«Қазақ тілі мен əдебиеті» мамандықтары бойынша қашықтан оқыту жүйесінде оқитын студенттерге арналған «Қазіргі қазақ тілі: морфология»

2)  Сөз  қолданылғанда,  əр  алуан  өзгеріске  ұшырап  отырады.  Ондай  өзгеріс,  ең 
алдымен, сөздердің морфологиялық құрамында болады. 
3) Сөздің тұлғалық өзгерісіне орай, бірде сөздің лексикалық мағынасы өзгерсе, енді 
бірде семантикасы басқа реңке көшеді. 
4) Осындай ерекшеліктерге орай, сөздің грамматикалық мағынасы да түрленеді. 
Грамматиканың  өте  маңызды,  əрі  күрделі  мəселелерінің  бірі-  грамматикалық 
форма. Əрбір сөздің лексикалық мағынасы да, грамматикалық мағынасы да оның тұлға – 
тұрпатына , яғни формасына байланысты болып келеді. 
Граммтикалық форма грамматикалық мағына жəне грамматикалық тəсіл ұғымымен 
тығыз  байланысты  болады.  Жоғарыда  келтірілген  жырттық,  салдық  сөздеріндегі 
грамматикалық мағыналар белгілі бір формалар арқылы беріліп тұр: 
1)  өткен шақтық мағына –ты, -ды формасы арқылы; 
2)  көптік жəне жақтық мағына –қ формасы арқылы. 
Грамматикалық  мағына  грамматикалық  формамен  беріледі.  Грамматикалық 
формасыз  грамматикалық  мағына  болмайды.  Бірақ  қазір  тілімізде  айтылып  жүрген 
нольдік  форма  деген  түсінік  бар.  Кейде  грамматикалық  мағына  ешбір  формасыз  да 
берілетін  кезі  болады.  Оны  нольдік  форма  деп  атайды.  Мысалы,  Ауыл  баласы  деген  сөз 
тіркесін алайық. Осы тіркестегі «ауыл» сөзінде ілік септіктің меншіктік мағынасы бар. Ол 
мағына  форма  арқылы  көрініп  тұрған  жоқ,  жасырын  беріліп  тұр.  Оны  ілік  септіктің 
нольдік формасы деп атаймыз. 
Грамматикалық  тəсіл.  Грамматикалық  мағынаны  грамматикалық  форма  арқылы 
берудің жолын грамматикалық тəсіл деп атайды. 
Грамматикалық  мағыналар  тіл-тілде  түрлі-түрлі  грамматикалық  құралдар,  амал-
тəсілдер арқылы беріледі. 
Грамматикалық тəсілдердің үш түрі бар: 
А) семантикалық тəсіл, не лексика-грамматикалық тəсіл; 
Б) синтетикалық тəсіл, кейде морфологиялық тəсіл десе; 
В) аналитикалық тəсіл, кейде синтаксистік тəсіл деп беріледі. 
 
А) Семантикалық тəсіл немесе лексика-грамматикалық тəсіл. Кейде грамматикалық 
мағына  сөздің  семантикасы  арқылы  да  берілуі  де  мүмкін.  Мысалы:  шаш,  сүт,  су  сияқты 
сөздер жеке-дара тұрып-ақ көптік ұғымды бере береді. 
Кейбір  сын  есімдер  қолданылу  ерекшелігіне,  контестегі  семантикасына  сай  бірде 
зат  есім,  бірде  үстеу  болып  келуі  мүмкін.  Осындай  құбылыстарды  семантикалық  тəсіл 
арқылы болған өзгерістер деп айтуға болады. 
1. Синтетикалық тəсіл немесе морфологиялық тəсіл. Бұл тəсілдердің үш түрі бар: 
А) аффиксация тəсілі. 
Б) ішкі флекция тəсілі. 
В) екпін тəсілі. 
Əрқайсысын жеке-жеке қарастырып көрейік: 
А)  Аффиксация  тəсілі.  Сөздің  түбіріне  немесе  сөзге  аффикстер  жалғану  арқылы 
грамматикалық  мағыналарды  білдіруді  аффиксация  тəсілі  деп  атайды.  Мысалы: 
жолдастарыма  сөзінде  4  аффикс  бар.  Осының  біреуі  сөз  тудырып,  ал  қалған  үшеуі 
4грамматикалық мағына тудырып тұр. 
Аффикстер  префикс,  постфикс  (жұрнақ  жəне  жалғау),  инфикс  болып  бөлінеді. 
Қазақ тіліне постфикс арқылы мағына тудыру тəсілі тəн. Префикс арқылы грамматикалық 
мағынаны беру қазақ тілінде мүлде кездеспейді. 
Б) Ішкі флекция тəсілі. Түбірдің дыбыстық құрамы өзгеруі арқылы грамматикалық 
мағыналардың  берілуін  ішкі  флекция  тəсілі  деп  атайды.  Мысалы:  неміс  тілінде  mitter-
шеше  –  (жекеше)-  mitter  деген  сөз  бар.  Егер  осы  сөздің  бір  дыбысын  өзгертсе,  шешелер 
(көпше)  мағына  пайда  болады.  Немесе  ағылшын  тілінде  foot-аяқ  дегенді  білдірсе,  feet-
аяқтар  деген  көптік  мағынаны  көрсетіп  тұр.  Көптік  грамматикалық  мағынасы  екі 

дыбыстық өзгеруі арқылы жасалып тұр. Ішкі флекция тəсілі көбінесе неміс жəне ағылшын 
тілдерінде, сондай-ақ орыс жəне араб тілдерінде кездеседі. 
В)  Екпін  тəсілі.  Кейбір  тілдерде  екпін  сөздің  грамматикалық  мағыналарын 
ажырататын тəсіл ретінде екпін тек соңғы буынға түседі. 
Ал  кейбір  тілдерде  мысалы:  орыс  тілінде  екпін  жылжымалы,  ауыспалы  болады. 
Екпін  ол  тілде  кейде  сөздің  лексикалық  мағынасына  əсер  ете  алатынын  бəріміз 
білеміз.Мысалы, мынадай екпіні екі түрлі сөздерді алайық: 
Руки (атау септік, көпше) руки (ілік септік, жекеше) 
Ноги (атау септік, көпше) ноги (ілік септік, жекеше) 
Яғни,  алғашқы  сөздер  аяқтар,  қолдар  деген  грамматикалық  мағынаны  білдірсе, 
кейінгілері аяқтың, қолдың деген грамматикалық мағынаны білдіріп тұр. 
Ішкі флекция мен екпін тəсілі қазақ тіліне тəн емес. 
3) Аналитикалық немесе синтаксистік тəсіл. Бұл тəсілдің мынадай түрлері бар: 
 
А) сөздердің қосарлану тəсілі; 
 
Б) көмекші сөздердің тіркесуі арқылы; 
 
В) сөздердің орын тəртібі арқылы; 
 
Г) интонация тəсілі; 
А)  Сөздердің  қосарлану  тəсілі.  Грамматикалық  мағына  сөздердің  қосарланып  айтылуы 
арқылы  беріле  алады.  Мысалы:  қайықтар,  шеоектер  сөздеріндегі  көптік  мағынаны  Затты 
қайық-қайық қылып тастады, шелек-шелек сүт сауды деп те беруге болады. Бұл – көптік 
мағынаның  берілу  жолы.  Тағы  бір  мысал:  көре-көре,  сөйлей-сөйлей,  бара-бара  деген 
сөздер  қайталану  мағынасын  беріп  тұр.  Яғни,  сипат  категориясының  мағынсаы.  Немесе 
əп-əдемі,  қып-қызыл,  көп-көркем  деген  қайталаулар  шырай  мағынасын  беру  үшін 
қолданылып тұр. 
 
Сөздердің  қосарлану  тəсілі  түркі  тілдеріне,  соның  ішінде  қазақ  тіліне  де  бірден  – 
бір тəн құбылыс. 
Б) Көмекші сөздер тəсілі. Көмекші сөздер атауыш сөздермен тіркесіп келіп сөз бен сөзді, 
сөйлем  мен  сөйлемді,  сөздердің  арасындағы  əр  түрлі  қатынастарды,  алуан  түрлі 
грамматикалық  мағыналарды  білдіреді.  Көмекші  сөздер  кейде  аффикстердің  орнына 
қолданыла алады. Мысалы, оқуға келдім – Оқу үшін келдім. 
 
Қазақ  тілінде  шылаулар  түрлі  қызмет  атқарады.  Орыс  тілінде  көмекші  сөздердің 
предлог деген түрі қолданылады. 
 
Етістікте  болатын  жекеше  –  көпше,  жақ,  шақ  етіс  мағыналарын  беруде  көмекші 
етістіктер  үлкен  қызмет  атқарады.  Көмекші  етістіктер  арқылы  грамматикалық 
мағыналардың берілуі де қазақ тілінде жиі кездесетін құбылыс. 
В)  Сөздердің  орын  тəртібі  тəсілі.  Кейбір  тілдерде  сөз  түрлендіретін  формалар  аз  болып 
келеді,  сондықтан,  түрлі  грамматикалық  қатынастар  сөздердің  орын  тəртібі  арқылы 
беріледі.  Сөздердің  орын  тəртібі  тəсілі  қытай,  ағылшын,  француз  тілдерінде  айрықша 
қызмет  атқарады.  Бұл  тəсіл  қазақ  тіліне  тəн  емес,  тек  кейбір  бірен-саран  жағдайда 
ұшырасуы мүмкін. 
Г) Интонацич тəсілі. Сөйлемнің түрлері, сондай-ақ сөйлемдегі түрлі мағыналар (таңдану, 
күдіктену, қуану т.б.) интонация арқылы ажыратылады. Мысалы, Сен кітапханаға барасың 
ғой  деген  сөйлемді  екі  түрлі  интонациямен  айтып,  екі  түрлі  сөйлем  қатарына  жатқызуға 
болады.  Немесе  Əні  қандай  деген  сөйлемді  де  интонациясына  орай  сұраулы-лепті 
сөйлемдердің біріне жатқызуға болады. 
 
Интонация тек сөйлемнің түрлерін ажырату үшін ғана қолданылмайды. Сондай-ақ, 
сөз тіркесі мен сөйлемнің жігін ажырату үшін де пайдаланылады. Мысалы, Ол оқушы-Ол 
оқушы, Мынау дəптер- Мынау дəптер. 
 
Грамматикадағы  маңызды  ұғымдардың  бірі  –  грамматикалық  категория  туралы 
ұғым. Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен грамматикалық 
форма  ұғыммен  ұштасып  жатады,  олар  əрқашан  тығыз  байланыста  болады.  Оның 
мынадай себептері бар: 

 
1)  грамматикалық  мағына  грамматикалық  категориядан  тыс,  оған  байланыссыз 
өмір  сүрмейді.  Керісінше,  грамматикалық  мағына  ктегорияның  элементі  ретінде,  оның 
құрамында өмір сүреді. 
 
2) грамматикалық категория грамматикалық формамен тығыз байланысты. Қандай 
грамматикалық  ктегория  болмасын,  тек  грамматикалық  мағыналар  арқылы  білініп, 
кемінде  2  түрлі  формада  көрінуі  қажет.  Мысалы,  салыстырмалы  шырай  тек  жалғыз  өзі 
шырай категориясы бола алмайды. Ол үшін басқа да шырай түрі болуы қажет. 
 
Сонымен, грамматикалық категория дегеніміз не? Тілдегі өзіне тəн грамматикалық 
формасы, тəсілі бар грамматикалық мағынаны грамматикалық категория деп атаймыз. 
 
Грамматикалық  категориялар  жалпы  сипатта  болады.  Олар  морфологиялық 
категориялар  жəне  синтаксистік  категориялар  болып  екіге  бөлінеді.  Осыған  сəйкес, 
морфология  саласы  мрорфологилық  категориялардың,  ал  синтаксис  саласы  синтаксистік 
категориялардың  ерекшеліктерін  тексереді.  Тілден  тыс  ешбір  грамматикалық  құбылыс 
болмайтыны  секілді,  тілдегі  сөздерден  тыс  грамматикалық  категориялар  өмір  сүрмейді. 
Сондықтан,  грамматикалық  категориялар  тілде  топ-топқа  бөлініп,  белгілі  бір  сөз 
таптарына тəн, телулі болады. Мысалы, септік, тəуелдік, көптік категориялары зат есімге , 
шырай  категориясы  сын  есімге,  шақ,  етіс,  болымды-болымсыздық,  рай  есімше,  көсемше 
категориялары етістікке тəн болады. 
 
Грамматикалық  категориялардың  өресі  мен  өрісі  біркелкі  болмайды.  Кейбір 
категориялар тым жалпы əрі өрісті, əрі қарымды болып келсе, енді бірінің өрісі тым тайыз, 
қарымы  аз,  тіпті  жалқы  да  болып  келуі  мүмкін.Мысалы,  тым  жалпы  категорияға  сөз 
тартары  категориясы  жатса,  ол  бөлшектеніп  жалқы  категорияларға  (  есімдер,  етістер, 
көмекші сөздер категориясына ) бөлшектенеді. 
 
Дəріс-3.  
Тақырыбы: Сөз жəне оның морфологиялық құрылымы. 
Морфема жəне оның түрлері   
Жұрнақ жəне жалғау түрлері. 
Сөздің  морфологиялық  құрылымы  туралы  мəселе  грамматика  теориясының  өте-
мөте  маңызды  проблемаларының  бірі  болып  саналады.  Біз  өткен  лекциялардың  бірінде 
дүние жүзі тілдері 4-ке бөлінеді деп айтқан болатынбыз. Дүние жүзі тілдерін бұлай бөлу 
олардың  тілдік  құрылымының,  ең  алдымен  ондағы  сөздердің  морфологиялық 
құрылымының  əр  басқа  болу  фактісіне  негізделген.  Əр  түрлі  тілдердің  морфологиялық 
құрылысын анықтап жəне салыстыра отырып əр тілдік топтардың өзіндік ерекшеліктерін, 
белгілерін анықтауға болады. 
Əр  сөздің  өзіне  тəн  мағынасы  болатыны  секілді,  грамматикалық  құрылысы  да 
болады. Мысалы: Ғашықтың тілі – тілсіз тіл деген сөйлемді алып көрелік. Осы сөйлемде 
үш  тіл  деген  сөз  бар.  Олардың  бір  ғана  лексикалық  мағынасы  бар.  Ал  осы  тіл  сөзі 
қажетіне қарай өзгертіліп қолданылған. 
Тіл – заттың атын білдіретін негіз. 
Тілі – осы сөздегі –і бөлшегі осы сөзді бөгде адамға телу үшін  
     қолданылып тұр. 
Тіл- сіз  бұл бөлшек тіл сөзін жоқ тіл деген мағынаны білдіріп тұр. 
Бұл  бөлшектер,  сонымен  қатар,  сөзге  азды-көпті  өзгеріс  енгізіп,  оның  құрамын 
өзгертіп 
тұр. 
Тіліміздегі 
сөздердің 
мағынасына 
лексикалық 
жағынан 
немесе 
грамматикалық  жағынан  өзгеруі,  сөдің  бөлшек-бөлшек  болып  бөлінуі  –  тіліміздің 
табиғатына тəн заңды құбылыс. 
Сөздің  лексикалық  не  грамматикалық  мағыналарын  білдіретін  осындай  жеке 
бөлшегін морфемалар деп атайды. 
Жеке  сөздер  сияқты,  морфемалардың  да  өзіне  тəн  ішкі  мазмұны  (мағынасы)  мен 
сыртқы формасы  (дыбыстық жамылғышы) болады.  

Əдеттте, грамматикалық оқулықтарда морфемаға сөздің мағыналы ең ұсақ бөлшегі 
деп анықтама беріледі. Сөздің құрамындағы морфемаларды түбір морфема жəне қосымша 
морфема деп екіге бөледі. 
Түбір  морфема  да,  қосымша  морфема  да  одан  əрі  бөлшектенуге  келмейді  деп 
түсіндіріледі. 
Түбір  морфема  –  сөздің  əрі  қарай  бөлшектенуге  келмейтін  ең  түпкі  негізі.  Түбір 
морфема  сөздің  негізгі  лексикалық  мағынасын  білдіреді.  Түбір  морфема  болмаса, 
қосымша  морфеманың  бірде-бірі  немесе  бірнеше  қосылып  келіп  мағыналы  сөзді  жасай 
алмайды. 
Түбір  морфема  жеке  тұрып  та  семантикалық  жағынан  да,  қызметі  жағынан  да 
дербес сөз бола алады. Мұндайда түбір морфема сөздің мағынасы бірдей болып шығады. 
Мысалы: бас,тіл, жол, кел деген сөздер осындай сипатқа ие. Ал бастық, тілші, жолаушы, 
клісім  түрінде  келетін болса,  онда  құрамында  түбір  морфемасы  да,  қосымша  морфемасы 
да бар сөздер болып шығады. Бұл сөздерге түбір морфема мен сөздердің мағынасы бірдей 
емес. 
Түбір  морфема  дара  түрде  де  (жол,  көр,  ал...),  қосымшалы  түрде  (басшы,  қолтық, 
баспа),  қайталанып  та  (тау-тау...),  басқа  түбір  морфемалармен  бірігіп  келіп  те  (белбау, 
басқұр...),  тіркесіп  келіп  те  (қара  сұр,  он  екі),  жұмсала  береді.Сондай-ақ,  қайталанып, 
қосарланып,  бірігіп,  тіркесіп  келген  морфемаларға  қажетінше  қосымша  морфемалар  да 
жалғана алады. Мысалы: қап-қаптан, қора-қопсыдан, он екісін т.б. 
Қосымша морфемалар деп түбір морфемаларға қосылып, оған қосымша мағыналар 
үстейтін  морфемаларды  айтамыз.Мысалы:  аш-түбір  морфема,  ал  ашты  деп  айтсақ,  оған 
өткен  шақ  мағынасы  үстемеленіп  тұр,  аштық  десек,  өткен  шақтық  мағынамен  қатар, 
қимылды  бірнеше  субьекті  істегені  туралы  көптік,  1  жақтан  істелінгені  туралы  жақтық 
мағына үстемеленіп тұр. Бұлар қосымша морфемалар. 
Қосымша  морфемаларда  мағыналық  дербестік  те,  тұлғалық  дербестік  те 
болмайды.Сондықтан, олар түбір морфемасыз, өз алдына, дербес жұмсала алмайды. Бірақ, 
түбір морфемаға үстеме мағына жамайды. 
Қосымша  морфеманың  өз  алдына  дербес  қолданыла  алмайтындығы,  тек  түбірге 
тіркестіріліп  жұмсалатындығы  қосымша  морфеманың  дыбыстық  жағынан  тұрақсыз 
екендігін, яғни өзі жалғанатын түбірдің ыңғайына қарай өзгеріп, үндесіп отыратындығын 
да  көрсетеді.  Мысалы:  -ты,  -ті,  -ды,  -ді,  -лы,  -лі  жұрнақтары  айналып  келгенде  бір-ақ 
қосымша морфема –лы – ның варианттары ғана. 
Қосымша  морфема  мен  түбір  морфеманы  бір-бірінен  ажырататын  мынадай 
белгілер бар: 
1. 
Түбір  морфема  мен  қосымша  морфема  бір-бірімен  байланыссыз  емес. 
Түбір  морфемаға  кез-келген  қосымша  морфема  жалғана  бермейді. 
Мысалы:  -ған,  -ген  морфемасы  зат  есім,  сын  есім  секілді  сөз  таптарына 
жалғанбайды. 
2. 
Түбір  морфемаға  өзгермей,  өзінің  бастапқы  формасын  сақтап  отырады 
да,  қосымша  морфема  түбір  морфемамен  дыбыстық  жағынан  үйлесіп, 
үндесіп отырады. 
3. 
Бір  түбір  морфемаға  керегінше  бірнеше  қосымша  морфема  жалғай 
беруге болады. Алайда, олар қалай болса солай тіркесе бермейді, белгілі 
бір жүйе бойынша, заңдылық негізінде жалғанады. 
4. 
Бір түрлі қосымша морфема түрлі түбірге қосылса да, оларға түрлі-түрлі 
мағына  үстемейді,  тек  бір  ғана  жалпы  мағына  үстейді.  Мысалы:  көр-іп, 
кел-іп, ал-ып, айт-ып т.б. сөздердегі – ып морфемасы бір ғана көсемшілік 
мағына үстеп тұр. 
Сонымен, түбір морфема мен қосымша морфеманың арасында айырмашылықтар бар:  
 
-  түбір  морфемада  дербес  лексикалық  мағына  болады  да,  қосымша  морфемада 
ондай мағына болмайды, тек жалпы мағына болады. 

 
Қосымша  морфеманың  абстракталы  (жалпы)  мағынасы  түбір  морфемамен 
тіркескенде ғана анықталады. 
 
Түбір морфеманың саны қосымша морфемаға қарағанда əлдеқайда көп болады.  
 
Қосымша морфемалар  ( екінші сөзбен айтатын болсақ, АФФИКСТЕР. Бұл термин 
латынның  ‘‘affuxus’’  –  «жалғанған»,  «қосылған»  деген  сөзінен  қалыптасқан).  Өзіне  тəн 
тиісті жүйесі болады.  
 
Қосымша морфемаларды əдетте, қосымшалар деп атайды. 
 
Қазақ  тілі  грамматикаларында,  оқулықтарында  қосымшаларды  ЖАЛҒАУ  жəне 
ЖҰРНАҚ  деп  екіге  бөліп  жүр.  Ал  жұрнақтарды  сөз  тудыратын  жəне  сөз  түрлендіретін 
(форма тудыратын) деп бөліп жүр. 
 
Проф. А.Қалыбаева қазақ тіліндегі қосымшаларды үшке бөледі жəне өзінің «Қазіргі 
қазақ  тілінің  морфемалық  жүйесі»  деген  еңбегінде  қосымшаларды  төмендегідей  етіп 
бөледі: 
1) 
Сөз тудыратын жұрнақтар. 
2)  Форма тудыратын жұрнақша. 
3)  Сөздерді байланыстыратын жалғау. 
Қосымшаларды бұлай бөлу мəселесіне келген кезде тіл ғылымдарының бəрі бір келісімге 
келе  бермейді.  Белгілі  лингвист  Ы.Е.Маманов  қосымшаларды  тек  екі  түрге  ғана  бөлуге 
болады  деп  тұжырымдайды:  а)  сөз  тудыратын  жұрнақтар,  б)  форма  тудыратын 
қосымшалар.  Соңғысының  құрамына  жұрнақ  та,  жалғау  да  кіреді  деп  есептейді.  Себебі, 
жалғау  да  түбір  морфемаға  жалғанған  кезде,  сөздің  тек  формасын  ғана  өзгерте  алады. 
Сондықтан, оларды осылай атаған дұрыс деп санайды. 
 
Сондай-ақ,  Маманов  жалғаудың  берілген  анықтамасына  да  күмəн  келтіреді.  «Сөз 
бен  сөзді  байланыстыратын  қосымшаның  түрін  жалғау  деп  атаймыз»  деген  анықтама 
берілген оқулықтарда. Бұл анықтама бойынша, жалғау сөз бен сөзді жалғастырып тұрады. 
Мысалы: Мен көше-ге бардым. Мен көше-ге əке-м-мен бардым. Осы сөйлемдерде жалғау 
шын мəнінде сөз бен сөзді байланыстырып тұр. Ал, мынандай сөйлемдерді алып көрелік: 
 
1.Оқушылар  мектепке  кірді.  Оқушы  мектепке  кірді.  Бұл  мысалдардан  көрініп 
тұрғандай,  көптік  жалғауы  сөз  бен  сөзді  байланыстыра  алмайды  екен.  Яғни,  көптік 
жалғауын жалғамасақ та, оқушы деген сөз өзінен кейінгі сөздермен байланыса алады екен. 
Осыдан көрініп тұрғандай, жалғауларға берілген анықтамада да шарттылық сипат бар. 
 
Сонымен,  қазақ  тіліндегі  қосымшалар  екі  үлкен  салаға  бөлінеді  екен,  жұрнақтар 
жəне жалғаулар. 
 
Сөз  тудырушы  жұрнақтар  арқылы  жасалған  мағынаны  деривациялық  мағына  деп 
атайды  да,  ал  форма  тудыратын  жұрнақтар  арқылы  жасалған  грамматикалық  мағынаны 
реляциялық мағына деп атайды. 
1. 
ЖҰРНАҚТАР. Жұрнақтар лингвистикада «суффикс» деген терминмен белгіленеді. 
Латынның  ‘‘suf’’-    «соң»  жəне  ‘‘fux’’-  «жалғанған»  деген  сөздерінің  негізінде 
қалыптасқан. 
Қызметі  жағынан  жұрнақтар  екіге  бөлінеді:  сөз  тудыратын  жұрнақтар  жəне  форма 
тудыратын жұрнақтар. 
а)  сөз  тудыратын  жұрнақтар  белгілі  бір  сөздерге  жалғанып,  басқа  лексикалық  мағыналы 
сөз  туғызады.  Мыс,  қой-шы,  қойма-шы,  тік-ін,  тік-іс,  тік-ін-ші  т.б.  Сөз  тудыратын 
қосымшалар,  əдетте,  лексикалық  категория  болып  есептеледі.  Бұл  –  заңды  құбылыс.  Сөз 
тудыратын жұрнақ сөздің мағынасымен тығыз байланысты болып келеді. Ал сөздің өзіне 
тəн  мағынасын  тіл  ғылымының  лексика  саласы  қарастырады.  Ендеше  лексикалық 
категорияның  қатарына  қосылатын  осы  жұрнақты  неге  морфологияда  қарастырып 
отырмыз деген сұрақ тууы мүмкін. 
 
Сөз тудыратын қосымшалар түбірге қосылғанда сөздің тек лексикалық мағынасын 
ғана өзгертіп қоймайды, сонымен қатар грамматикалық мағынасын да өзгертеді. Мысалы, 
құр-етістік.  Осы  сөзге  сөз  тудыратын  жұрнақ  жалғасақ  құр-ыл-ыс  түрінде  болып  келеді. 
Міне, осы сөзде тек лексикалық мағына ғана өзгермей, сондай-ақ грамматикалық мағына 

да  өзгеріп  тұр.  Яғни,  бұрын  етістік  болған  сөз  енді  жұрнақтың  қосылуы  нəтижесінде  зат 
есімге  айналып  отыр.  Сондықтан  қашан  да  болсын  əрбір  жұрнақ  белгілі  бір 
грамматикалық категорияның көрсеткіші болып қызмет етеді. 
 
Қазақ  тілі  жалғамалы  (аглютантивті)  тіл  болғандықтан,  сөз  тудыратын  жұрнақтар 
да,  форма  тудыратын  қосымшалар  да  түбір  морфемаға  бірнеше  болып  келіп  жалғана 
алады. Мысалы, тіг-ін-ші-лік, оқы-у-шы-лар-мыз-дай т.б. 
б) форма тудыратын жұрнақтар бұл жұрнақтардың сөз тудырушы жұрнақтарға қарағанда 
мағынасы,  табиғаты  басқаша  болып  келеді.  Сөз  тудырушы  жұрнақ  жалғанған  сөзге  сəл 
ғана қосымша мағына үстейді. Мысалы, қой-төрт түлік малдың бірі, ал қойшы осы малды 
бағатын адам. Ал егер қойлы десек қойы бар, қой-дай десек қойға ұқсссаған деген түсінік 
туады. Соңғы сөздерде жаңа мағына туып тұрған жоқ. Тек сол қой сөзіне байланысты сəл 
ғана өзгеріс бар деп айтуға болады. 
 
