негізгі  концептінің

мазмұнында етіс концептімен қатар қосымша сипаттар да пайда болады. Олар

концептімен   бірге   концептуалды   мазмұн   құрап,   соның   негізінде   нақты

грамматикалық және лексика-грамматикалық мәндер түзіледі. Етіс категориясы

белгілі   бір   жағдаятқа   қатысушылардың   субъектілі-объектілі   қатынастарының

сипаты туралы тілдік білімдерге негізделеді. Жіктеуші сипатта болумен қатар

ол тіл  жүйесі  мен  сөйлеушіге бағытталады.  Сөйлеуші  түрлі етіс  тұлғаларын

қолдана отырып, жағдаятты қалай қабылдағанын білдіре алады, зат не адамды

бастауыш   мәнінде   не   белсенді   субъекті   ретінде   көрсетеді.   Яғни   іс-әрекеттің

бағытын   (бастауышқа  бағытталған   немесе  бастауыштан  бағытталған)  білдіре

алады.   Бір   ғана   жағдаят   түрліше   сипатталуы   мүмкін:  үйді   тазалады   –   үй

тазаланды. Мұнда бір нәрсе баяндалғанмен, олардың берілуі екі түрлі. Бірінші

сөйлемде   белсенді   субъектінің   үйді   тазалағаны   туралы   сөз   болса,   екінші

сөйлемде субъект мүлде көрінбейді, істің нәтижесі ғана белгілі. Үйді тазалады

деген   сөйлемде   сабақты   етіс   (етіс   атауын   мақсатты   түрде   қолданып

отырмыз.   –   О.Ж.)   тұлғасы   бастауыш   тұлғалы   субъектіден   бағытталған

қимылды білдіреді:

 

 

Мұндағы

 S

жүктеу/скачать 0,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: