Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Мат- вей қорғанына» дейін қашты
- Сен үшін
- §14. Сөздердің тіркесу тəсілдері мен байланысу формалары
- III. СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ТҮРЛЕРІ §15. СӨЗ ТІРКЕСТЕРІН ТОПТАСТЫРУ ТУРАЛЫ
- ЕСІМДІ ТІРКЕСТЕР. ҚАБЫСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ §16. Жалпы түсінік
- §17. Қабыса байланысқан зат есімдерден құралған тіркестер
- Құрыш білек, болат дене
- Мойын еті
- Бір табын сиырды
| §13. Түйдекті тіркестер
Сөз тіркестерін дұрыс талдай білу үшін олардан басқа тір- кестердің түр-тұрпаты қалай болатынын жақсы білу керек. Өзара байланыста тұрып, тобымен сөз тіркесінің құрамына енетін тіркестер т ү й д е к т і т і р к е с т е р болады. Түйдекті тіркестер құрамындағы сөздердің бəрінің не біреуінің лексика-семантикалық дербес мағынасы болмайды. Олардың тір- кесуінен қосымша грамматикалық мағына пайда болмайды. Мы- салы, көз тігеді, жаңа бастады, шапқан сайын деген тіркестер екі-екі сөзден құралған. Олардың құрамындағы жеке сөздердің, бөлек алғанда, белгілі мағыналары бар, бірақ олардың тобын жа- зып, əр сөзді сөйлемнің жеке мүшесі деп қарауға болмайды. Ерлік жолдасының нұрлы жүзіне күлімсіреп көз тігеді. Пеш- тегі отын лаулап жана бастады. Қаракер шапқан сайын үдейді. Бұл сөйлемдердегі көз тігеді – идиомалық тіркес, баянда- уыш, ол күлімсіреп дегенмен бір сөз тіркесінің құрамында ай- тылып тұр: жана бастады – күрделі етістікті тіркес, баян- дауыш, онымен лаулап деген сөз тіркескен, шапқан сайын – күрделі есімді тіркес, ол үдейді етістігімен тіркесіп, пысықтауыш- тық қатынаста айтылған.
566 Қазіргі қазақ тілі Осылардай л е к с и к а - г р а м м а т и к а л ы қ т о п б о л ы п , с ө з т і р к е с і н і ң б і р с ы ң а р ы қ ы з м е т і н д е ж ұ м с а л а т ы н т і р - к е с т і т ү й д е к т і т і р к е с дейміз. Түйдекті тіркес қалпында айтылатын сөз тобының құрылысы, негізінде, мынандай болады: 1 . К ү р д е л і е т і с т і к т е р т о б ы . Қазақ тілінде басқа түркі тілдеріндегідей, етістіктердің бірнешеуі топтанып, бір күрделі мүше болатыны белгілі: оқып жатыр, оқып келе жатыр, келе бер,
Осылар сияқты, бір түйдекті топ болатын күрделі етістіктердің бірі негізгі, екіншісі (не басқалары) оған көмекші болады да, сол түйдегімен олар сөз тіркесінің бір ғана сыңары болады (Алматы- да оқып жатыр, алыстан көріп отыр). Мұндай түйдекті тіркес құрамындағы етістіктер өзара көсемше, кейде есімше тұлғалар арқылы байланысады. 2. Е с і м м е н к ө м е к ш і е т і с т і к т е р т о б ы . Жұмыс істеу, уəде беру, мақұл көру, қонақ болу, құлақ салу, қол қою, жол жүру сияқты тіркестер де сол түйдегімен бір-бір сөйлем мүшесі қызметінде айтылып, сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып тұрады: бізге қонақ болды, айтқанымды мақұл көрді. 3. Қ о с а р л ы е с і м д е р т о б ы . Қосарланып айтылатын бірін- бірі, біріне-бірі, өзімен-өзі, күннен-күнге, жылдан-жылға, қолдан- қолға, табыстан-табысқа сияқты тіркестер де бау-бақша, ыдыс- аяқ, құрт-құмырсқа сияқты қос сөздер де түйдекті тіркес тобына енеді. Мысалдар: «Айтайын, айтпайын» деген екі сөз бірін-бірі жеңе алмай тұрғанда, жер қайысқан топтың алды ауылға кірді (С.Мұқанов). Кəрібай мен Шығанақ біріне-бірі қарап жымыңдасты да кете берді. Шығанақ қыс бойы өзімен-өзі болып шықты (Ғ.Мұстафин). Ешкі сүйер баласын лағым деп, тастан-тасқа секірген шұнағым деп (Фольклор). Күннен-күнге жұмыс қарқыны үдей түседі. Жылдан-жылға мəдениетіміз дамып келеді. Біз табыстан- табысқа жете бермекпіз. Шығанақ сөзі ауыздан-ауызға, Шығанақ суреті қолдан-қолға кетті (Ғ.Мұстафин). Осы мысалдарда біріне-бірі, өзінен-өзі, күннен-күнге ... тіркестеріндегі сыңарлардың бірі септік жалғаулар арқылы екіншісіне бағынып, сол жұбын жазбай, орталарына басқа сөз 567 Қазіргі қазақ тілі салмай, түйдекті топ болып тұр да, сол түйдегімен күрделі сөз тіркесінің құрамына еніп тұр (табыстан-табысқа жету, қолдан-
К ү р д е л і е с і м д е р т о б ы . Бұған енетін сөздердің бірінші сыңары ілік, барыс, шығыс септіктеріндегі есім болып, екінші сыңары осы жалғауларды керек ететін көмекші есімдер бола- ды. Олар да түйдекті тіркес күйінде күрделі сөз тіркесінің бір сыңары болады. Мысалы: Желтоқсанның 30 күні біздің əскерлер Ростовтың тұс-тұсынан тиіп, қаланы алды да, немістер «Мат- вей қорғанына» дейін қашты (Ғ.Мүсірепов). Жануарлар тегіс жанданып, құрт-құмырсқаға дейін тірілді (Ғ.Сланов). Біраздан кейін Асқар есін жинады (С.Мұқанов). Қазіргі Степняк алтын заводының орнында революциядан бұрын кішкене үйлер бола- тын (С.Мұқанов). Шығанақ үш күннен бері əр нəрсемен əуре (Ғ.Мұстафин). Арбаның қасында тұрғандардың кім екенін ол таныды (С.Мұқанов). Шығанақ жұмыс басында болды. Бір ха- бар аяқ астынан дүңк ете қалды (Ғ.Мұстафин). Қала үстіне біздің самолеттер де келіп қалды (Ғ.Мүсірепов). Үшін, сайын, арқылы, жөнінде, туралы, бойынша, түгіл, сияқты (секілді), тəрізді деген демеуліктер де өздерінен бұрын тұрған атау септіктегі сөздермен тұтасып бір түйдек болады: сен үшін 1
тау арқылы, аңшылар туралы, бала сияқты, келген сияқты, сен тəрізді, т.б. Т ұ р а қ т ы т і р к е с т е р т о б ы . Қазақ тілінде, басқа тілдердегідей, бірқатар сөздер тобы тұрақталған тіркес қалпында жұмсалады. Мысалы, Төбеден түскен түнек жаудың үрейін ұшырып, есінен тандырды (Ғ.Мүсірепов). Бұл сөйлемдегі үрейін ұшырып, есінен тандырды деген тіркестер олардағы жеке сөздердің тіке мағынасына сəйкес ұғымда да жұмсалған, сол тобымен өзгеше мағынада да жұмсалған: үрейін ұшыру – қатты
мағынасында, сол тұлғада кез келген басқа сөздермен тіркестіріп айта беруге болмайды (болса, үрейім қалмады, зəрем ұшты (қатты 1
Сен үшін бақша бұлбұлы
Сайдың сұлу гүлдерін Сұлу əнін сайраған
Сенің үшін жинаған (Жамбыл). 568 Қазіргі қазақ тілі қорықтым), есімнен шығып кетті (ұмытып кеттім) сияқты өте аз кездеседі). Бұл жағынан ол тіркестерді құс ұшты, балапан ұшты, қарға ұшты, самолет ұшты; үйден шықты, кеңседен шықты, есіктен шықты деген сөз тіркестерімен тең қоюға болмайды: алдыңғылар тұрақты тіркестер де, соңғылар – е р к і н тіркестер. Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздер де сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бір-ақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тіркестерінің де құрамында айтылады: жаудың үрейін ұшырды, айтқаның есімнен шығып кетті. Тұрақты тіркестер екі түрлі болады: а) И д и о м а л ы қ т і р к е с т е р : қабырғаңмен кеңес (ой- лан), қой аузынан шөп алмайтын (жуас), салы суға кетіп отыр (көңілсізденіп отыр), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), тіс қаққан (ысылған), сиыр құйымшаққа салу (бір нəрсені созып кету), іші күю (қызғаншақтық ету), қас пен көздің арасында (лезде), беті бері қарады (айыға бастады). Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы беретін мағынасы жеке тұрғандағы мағыналарына қатысты болмай, мүлде бөтен мағынаны білдіреді. ə) Фразалық тіркестер. Тұрақты тіркестердің бірқатарының мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса, бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады. Ондай тұрақты тіркестер фразалық тіркес болады: таяқ жеу (соғылу), бас көтеру (қарсылық ету), жаны ашу (аяу), үрейін ұшыру (қатты қорқыту), есіне салу (ұмытқанын қайта айту), есінен шығу (ұмыту), көзі жету (нану), көңіліне келу (өкпелеу), түймедейді түйедей ету (асыра үлкейту), қолым тимейді (уақытым жоқ), т.б. Тұрақты тіркестегі сөздердің өзара байланысу амалдары мен синтаксистік байланыс формалары қазақ тілінің осы күнгі грамматикалық нормаларынан алшақ кетпейді. Бірақ олардың синтаксистік құрылысы «сіресіп, қатып қалған болады да, қызметі мен мағынасы мүлде өзгеріп кеткен болады»
[10]. Фразалық тұрақты тіркестердің бірқатары (мысалы, тіс қаққан, жіпсіз байлау, таяқ жеу, жаны ашу) сол құрылысы мызғымайтын, мағыналық тұтастығы берік сөздерден құралса, бірқатары кей- де тұрақты, кейде еркін тізбек ретінде айтылатын сөздерден де
569 Қазіргі қазақ тілі құралады. Мысалы, тісін қайрау – біреуге қаһарын тігу жəне тура мағынасы (мысалы: Ол ұйықтап жатып тісін қайрайды); қолына
жағдайда тұрақты тіркес есебінде қаралмай, еркін тіркес есебінде қаралуға тиіс). Фразалық тұрақты тіркестің құрамы құбылып, өзгеріле бермейді. Бірақ бір сөз əртүрлі фразалық тіркестің құрамында келе беруі мүмкін. Мысалы: күлкі болу, ұят болу, алаң болу, мəз болу, тісін қайрау, тісін қадау, тісін батыру. §14. Сөздердің тіркесу тəсілдері мен байланысу формалары Сөздер грамматиканың қарамағына түсіп, синтаксистік қызмет атқару үшін өзара берік байланыста болуы керек. Мыса- лы: мен, жазба, өлең, ермек дегендер – бытыраңқы сөздер. Бұл сөздер біршама аяқталған ойды білдіретіндей сөйлем құрамына енгенде: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін ... (Абай) дегендей синтаксистік байланысқа еніп, өзара тіркесіп тұруға тиіс. Сонда
болады, ермек үшін деген сөздер жазбаймын деген сөзбен байла- нысып, үшінші тіркес жасалады. Сөздер осылай өзара тіркесіп барып біртұтас сөйлем болғанда, олар əр алуан синтаксистік тəсілдер арқылы байланысады. Сөз бен сөзді байланыстыруға дəнекер болатын синтаксистік тəсілдер, негізінде мыналар: 1. Ж а л ғ а у л а р (көптік, жіктік, тəуелдік, септік). Мысалы, жастардың міндеті деген сөз тіркесіндегі екі сөздің алдыңғысы ілік жалғауда, соңғысы тəуелдік жалғауда айтылу арқылы байланысқан. 2. Ш ы л а у л а р (демеуліктер, жалғаулықтар). Отаным үшін аттанам, көрген сайын сұрайды дегендер шылаулар арқылы байланысқан. 3. И н т о н а ц и я . Бұл – кітап. Жақып – бригадир – интонация арқылы байланысқан. Сөз тіркесіндегі сөздердің қосымшалар арқылы байланысуы – с и н т е т и к а л ы қ б а й л а н ы с , қосымшаларсыз, орын тəртібі, ин- тонация, шылаулар арқылы байланысуы а н а л и т и к а л ы қ б а й - л а н ы с болады.
570 Қазіргі қазақ тілі Сөздердің өзара байланысу тəсілдері негізінде қалыптасқан синтаксистік байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары дейміз.
Қазақ тіліндегі сөздердің синтаксистік байланысу формалары мыналар: 1) қиысу, 2) матасу, 3) меңгеру, 4) қабысу, 5) жанасу. Қ и ы с у – синтаксистік байланыстың көп қолданылатын бір түрі. Қиысу да сөйлемдегі бағыныңқы мүше (баяндауыш) басыңқы мүшенің (бастауыштың) грамматикалық мағынасына қарай тұл- ғаланады. Мысалы, Мен көрдім ұзын қайың құлағанын (Абай) деген сөйлемде мен көрдім – қиыса байланысқан сөздер. Онда
үйлесіп, көрдім деген баяндауыш та бірінші жақтық жіктік жалғауда айтылған. Сіздер талапты жеткіншексіздер дегенде, баяндауыш сіздер деген бастауыштың ІІ жақтың грамматикалық мағынасына жəне -дер деген грамматикалық тұлғасына қарай дəл сондай жалғауларда айтылып, қиысып тұр. М а т а с у – сөз тіркесінің құрамындағы бағыныңқы сөздің басыңқыға жəне басыңқының бағыныңқыға қарай тұлғаланып бай- ланысуы. Осылайша бірімен-бірі қарама-қарсы, матаса байланыса- тын сөздердің бірі ілік жалғауда, екіншісі тəуелдік жалғауда айты- лады. Мысалы: ағаштың бұтағы, сенің кітабың, колхозшылардың
М е ң г е р у – сөз тіркесіндегі бағыныңқы сөздің басыңқымен мағыналық үйлесімі негізінде септік жалғауларының (іліктен басқа) бірінде тұрып байланысуы; меңгерілетін сөз барыс, та- быс, жатыс, шығыс, көмектес жалғауларының бірінде тұрады да, меңгеретін сөз етістік, есім не сол екеуінің ортақтасқан тобы бо- лады. Осыған қарап, меңгеруді үшке бөлеміз: етістікті меңгеру (терезені ашты, жайлауға шықты, қалтасынан алды, жолда жатты, түнімен жүрді), есімді меңгеру (қойдан жуас, оқуға ықыласты, қалада көп), ортақ меңгеру (айтуға тілім жетпейді, сөзін мақұл көрдік, жұртқа күлкі болғанмен, маған күлкі емес). Қ а б ы с у – сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарының басыңқымен жалғаусыз, қатар тұру арқылы байланысуы. Қабыса байланыса- тын сөздердің көпшілігі тұрған орындарын өзгертпейді, жұбын жазбайды. Ал бірқатар қабыса байланысатын сөздер сөйлемдегі орнын өзгертіп, өздері бағындыратын сөздерінен қашықтап та тұрады. Ондай алшақ байланыс жанасуға жатады.
571 Қазіргі қазақ тілі III. СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ ТҮРЛЕРІ §15. СӨЗ ТІРКЕСТЕРІН ТОПТАСТЫРУ ТУРАЛЫ Сөз тіркесін бірқатар авторлар сөйлем мүшелерінің ыңғайында топтастырады. Олар тіркескен сөздердің өзара мүшелік қарым- қатынасына қарай сөз тіркесін «предикативті» жəне «предикативті емес» деп екіге бөледі де, соңғыдан «толықтауыштық», «анықтауыштық» жəне «пысықтауыштық» сөз тіркестерін шығарады. Сөз тіркестерін бұлай топтастыру сөздердің өзара тіркесу ерекшеліктеріне негізделмей, сөйлем мүшелерінің өзара тіркесіне негізделгендік болады. Егер сөз тіркесін «сөйлем мүшелерінің тіркесі» деп есептейтін болсақ, оның синтаксистік ерекшеліктерін елемей, сөйлемнің синтаксисімен араластырып жіберген боламыз. Бұл – бір. Екіншіден, сөз тіркесі мен сөйлем мүшелерінің жігі бір емес. Мысалы, кен байлығы, мал дəрігері,
күрделі мүше болып жұмсалуы мүмкін. Сондықтан ол топтасты- руды қанағаттанарлық деп айтуға болмайды. Рас, сөздер бірімен- бірі тіркесу нəтижесінде белгілі мүшелік қатынаста айтылады. Бұл жағдай сөз тіркесінің синтаксисінде еленеді. Бірақ оның ең басты белгісі бола алмайды. Сөз тіркесін топтастыру принциптерін дұрыс белгілеу үшін сөз тіркесінің объектілері нелер екенін, оның басты-басты ерекшеліктерінің нелер екенін ашу керек. С ө з т і р к е с і с и н т а к с и с і н і ң н е г і з г і о б ъ е к т і с і – сөйлем мүшесі емес, сөз. Сөздердің өзара тіркесуі – олардың грамматикалық қасиетінің бірі. Сөз тіркесінің синтаксисінде жеке сөз таптарының, олардың бөлшектерінің басқа сөздермен жəне өзара т і р к е с у қ а б і л е т і , б а й л а н ы с у т ə с і л д е р і , сөздердің сөз тіркесін құраудағы қызметі қарастырылады. Осыларды негізге ала отырып, сөз тіркесінің құрамын, олардың мағыналарын, синтаксистік қызметтерін сөз ететін боламыз. Қазақ тілінің сөз
572 Қазіргі қазақ тілі тіркестері сөздердің өзара тіркесу қабілетіне қарай есімді жəне етістікті болып үлкен екі салаға бөлінеді. Есімді сөз тіркестерінде есім сөздердің бірі басыңқы болады да, етістікті сөз тіркесінде етістік басыңқы сыңар болады. Есімді, етістікті сөз тіркестерінің құрамдары, түр-тұрпаты əртүрлі болады. Сөз тіркесіндегі сөздердің басын құрайтын жəне сөз тіркестерін жіктеуге критерий болатын синтаксистік тірек – сөздердің байланысу формалары. Есімді жəне етістікті сөз тіркестері сол байланысу формаларына қарай өзара бірнеше топқа бөлінеді. Сөз тіркесі Есімді Етістікті Байланысу формасына қарай Қабыса
байланысқан с.т.
Матаса байланысқан с.т. Меңгеріле байланысқан с.т.
Қабыса байланысқан с.т. Меңгеріле байланысқан с.т.
Есімді сөз тіркестері қабыса, матаса жəне меңгеріле байланы- сады (соңғысы шылаулы жəне шылаусыз болуы мүмкін). Жинақтап айтқанда, сөз тіркесінің басты-басты түрлерінің схе- масы болады. Соңғылар қандай сөздерден құралатынына қарай өзара тағы бірнеше топқа бөлінеді – оларды бұдан былайғы талдаулардан көруге болады. 573 Қазіргі қазақ тілі ЕСІМДІ ТІРКЕСТЕР. ҚАБЫСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ §16. Жалпы түсінік Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі əр уақытта есім, көбінесе зат есім болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де көбінесе есімдер болады. Ол есімдердің бірқатары сөз тіркесін құрау үшін өзара қабыса байланысады. Қ а б ы с у – түркі тілдерінде, оның бірі – қазақ тілінде өте жиі қолданылатын синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыныңқы сөз басыңқы сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті жалғауда айтылып бай- ланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері ешқандай жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы с ө з д е р д і ң о р ы н т ə р т і б і болады. Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы əртүр- лі: оның бағыныңқы сыңары зат есім, сын есім, сан есім, сілтеу есімдігі, үстеу болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантив- тенген сын, сан есімдер болады. Зат есіммен қабыса тіркесетін сөздер: З а т е с і м : темір күрек, ағаш қасық, жел диірмен, түлкі
С ы н е с і м : биік тау, қызық өмір, жақсы талап, малды кол- хоз, қоралы қой, таудай талап, еріншек бала, жастық шақ, т.б. С а н е с і м : үш кісі, мың қой, оныншы мектеп, бесінші брига- да, т.б. С і л т е у е с і м д і г і : бұл қала, мына бала, ана кісі, осы ауыл, сол табыс, ол сұрақ, т.б. Е с і м ш е : айтылған сөз, келген кісі, айтар сөзім, келетін бала, айтатын сөз, т.б. Ү с т е у : бүгін бала, ертең оқытушы, т.б. Бұларды жинақтап, зат есіммен қабыса байланысатын сөздерді схемамен көрсетсек, былай болар еді: 574 Қазіргі қазақ тілі сын есім мен
зат есім мен зат есім: балалы үй сан есім мен
алтыншы арба есімше мен
зат есім: сілтеу есімдігі мен
Үстеу – бүгін студент. Бұл есімдердің өзара тіркесу қабілеттілігі бірдей емес. Олардың сөз тіркесін құрау ерекшеліктерін білу үшін, əр түрін бөлек қарайық. §17. Қабыса байланысқан зат есімдерден құралған тіркестер Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің жиі қолданылатын бір түрі – зат есімнен құралатын тіркестер. Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып, сөз тіркесін құрау үшін алдыңғысы соңғысына бағынып тұрады: Мысалы; алтын сағат, ағаш қасық, жібек ора-
Осындай тіркесте айтылатын зат есімдер тобы көбінесе екі сөзден құралады. Олар өзара əр уақытта анықтауыштық қатынаста айтылады: қамыс құлақ, бота тірсек, темір қанат, шаруа қол, т.б. Бұлар өзара анықтауыштық қатынаста айтылғанмен, сөйлемде бір заттың күрделі анықтауыштары, кейде басқа да мүше болып жұмсалады: қамыс құлақ ат, бота тірсек ат, темір қанат бала-
Осы тəрізді қатар тұру арқылы бірін-бірі анықтайтын зат есімдер тобы екі, үш, кейде төрт сөзден құралуы мүмкін: қой көз
Зат есімдерден құралған сөз тіркестері тұрған орнына қа- рай байланысқанда, əрбір анықтауыштық тіркес фразалық (рит- микалық) бір екпінге бағынып, екпін жағынан бір түйдек болып тұрады. Зат есімдерден құралған анықтауыштық топқа кез келген зат есім ене бермейді. Оған өзара байланыста бола алатын сөздер тілде солай айтылып, үйреншікті болған сөздер ғана енеді. Сондықтан тас жол, темір күрек, қол сағат деп айтылады да, керісінше, 575 Қазіргі қазақ тілі жол тас, күрек темір, сағат қол деп айтылмайды (орын ауы- стырып айтуға болатын жағдайда басқа мағыналық қатынасты білдіреді, мысалы: қалта сағат – сағат қалта, көз əйнек, əйнек
се конкретті, материалды заттың аты, кейде солай ұғынылатын басқа есімдер болады. Күш, өнер, өнеге, əрекет, айла, айбат,
есімдер сол түбір қалпында ол топтың бірінші сыңары болып ай- тылмайды 1 . Бірқатар зат есімдер, жоғарыдағыдай, анықтауыштық құрамда жұмсалу үшін ол екеуінің алдында басқа анықтауыштар болуды керек етеді: а) Аяқ жол деп айтылмайды, жалғыз аяқ жол дегенде ғана олар анықтауыштық құрамға енеді. Арқа отын деп жалаң ай- тылмайды, бір арқа отын дегенде оның алдында сан есімнен анықтаушы болса ғана, екі зат есім қатар тұрып тіркесе алады. ə) Сол сияқты, қайнатым шай, үзім нан, асым ет қалпында етістіктің аяғына -ым/-ім жұрнағы жалғанып жасалған зат есім- дер мен басқа зат есімдер сандық анықтауышсыз бір топ құра ал- майды: бір қайнатым шай, бір үзім нан, екі асым ет сияқты құрам- да ғана айтылады. Сонда екі заттың анықтауыштық қатынаста айтылуы олардың алдындағы сан есімдерге байланысты болады. Бұлай болу – барлық затқа бірдей шарт емес. б) Салпаң, қалқан, бұлаң сияқты бейнелеуіш сөздер қатысқан зат есімдер басқа затпен тіркесіп, анықтауыштық құрамда айтыла алады: қалқан – қалқан құлақ бала, салпы – салпы ерін ат, бұлаң – бұлаң құйрық түлкі. в) Бірқатар зат есімдер өзара тіркесу үшін олардың алдында
есімдер болады: ұзын құйрық түлкі, биік өкше етік, қаба сақал қарт. г) Бірқатар зат есімдер тек қосарланып (қос сөз болып) ай- тылғанда ғана басқа зат есімдермен тіркесе алады: қора-қора қой,
1
Сыр мінез, тұтқын қыз, күлім көз, сандырақ сөз сияқтылар бұған жатпайды. 576 Қазіргі қазақ тілі Зат есімдерден құралған сөз тіркестері түрлі-түрлі мағыналық қатынаста жұмсалады. Ол жағдай анықтауыштық топтағы зат- тардың семантикалық өзгешеліктерімен байланысты. Мысалға қамыс қора, қамыс құлақ дегенді алайық. Бұлардың сыртқы құрылысы бірдей. Бірақ мазмұны бірдей емес: қамыс деген зат есім қораның алдында тұрып, қамыстан істелгенін білдірсе, құлақ деген сөздің алдында тұрып, құлақтың қамыстай екенін білдіреді. Соңғының орнына қамыс сырнай десек, мұнда да сырнайдың қамыстан істелгендігін білдіреді. Сол сияқты: тас үй – тастан салынған үй д.м. болса, тас еден – тас төселген еден д.м. тас балға – тасты сындыратын балға д.м. тас көмір – тастай, тас сияқты көмір д.м. күміс сағат – күмістен істелген сағат д.м. айтылса, электр сағат – электр күшімен жүретін сағат д.м. құс төсек – құстың жүнінен жасалған төсек д.м білдіреді. Бұл мысалдарға қарағанда, есімді сөз тіркестерінің мазмұны, бір жағынан, басыңқы сөздің мағынасымен байланысты болса, екінші жағынан, оның анықтауышы болған бағыныңқы сөздің заттық мағынасымен байланысты болады. Зат есімдерден құралған сөз тіркестері мынадай мағыналық қатынаста жұмсалады. 1. З а т т ы ң н е д е н , қ а н д а й з а т т а н ж а с а л ғ а н ы н б і л - д і р е д і : темір пеш (темірден жасалған пеш), күміс қасық (күміс- тен істелген қасық). Бұған қасқыр ішік (қасқырдың терісінен тігілген ішік), тас
Мысалы:
Егер осы айтқаның келсе, мына алтын сағатымды сыйладым саған. Болат тонын сындырып алсаң, немістер де, қоян да бір екен (Ə.Əбішев). Мен ойнамаған ағаш ат қалған жоқ (Ғ.Мүсірепов). Сапар шай ішіп отырған шыны аяғын үшінші рет босатты (Ғ.Сланов). Немістер келіп темір найзамен мені түрткілей бас- тады (Ə.Əбішев). Көргенде күміс кесе, алтын аяқ, Бір сөзді тамағыма қойдым таяп.
(С.Торайғыров) 577 Қазіргі қазақ тілі Алтын орден алғаным, Терең жырдың тиегі. Көрікті Отан алдына Ақын жырын үйеді. (Жамбыл) 2. С а л ы с т ы р у , т е ң е у м а ғ ы н а с ы н д а ж ұ м с а л а д ы : қа- мыс құлақ (ат) –аттың құлағы қамыстай д.м.; пісте мұрын (қыз) – қыздың мұрны пістедей д.м.; жібек жүн – жүні жібектей д.м.; құрыш білек – құрыштай қатты білек д. м. Мысалы: Қаракер қамыс құлағын қайшылап оқта-текте жерден ба- сын алып, төңірекке едірейіп қарап қояды (Ғ.Сланов). Жібек жүнің желкілдеп, жайраңдайсың ақ лақ. Құрыш білек, болат дене, еңбек сүйген бала жаста (Ə.Сəрсенбаев). Құлаш мойын, кез құлақ бір бедеу ат, денсаулық ер жігіттің сұрағаны (Ғ.Сланов). 3. Б і р з а т т ы б а с қ а з а т қ а а р н а у м а ғ ы н а с ы н д а қ о л - д а н ы л а д ы . Мысалы: ат қора – ат тұратын қора; мал қора – мал қамауға арналған қора; шай кесе – шай ішуге арналған кесе; кір сабын – кір жууға арналған сабын; қазан пышақ – қазан қыру үшін жұмсалатын пышақ (қырғыш); өкше біз – өкшеге шеге қағу үшін жұмсалатын біз. Арнау мағынасында анықтауыштық тіркес құрамында жұм- салатын сөздердің өзара бірлігі күшті. Əдетте, олар бөлек жазылғанмен, мағыналық, ритмикалық бірлігі жағынан біріккен сөздер тəрізді. Сондықтан олар сөйлемнің бір мүшесі ретінде жұмсалады. Мысалы: Баймырза Қалампырға қараған кезде, Қалам- пырдың қолы өгіздің мүйіз жібіне тиді (С.Мұқанов). 4. Б і р з а т е к і н ш і з а т т ы м е к е н і н е қ а р а й а н ы қ т а й - д ы : тау теке, көл бақа, желке тамыр, төс қалта, қалта са-
а) Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары жер-су аты болып, ба- сыңқысы заттың сонда өсіп-өнетінін (мекенін) білдіреді: тау ешкі,
ə) Қабыса байланысқан топтағы екі сөз де жалпы есім болып, бірі екіншісінің қ а й ж е р д е г і , қ а й о р ы н д а ғ ы зат екенін анықтайды: мойын ет, желке тамыр, тамақ без, ауыз үй, тамақ бау, т.б. Бұлар – бір лексикалық бірлікте айтылатын тіркестер. Мысалы: Мұныма біреу қарсылық айта қалса, шеке тамырым көгерген- 578 Қазіргі қазақ тілі ше, өңешім қызарғанша айтыса кетуге де əзірмін (Ғ.Мүсірепов). Мойын еті бөп-бөлек, майда жалды... (Абай). Ол төр бөлменің есігін аздап ашық қалдырған екен. 5. З а т т ы ң ө л ш е м д і к м а ғ ы н а с ы н б і л д і р е д і : бір қора қой, екі саба қымыз, қап-қап астық, бір асым ет, т.б. Ондай өлшемдік мағынада жұмсалатын тіркестер мынадай құрамда ай- тылады: бір қора қой, бір үйір жылқы, екі полк əскер, бір қазан ет,
(Ғ.Мұстафин). 6. К ə с і п , д ə р е ж е н і б і л д і р е д і : а) инженер қыз, шəкірт
7. А д а м н ы ң ж ы н ы с ы н б і л д і р е д і : қыз бала, ұл бала, əйел адам, т.б. 8. Д а р а л а у м а ғ ы н а с ы н д а ж ұ м с а л а д ы : қайың ағаш, алма ағаш, нар түйе, т.б. жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|