Форма  тудыратын  жұрнақтарды  мағыналары  мен  қызметтері  жағынан  сөз 
тудыратын  жұрнақтар  мен  сөз  байланыстыратын  екі  арасындағы  категория  деп 
қарастыруға  болады.  Осылай  деп  айта  отырып,  форма  тудыратын  жұрнақтар 
жалғаулардан  гөрі  сөз  тудыратын  қосымшаларға  жақынырақ  деп  айта  аламыз.  Себебі, 
форма тудыратын қосымша түбір морфемаға сəл де болса жаңа мағына үстейді. 
 
Қосымшалардың суффикс пен жалғаудан басқа өзге тілдерде кездесетін ( мысалы, 
орыс тілінде, латын тілінде, индонезия тілдерінде) префикс, инфикс деген түрлері де бар.  
 
Префикс  –  түбірдің  алдынан  келетін  қосымша.  Бұл  орыс  тілінде  көп  кездеседі. 
Мыс,  ходить-приходить,  сходить,  уходить,  входить,  выходить  т.б.  Қазақ  тілінде 
префикстер  жоқ.  Тек  кейбір  иран  тілінен  енген  сөздерде  кездесетін  бей,  -би  префиксі 
кездеседі. Мыс, таныс-бейтаныс, саясат-бисаясат т.б. 
 
Инфикс  –  түбірдің  ішінде  қойылатын қосымша.  Инфикс  латын,  тагаль  (индонезия 
тілдеріне енетін тіл.) тілдерінде кездеседі. 
 
Құрылымның ерекшелігіне, құрамына қарай жұрнақтар жалаң жəне құранды болып 
бөлінеді. 
 
Жалаң  жұрнақ  деп  мағына  жағынан  да,  форма  жағынан  да  бөлшектенбейтін,  бір 
бүтін  жұрнақты  айтамыз.Мыс,  -шы,-ші,  -ым,  -ім,  -қыш,  -кіш,  -шық,  -шік  сияқты 
жұрнақтардың қай-қайсысы да мағынасы мен  тұлғасы жағынан бір тұтас жұрнақтар. 
 
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемі екі не одан да көп 
жалаң  жұрнақтардан  құралып  жасалған  жұрнақтарды  құранды  жұрнақтар  деп  атайды. 
Мысалы, - шылық, -шілік, -ыңқы, -іңкі, -сыра, -сіре т.б. 
 
Жұрнақтардың  ішінде  айтылуы  бірдей,  таңбалануы  бірдей,  бірақ  мағынасы  мен 
қызметі  басқа,  яғни  туынды  мағыналары  бір-бірімен  байланыспайтын  жұрнақтар  да  бар. 
Мыс, қатына деген сөзге – с жұрнағын жалғаған кезде екі мағыналы сөз туындайды. 
1)  айтыс – зат есім; 2) айтыс – етістік. Міне, бұл жұрнақ- омоним жұрнақ. 
Қазақ тіліндегі омоним жұрнақтар о баста бір негізден тараса керек. Бұл қосымшалардың 
конверсиялану құбылысы. Енді – шы, -ші жұрнағы туралы да бірер сөз айта кетелік. 
1.  ат-шы, етік-ші, мал-шы, жазу-шы – зат есімдер 
2.  аунақ-шы, тықыр-шы, тыпыр-шы – етістіктер 
    3.қой-шы, байқа-шы, көр-ші, кел-ші – қалау райлы етістіктер.  
Бұл жұрнақтар – омоним жұрнақтар. 
Мағынасы мен қызметі жағынан бір-біріне ұқсаса, өзара мəндес жұрнақтар да бар. Оларды 
синонимдес жұрнақтар деп атайды. Мыс, 
                                               
                                        -қыш, кіш, ғыш, гіш; 
                                        -шақ, шек, қақ, кек, ғақ, гек; 
                                        -қыр, -кір, -ғыр, -гір; 
Жасқаншақ-жасқанғыш, 
қызғаншақ-қызғанғыш, 
ұрыншақ-ұрынғыш, 
ұялшақ-
ұялғыш деп айтуға болады. Сондай-ақ, білгір – біл-гіш, ұшқыр-ұшқыш деп айтуға болады. 
–  ша,  -ше  жұрнағы  мен-шік,  шық  жұрнағы  да  синонимдес  болып  келеді.  Мыс,  төбе-шік, 

көл-шік, үй-шік, деп те, қобди-ша, өзен-ше, күрек-ше деп те айтуға болады. Екі жұрнақта 
кішірейту мағынасын беріп тұр. 
-кер,  -гер,  -кеш,  -шы,  -ші  жұрнақтары  да  синонимдес  бола  алады:  жұмыскер-
жұмысшы, қызметкер- қызметші, арбакеш –арбашы, суреткер –суретші т.б. 
Мағыналары  бір-біріне  қарама-қарсы  жұрнақтар  да  бар.Оларды  антонимдес 
жұрнақтар деп атайды. Мыс,1/ -лы, -лі, -ты, -ті, -ды, -ді белгілі бір заттың не құбылыстың 
барлығын  білдірсе,  -сыз,  -сіз  жұрнағы  керісінше,  сол  заттың  жоқтығын  білдіреді:  сулы  –
сусыз, малды-малсыз, көрікті-көріксіз, қарлы-қарсыз. 
Жұрнақтар  жоғарыдағы  топтардан  басқа  шығу  тегіне  қарай  төл  жұрнақтар  жəне 
кірме жұрнақтар болып та бөлінеді. 
Қалыптасу  уақытына қарай көне жұрнақтар жəне жаңа жұрнақтар болып бөлінеді. 
Сөз  тудыру  қабілетінің  сақталу-  сақталмауына  қарай  тірі  жұрнақтар  жəне  өлі  жұрнақтар 
болып  саналады.  Сөз  тудырудағы  жəне  форма  тудырудағы  қызметіне  қарай  өнімді  жəне 
өнімсіз жұрнақтар болып дараланады. 
Сөйтіп,  жұрнақтардың  шығу  төркіндеріне  де  даму  жəне  қалыптасу  тарихында  да, 
беретін  мағыналары  мен  атқаратын  қызметтерінде  де  қаншалықты  ерекшеліктері  мен 
өзгешеліктері  бола  тұрса  да,  олар  без  берекет,  бытыраңқы  осымшалар  емес,  бір  үлкен 
жүйеге сарқылатын жəне сол жүйеден ұя-ұя болып тарайтын категория болып табылады. 
ЖАЛҒАУЛАР. Қосымшалардың бір түрі – жалғаулар. 
Жалғаулар жұрнақтарға қарағанда бірнеше ерекшеліктерімен дараланады. 
1. 
Жалғаулар  өзі  тіркесетін  сөзге  лексикалық  мағына  үстей  алмайды,  тек  оларға 
грамматикалық мағына үстей алады. 
2. 
Жалғаулар  жалғанған  сөзге  мағына  үстей  алмайды,  олар  тек  сөз  бен  сөз 
байланыстыратын қызмет қана атқарады. 
3. 
Жұрнақтармен  салыстырғанда,  жалғаулардың  қолданылу  өрісі  мен  шеңбері 
анағұрлым  кең.  Жалғаулар  белгілі  бір  сөз  табына  енетін  сөздердің  бəріне  бірдей, 
талғамай жалғана береді. Қазақ тілінде септік, көптік , тəуелдік жалғаулары зат есім 
сөздердің  бəріне  дерлік  жалғана  береді.  Сондықтан,  оның  қолданылу  өрісі,  аясы 
əлдеқайда кең деп айта аламыз. 
4. 
Жұрнақ жалғанған сөзге қиюласып кірігіп кетеді де, ал жалғаулар жалғанған сөзбен 
кірігіп,  жымдасып  кетпейді.  Жалғау  аффикстік  морфеманың  сөзге  жалғанып,  соған 
ілесіп жүрген қосалқы элементі екені аңғарылып тұр. 
5. 
Жалғаулар  тұлға  жағынан  байыпсыз  болады.  Яғни,  олар  жалғанатын  сөздің 
дыбыстарының  əуеніне  сəйкес  не  жуан,  не  жіңішке,  сондай-ақ,  құрамындағы 
дауыссыздары да қатаң, ұяң, үнді болып келіп отырады. Мыс, - лар, -лер, -дар, -дер, -
тар,-тер, немесе  -дың, -дің, -тың, -тің, -ның, -нің т.б. Мұндай өзгеру жұрнақтарда да 
кездеседі.  Алайда,  жұрнақтардың  бəрі  бірдей  олай  өзгере  бермейді.  Сингоманизм 
заңына бағынбайтын –хана, -кеш, -пар, -қой сияқты жұрнақтарда тілімізде кездеседі. 
Ал  жалғаудардың  түрі  біреу-ақ,  ол  көмектес  септік  жалғауы  -мен,  -менен,  -пен,  -
пенен, -бен, -бенен. 
Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар. Олар: к.ж., т.ж., с.ж., ж.ж. Осы төрт 
жалғаудың  əр  қайсысына  тəн  өзіндік  грамматикалық  формалары  жəне  сол  мағыналары 
мен формаларына сай, олардың өзіндік қызметтері бар.  
 

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: