Тіл комитеті

«Ильич»,  «Қызыл  Октябрь»,  «Социализм»,  «Коммунизм»,  «Комин­
терн»,  «Победа»,  «Партсъезд»,  Ленин,  Киров,  Ворошилов, Буденный, 
Свердлов, Херсоновка, Покровка, Холмогоровка, Красное поле, Русская 
Таловка,  Казгородок,  Покорное,  т.б.  елді  мекендерге  бүрынғы  тарихи 
атауы  қайтарылды.  Енді  бүлар  көңілге  де,  жүрекке де,  санаға да шуақ 
төгетін  Қабанбай  батыр,  Олжабай  батыр,  Аққүдық,  Ақой,  Алтында- 
ла, Сүлусай, Ботақара,  Үшкөпір, Мырзашоқы, Қасқасу аталды.  Шучье 
ауданындағы  Қотыркөл  ауылдық  округі,  ауылы,  көлі  Қатаркөл  деген 
өз  атауын  тапса,  Ақтөбе  облысындағы  «Челкарский  район»,  «город 
Челкар»  елді мекендері  орыс транскрипциясын өзгертумен әу бастағы 
дүрыс  атауы  Шалқарға  оралды.  Березинді  ығыстырып  Қайыңды,  Рас­
с в е та  итеріп  Қарағаш,  Покорноенің орнына  Баймырза  келді.  Әділеті 
де,  жөні  де  осы  ғой.  Мәселені  төтесінен  қойып,  әдемі де  әуенді  атау- 
ларды тірілтуге қозғау салушы жер-жерлердегі озық ойлы азаматтарға, 
игілікті  бастамаға  қолдау  көрсеткен  астаналық  саяси  элитаға рахмет 
тен басқа айтарымыз  жоқ.
Қазақ  ономастикасының  жанаша  түлеуі  бітіспес  қайшылықсыз 
жүргенмен  қалпақпен  үрып  алғандай  оңайға  соқпағанын  жас  үрпақ 
білгені  абзал.  Оны  ескі  мен  жаңаның  арпалысына  айғақ-дәлел  ретін 
де оқулықтарға енгізсе де артықтық етпейді.  Бір ғана Ермак қаласына 
Ақсу  атауын  қайтару  төңірегіндегі  дау-дамайлар  тарих  зердесінен  өз 
орынын  табатынына  сенеміз.  Бітер  іеті  қиындатып,  отка  май  күиьіп 
жүргендер  күнделікті  күйкі  тірлікпен  нанын  тауып,  қүдайына  тәу 
айтушы  қарапайым  ецбек  адамдары  емес.  Олар  -   ішкені  -   алдында, 
ішпегені  — артында  мәскеулік  солженицындар,  козловтар. 
«
  өтеншн 
кеңесіне»  қүлақ  қоятындар  арамыздан  табылды.  Турасын  аитсак, 
империялық  өркөкіректік  пен  үғым-түсініктен  арылмаған,  қызме 
істеп  жүрген  ортасындағы  демографиялық  басымдыққа  сүиенге 
өзіміздің  бишікештер 
«Қазақстан  Республикасының  әкімшілік  ау 
мақтық  қүрылысы  туралы  Занды»  бетперде  қылып,  даңғылдарғ  , 
бульварларға,  көшелерге  ат  қою 
және  олардың  атын  өзгерт 
мәселелерін сөзбүйдаға айналдырғысыкелді.  Маслихаттардадауыск 
салумен  өткізбей  тастағандарын  жеңіс  санады.  Әйтпесе 
аВЛ°  
қаласындағы  көрікті  кәшелердің  біріне  академик Қ.  әт  аевтын 
беру  бірнеше  жылдарға  созылар  ма  еді.  Ономастиканын  толғағь 
кен міндетін шешпей, уақыт оздыра түсудін жолына ТҮ ^ ^ Д^Р^' 
бақай есебін мына меліметтерден де байқауға болады. 
дар  аясында  қазағы  қалың  Оңтүстік  Қазақстан  облысындағы
95

мекен,  Алматы  облысындағы  37  елді  мекен,  Қарағанды  облысындағы 
34 елі мекен қайта атауды иеленсе, Қостанай облысында 9, Шығыс Қа- 
зақстан облысында 2, Павлодар облысында 6 елді мекен ғана жаңа ата- 
умен  рәсімделінді.  Отарлаушылар,  тоталитаризмнің  сойылын  соққан- 
дар  таңған  елді  мекен  атаулары  еліміздің  солтүстігінде,  шығысында 
әлі  күнге дейін сеңі бүзылмай түрғанын, өйткені онда демографиялық 
ахуалдың  өзгешелеу  екенін  көзі  қарақты  жүрт  жақсы  біледі.  Бүл  аз- 
дайын  Қостанай  ауданының  Абай  ауылдық  округі  Мемономкомның 
1999  жылғы  26  маусымдағы  шешімімен  Заречный  ауылдық  округі 
болып  қайта  аталуын  немен  түсіндіруге  болады.  Өтпелі  кезеңде 
ымыраға да  бару  керек  шығар.  Tan  осы  шешіммен  Солтүстік  Қазақс- 
тан облысындағы Аққайың ауданының Ленин ауылдық округі Лесной 
ауылдық округі  деген  жаңа  атауға ие  болыпты.  Лениннен  Леснойдын 
несі  артық екенін бір қүдай білсін.
Біз  көріпкел де,  сәуегей де  емеспіз.  Ертеңгі  күнге  болжау  айтуға 
құмарлығымыз  жоқ.  Әйткенмен,  күні  өткен  ескінің  азаттық  туымен 
келген  жаңаға  жол  беретіні  күмәнсіз  болғандықтан  ономастикалык 
қүрылыс  қарқыны  осылай  ала-қүла  жүре  беретін  болса,  оңтүстік  пен 
орталықтан  басқа аймақтардың топонимін, гидронимін,  оронимін,  ой- 
конимін,  хорономін  тарихн-үлттық  негізіне  көшіруге  жылдар  емес, 
ғасырлар кетеді-ау деп болжаймыз.
Елді  мекендерге  атау  беру,  қайта  атау  және  транцкрипциясын 
озгертуге ғана емес, үйымдар мен физикалық-географиялық объектілер 
атауына  қатысты  ономастикалық  шаралар  мазмүнындағы  ізденістер 
мен  тәжірибені  де  ой  елегінен  өткізудің  уақыты  келді.  Тәуелсіздіктін 
5  жылы  ішінде  ғана  (1999-2004  жж.)  республикадағы  444  білім  беру, 
әскери білім беру, мәдениет, денсаулық сақтау үйымына, шыңға, мүнай 
кен  орнына,  әскери  бөлімге,  спорт  үйымына,  әуежайға,  су  тоспасына 
есім  беру  және  қайта  атау  жүзеге  асырылған  екен.  Әрбір  шешімнін 
артында  іздеушісі,  жауапты  қызметкерлер  мен  атқарушылар,  мол 
қаржы-қаражат түрғанын  ескерсек,  аз  жүмыс  атқарылмағанын  байқау 
қиын  емес.  Жаңа  атаулардың  хронологиялық  ауқымы  Күлтегіннен 
(VIII  ғасыр)  спорт  көгіндегі  аққан  жүлдыз  Б.Саттархановқа  дейінгі 
аралықты  қамтиды.  Ұйымдарға  Қ.Сәтбаев  есімі  4  рет,  Абылай,  Кене- 
сары,  Абай,  Ә.Бөкейханов,  М.Шоқай,  М.Жүмабаев  есімдері  2  реттен, 
Наурызбай,  Шәкәрім,  А.Байтүрсынов,  М.Дулатов,  М.Әуезов  есім- 
дері  1  реттен  беріліпті.  Есім  беру  және  қайта атаумен ономастиканын 
үлттық болмыс-бітімін қалыптастыруға оңтүстік және орталық аймақ-
96

тар тәп-тә\'ір мән бергснін тағы атап өтуіміз қажет. Мәселен, Оңтүстік 
Қазақстан  облысы  бойынша  44  білім  беру,  мәдениет,  денсаулық  сақ- 
тау,  спорт  үйымына  қазақ  тарихы  мен  мәдениетіне  еңбегі  сіңген  ер- 
лер  есімі  берілсе,  146  білім  беру,  мәдениет  үйымдарына  қайта  атау 
беріліпті.  Алматы  облысында  бүл  көрсеткіштер  26 және  28  екен,  Қы- 
зылорда  облысы  бойынша -   20  және  3.  Есімдері үлықталғандар  ішін- 
де  кеңес  жылдары  саяси-идеологиялық  өктемдікпен  үлт  тарихынан 
ысырылғандар -  Жалаңтөс  баһадүр  Сейітқүлүлы,  Тәуке хан,  Қазыбек 
би,  Қарасай  батыр,  Шортанбай  Қанайүлы,  Әлімхан  Ермеков,  Жайық 
Бектүров,  Өмірбек Жолдасбеков,  Қайрат Рыскүлбеков, т.б. -  бар.
Қазақстанның оңтүстік пен орталықтан басқа  аймақтарында  есім 
беру  мен  қайта  атау  барысы  уақыт  сұранысынан  әлдеқайда  төмен 
түр  деп  есептейміз.  Тіпті  астаналық  облыстың  өзінде  10 үйымға  есім 
беріліп,  2 үйым ғана қайта аталыпты. Ақтөбе, Атырау, Қостанаи,  ав 
лодар,  Шығыс Қазақстан облыстарындағы  көрсеткіштер де осы шама 
лас.  Бүл  тақырыпты  бүқаралық  апарат  қүралдары  аз  көтеріп  жүрген 
жоқ.  Ендігі жерде Мемономком белсенділік танытуы  керек.
Есім  беру  мен  қайта  атау  үрдісін  ой  елегінен  өткізу  үстінде 
өзіміз  байқаган танымдық-практикалық  мәні  бар және  ір-екі жәитке 
кеңірек  тоқтала  кетуді  жен  көрдік.  Әңгіме  Алматы  қаласы  остан 
дық  ауданының  №  38  Қазақстан-Ресей  гимназиясына  Қазақстан  ес 
публикасы  Үкіметінің  2000  жылғы  7  сәуірдегі  қаулысымен  Миха 
Ломоносов  атындағы  №38  гимназия деп  есім  беруде  және 
ЬІМ* 
қаласындағы  Крупская  атындағы  №15  орта  мектепті 
кіметтщ 
жылғы 31  тамыздағы  қаулысымен Дмитрий Менделеев атында™  
орта  мектеп  деп  қайта  атауда  болып  түр.  Біздщ  оиымызша,  о 
у 
екі  шешім  де  жан-жакты  дәйектелместен  қабылдана  салған. 
р 
ден,  М.Ломоносов  пен  Д.Менделеев  есімдері  елімізде  ең  ект 
ладан  еңкейген  қартқа  дейін  жақсы  мәлім  әрі олардың атын  к 
елді  мекендегі  көшелерден  кездестіруге  болады, 
яғни  ^  
үлықтауға  М.  Ломоносов  та,  Д.Менделеев  те  зэру  емес. 
’
элем  халықтарының  белгілі  түлғаларын  Қазақстан  отомас 
енгізудің,  қанша тыраштансақ та,  еш мүмкіндігі жоқ. 
Ш1™  
’  йда 
зақтан  басқаның  есімін  беру немесе қайта атау керек  олғ 
. 
(көпүлттық республикамыз үшін бүл әбден түсінікті іс^шар  • 
мен  Шымкенттің,  Қостанай  мен  Көкшетаудың,  емеи  ме 
~
т.б. тарихында терең із қалдырған айтулы түлғаны үлы^кта 
2003
пайдалы  емес пе.  М әселен,  Қазақстан 
Республикасы
97
7-2144

жылғы  30  мамырдағы  қаулысымен  Батыс  Қазақстан  облысының  Сы­
рым  ауданы  Шолақаңқаты  ауылдық  округінің  бүрынғы  «Правда» 
орта  мектебіне  Виктор  Шубин  есімі  берілді.  Бүл  азамат  облыстағы 
көпсалалы  шаруашылық  -   «Правда»  газеті  атындағы  кеңшарды  40 
жыл  бойы  басқарған  еді.  Қажырлы  да  іскер  басшы  астық  өндіруді  36 
есе, әр гектардың өнімділігін 3 еседен аса көтеруге қол жеткізген бола- 
тын,  Социалистік Еңбек Ері атанды. Қазақтан басқаны үлықтасақ, елге 
еңбегі сіңген осындай түлғаларды үлықтайық.  Әлеуметтік  әділеттілік, 
үлтаралық  татулық осындай қадамдармен нығаяды.
« Асықпаған арбамен қоян соғады», дейді хал ық нақы лы , Ac ығыстық 
ономастика ісіне  абырой әпере қоймайды.  Әлемдік өркениеттегі, Отан 
тарихындағы  орны  ерекше  түлғалармен  арада  мың  жыл  өткен  соң  да 
табысып  жататынымыз  көшелі  түжырым-пайымдауларға  жетелегені 
жон.  Қорқыт  Ата,  Күлтегін,  әл-Фараби  тағдыры  осыған  дәлел.  Кеше 
ғана дүркіреп өткен мерейтойдың қүрметіне немесе бақилық болғанына 
жыл толмаған  аптал азаматтарымызға ономастикалық шешім шығара 
берсек,  қасиетті істің қадірін кетіріп алуымыз әбден мүмкін. Ал мүның 
алғашқы  белгілері  бой  көрсете  бастады.  Айталық,  таптық-партиялық 
идеологияға  сай  қойылған  «КСРО-ның  60  жылдығы»,  «Қазақстан 
ЛКЖО-ның 60 жылдығы»,  «Қазақстанның 40 жылдығы», «Қазақ ССР- 
нің  50  жылдығы»  атынан  үйымдар  бас  тартып  жатқан  бүгінгі  таңда 
өзін-өзі ақтамаған тәжірбиені кайталаудың мақсаты  неде.  Әйтпссе  Іле 
Алатауындағы атауы жоқ 3750 метрлік биіктік «Хабар шыңы» биіктігі 
дегең жаңа атауына ие болар ма еді.  Хабарда шың болмайды.  Хабарда 
не ақиқат бар,  не өтірік бар.  Егер «Хабар шыңы» жаңа атауы  «Хабар» 
телеарнасына қатысты болса, уақыт ©те келе тап осы телеарна атының 
өзгермейтініне кім кепілдік береді.
«Айтпаса-сөздің атасы өледі». Бастап қалған соң, ономастикадағы 
асығыстықтың  тағы  бір  көрінісіне  назар  аударалық.  2002  жылдың 
қаңтарында ғүлама ғалым,  белгілі  қоғам  қайраткері  Манаш  Қозыбаев 
дүниеден озды.  2003  жылдың 30 мамырында Қазақстан Республикасы 
Үкіметінің  қаулысымен  Солтүстік  Қазақстан  мемлекеттік  универси- 
тетіне 
М.  Қозыбаев  есімі  берілді.  Арада  көп  уақыт  өтпей  Қостанай 
қаласында мемлекеттік педагогикалық институт шаңырақ көтерді. Сәл 
ғана  сабыр  сақтағанда,  Қостанайдағы  жаңа  жоғары  оқу  орнына  ака­
демик  есімі  келісті  реңк  берер  еді.  Біз  М.Қозыбаев  есімін  Солтүстік 
Қазақстан мемлекеттік университетіне қимай отырған жоқпыз. Манаш 
ағаның  аты  Қазақстанның  бар түкпірінде  қүрметпен  ауызға  алынаты- 
98

нын  білеміз.  Әңгіме  Қостанай  педагогикалық  институты  тарихында 
Манекеңнің  өзіндік  орны  бар  екендігінде.  М.Қозыбаев  Қазақ  универ- 
ситетін  бітірген  соң  еңбек  жолын  Қостанай  мұғалімдер  институтын- 
да  бастады.  Бастауыш  партия  үйымының  хатшысы,  қалалық  партия 
комитетінің мүшесі ретінде мүғалімдер институтын педагогикалық ин­
ститут дәрежесіне  көтеруге,  институтқа жаңа  ғимарат салуға  тікелей 
араласты. Ономастика ісінен де сырттүрмаған еді. Болашақ академиктің 
мүрындық болуымен сонау  50-ші жылдарғы  Қостанайдағы бір көшеге 
Омар  Досжанов  аты  беріледі.  Бүл  қаладағы  Сүлтан  Баймағамбетов 
атындағы  көшеден  кейінгі  қазақ  есімін  алған  екінші  көше  екен.  Жас 
ғалым  Тобыл  жағасындағы  аудандардың  біріне  Ыбырай  Алтынсарин 
есімін  беру  туралы  үсыныс  жасайды.  Қысқасы,  ел  мүддесіне  еңбек 
еткені  үшін хрущевтік «жылымық» түсында үлтшыл атанды.
Небір  шырғалаңдармен  біресе жабылып,  біресе ашылған,  шови- 
нистік қыспақты аз көрмеген Қостанай мемлекеттік педагогикалық ин- 
ститутына  М. Қозыбаев есімі сүранып-ақ түрған жоқ па? Ал Солтүстік 
Қазақстан  мемлекеттік  университетіне  М.Жүмабаев  есімі  берілгенде 
діттеген  жерінен  шығар  еді.  Петропавл  қаласындағы  ақын  ескерт- 
кішін  қайта-қайта  қорлап  жүргендер Үкімет шешімінен қорықанынан 
арам пиғылдан біржолата  арылар ма еді,  қайтер  еді.
Сөз  арасында айта кетейік, бәрі пединститутқа ат беруден шығып 
жатыр  ғой.  Бүгінде  Семей  мемлекеттік  педагогикалық  институт 
үжымы  Ш әкәрім  қажы  есімін,  Ақтөбе  мемлекеттік  педагогикалық 
институт  үжымы  Қ.Жүбанов  есімін  қайта  алғысы  келеді.  Уәждері  де 
орнықты.  Ал профессор Т.Кәкішев Павлодар мемлекеттік педагогика- 
лық  институтына  С.Дөнентаев  есімін  үсынып  жүр.  Біздің  ойымызша, 
Павлодардағы  пединститутқа  XX  ғасырдың  басында-ақ  жоғары  оқу 
орындарына  арнап  «Психология»  оқулығын  жазған  Жүсіпбек  Айма- 
уытов  есімі  лайық.  Елімізде  С.Дөнентаев  есімімен  аталган  үйымдар 
баршылық.  «Көркемтайы»  мектеп  оқулығына  кіргелі  қашан.  Ал 
Ж.Аймауытов  XX  ғасырдың  аяғында  ғана  ақталды.  Тоталитаризмнің 
қараңғы  қапасынан  енді  ғана  шыққан  Ж.  Аймауытовты  білетіндер 
әлі  аз,  оны  үлықтаумен  қазақстандық  халықтың  оң  тарихи  санасын 
қалыптастыруға үлес қосылары күмәнсіз.
Өткен  іске  салауат.  Бүдан  былайда  ақырын  жүріп,  анық  бас- 
сак,  ономастика  саласындағы  еңбегіміз  далаға  кетпес.  Бүған
2005  жылғы  21  қаңтарда  Үкімет  шешімімен  күшіне  енген  «Қа- 
зақстан  Республикасындағы  мемлекеттік  ономастикалық  жүмыс
99

түжырымдамасы»  оң  ықпал  ететініне  сенеміз.  Түжырымдамада  жеР ' 
гілікті  өкілді  және  атқарушы  органдарға  айрықша  еңбегі  сіңген  қай- 
раткер-түлғаларды олар қайтыс болғанына 5 жыл толған жағдайда ғана 
есімін үлықтау үсынылған  екен.  Қүптайтын-ак  үсыныс.  Тарих  үшін  5 
жыл дегеніміз қас-қағым сәт қой.
Ономастика саласындағы саясаттың кез-келген әлеуметтік қауым- 
ды  тәрбиелеуге  қатысы  болғандықтан  арқалап  түрған  жүгі  мейлінше 
салмақты.  Ол әсіресе жастардың бойына қазақстандық патриотизм ру- 
хын дарыту үшін  ауадай  қажет.  Осыны  біле  түра,  көздеген  мақсатқа 
апарар жол ментәсілдерді іздегенде көбінесе аға үрпақтың,  бабалардың 
ерен ерліктерін үлгі-өнеге ретінде алға тартатынымыз рас. Тіпті сол аға 
үрпақ өкілдері жас болмағандай сөйлейтініміз бар.  Аузымыздан таста- 
май  жүрген  хандарымыздың,  билеріміздің,  батырларымыздың  қазір- 
гі  кең  қолданымдағы  суреггерін  қараңыздаршы  -   бәрі  ата  сақалдары 
омырауына  түскен  қарттар.  Бүлардың  кемеңгерлігі  мен  жау  түсірер 
жүректілігі,  даланың  ауызша  тарихнамасында  айтылып  жүргендей, 
ат  жалын  тартып  мінгеннен-ақ көзге  түскеніне  күдіктене  бастайсың. 
Ол  -   ол  ма,  кешегі  ¥л ы   Отан  соғысы  майданында  Кеңес  Одағынын 
батыры  атағын  алған  боздақтардың  өзін  суретте  кекселендіріп  жібе- 
ру  дәстүрге  айналғалы  қашан.  Әлия  мен  Мәншүктің  қағаздағы  бей- 
несіне  қарап,  19  -20  жастағы  он  екіден  бір  гүлі  ашылмаған  бойжет- 
кен  екенін  аңғару  мүмкін  емес.  Ендеше  ономастикалық  шешімдерде 
«жас  адам  факторы»  үмыт  қалмауын  қатты  қадағалаған  ләзім.  Ерте 
сөнген  жүлдыздардай  үл-қыздарымыздың  есімін  есте  қалдырумен 
жастарды  тәрбиелеуге  пәрменді  серпін  беріледі.  Әзірге  «жас  адам 
факторын»  игеруде  сылбырлық  басым.  Ал  қыршын  кеткен  қанша- 
ма  жас  ғалымдарымыздың,  шығармашылық  иелерінің,  тыныштық 
сақшыларының,  спортшыларымыздың лайықты  есімдері үмыт қалуда 
десеңізші.  1996  жылдың  каңтарында  ғылыми  іссапармен  Мәскеу  қа- 
ласында  жүрген  жас  -   тарихшы  ғалым  Батыржан  Кенжетаев  отызға 
жетпей кісі қолынан опат болды.  Ғылыммен кәсіби түрде төрт-ақ жыл 
айналысса  да  артында  революцияға  дейінгі  қазақ  зиялылары  жайлы 
диссертациясының қолжазбасы,  Жәңгір  ханның  өміріне  қатысты  тың 
зерттеулері  мен  мүрағаттан  тапқан  деректері  қалды.  Бауырлас  татар 
халқының  бас  қаласында  студенттік  және  аспиранттық  жылдарын 
өткізген  ол  Қазан  қаласындағы  «Қазақстан»  қоғамын  күрушылардың 
бірі  еді.  Абайдың  150  жылдық тойына Семейге  Татарстан  Президенті 
М.  Шаймиевпен  бірге  келгені  жас  таланттың  биік  билік  төңірегінде 
100

таныла  бастағаны-тын.  Б.Кенжетаевтың  қазақ  зиялылары  тарихына 
арналған  кітабы  әріптестерінің  қолдауымен  1998  жылы  Қазанда  жа- 
рық  көрді.  Міне,  осындай  сәулелі жанның  есімін Қостанай облысына 
қарасты  Әулиекөл  ауданындағы  өзі  оқыған  Новонежин  орта  мектебі- 
не  беру  үшін  аттай  алты  жыл  қажет  болыпты.  Оның өзінде де барлық 
ауыртгіалық  пен  шығынды  кәсіпкер  ағасы  Батырхан  көтерген  соң 
ғана.
Батырхандай бас  көтерер бауыры жоқтар атаусыз қала бермек пе? 
Иә,  қарап  отырсақ,  солай  екен.  2003  жылдан  бері  Батыс  Қазақстан 
облысының  олимгіиадалық  резервтегі  мамандандырылған  балалар- 
жасөсіпірімдер  спорт мектебінің  үжымы  өз  үйымына А.Шайхиевтың 
есімін  ала  алмай  жүр.  Осы  мектептің  түлегі  А.Шайхиев  самбодан 
КСРО-ның  күміс  жүлдегері,  әлем кубогының иегері,  элем чемпионы 
атанғанда небәрі  22-23  жаста еді.  Ол 2000 жылы  37 жасында  қайғылы 
қазаға  үшыраған  болатын.
Қазақстанды әлемге танытқан нағыз нартүлға жастардың есімі ес- 
керілмеген  мына  өтпелі  кезеңде тоталитаризмнің  сөзін  сөйлеп,  жемін 
жеген аупартком хатшысына, әрі кеткенде обком хатшысына топырағы 
кеппей  жатып  көше,  мектеп,  ауыл  атын  беруіміз  өсер  үрпаққа  теріс 
эсер  етпей түрмайды.  Ономастикадағы қателік сананы  уламасын.  Ха- 
лық бәрін көріп,  біліп отыр.  Жанашыр іздеушісі,  байлық пен билікке 
жақын  бауыры жоқтар,  жас та  болса талай іске бас  болғандар қайтпас 
сапарға кетсе де есімі үйымда немесе физикалық-географиялық обьек- 
тіде түрғаны олар үшін емес  кейінгі  үрпақ үшін қажет.
Кеңестік  жылдары  ономастикалық  шешімнің  қабылдануы  билік 
басындағы  шағын  ғана  топтың  қолында  болғанын  жақсы  білеміз. 
Бүгінгі  Қазақстанда  демократиялық  үрдістердің  нығаюы  арқасында 
бүл  іске  мектеп  оқушысынан  зейнеткерге  дейін  өз  үнін  қосатын  бол- 
Ды . 
Әрине,  көпшіліктің  әлеуметтік  белсенділігінің  артқаны  қуанар- 
лық  қүбылыс.  Сондықтан да  болар,  Мемономкомға түскен  үсыныстар 
саны  соңғы  кездері  күрт  есіп  кетті.  Олар,  түтастай  алғанда,  жойда- 
сыз  идеологияланған  жер-су,  әкімшілік-аумақ  атауларының  тезірек 
жойылғанын,  жақсы  мен  жайсаңдар  есімінің  лайықты  қүрметке 
бөленгенін  қалайды.  ¥лағатты   бастама  аяқсыз  қалмай,  жалғасын 
таба  беретініне  көздері  жеткендіктен  ономастика  саясатына  бей-жай 
қарамағаны ғой.  Халық сенімінен артық қандай қүндылық бар.
Дегенмен  келіп түскен үсыныстарды  сараптау  барысында  қазіргі 
қоғамымызға  кемел  ономастикалық  сана  мен  мәдениет  орнықпай  жа-
101

тыр-ау деген  ойға  қаласың.  Біздің қандастарымыз  анаған  да,  мынаған 
да  кісі  есімін  беруге  құмар.  Үсынғандары  лайық  болса  әңгіме  жоқ 
қой.  Біреулері  ұзақ  жылдар  бойы  қарапайым  мүғалім  болған  әкесінің 
атын  мектепке  алып  беру  үшін  меншігіндегі  екі  қабатты  ғимаратгы 
сол мектепке сыйға тартуға уәде етеді.  Екіншілері әкесінің еңбегін зо- 
райту  үшін  Сталиннің тікелей  тапсырмасын  орындаған  деп  жібереді. 
Аналарының  атын  ардақтауға  тырыеатындар  өте  аз,  тіпті  жоқ  десе 
болғандай. Өкінішке орай,  1986 жылғы желтоқсан оқиғасына қатысқан 
қазақ  жастарын  соттауға  белсене  араласқан  қүқық  қорғау  органдары 
қызметкерін  есте  қалдыруға  үсынатындар  бар.  «¥ялған  тек  түрмас» 
дегендейін,  сондағы  уәждерінің  тоқ  етері:  «Жылда  ауылға  келгенде, 
үлкен  үйлерге  кіріп  шығып,  ақсақалдарға,  әжелерге  сәлем  беретін. 
Бүл  -   қарапайымдылығы  және  адамгершілігі».  Тоталитаризмге  кыз- 
мет  ету  мен  үлтқа  қызмет  етудің  айырмашылығы  жер  мен  көктей 
екеніне мән  бермеуден шыққан  сөз-ау,  сірә.  Ономастикалық мәселеге 
талғампаздықпен, жауапкершілікпен  қарауға келгенде Астана,  Алма­
ты  қалаларынан түскен  үсыныстар  жан-жақты  зерттеуден  соң  туғаны 
көрініп түрады. Осы тәжірбиені бүқаралық ақпарат қүралдары арқылы 
часихаттау артықтық етпейді.
Сонымен,  ономастика  қүрылысы  күн  санап  қанатын  жайып  ке- 
леді.  Ол еліміздің төуелсіздігін рухани-идеялық түрғыдан қамтамасыз 
ететін факторлардың бел ортасында түрғанын әрқашан есте үстауымыз 
керек.
102

ОНОМАСТИКА -  ҰЛТТЫҚ ТАРИХ АЙНАСЫ
Ғасырларға  созылған  патшалық отарлаудан, кеңестік тоталитар- 
лық  өктемдіктен  құтылған тәуелсіз  қазақ елі  мен  азаматтары  бүгінде 
тарихи  міндеттер  үдесінен  шығуда.  Соңғыларының  бір  де  біреуін 
ауыр  немесе  жеңіл  деп  алалауға  болмайды.  Бәрінің  шешімін  таба- 
тын  уақыты әлдеқашан өтіп  кеткендіктен интеллектуалдық ізденісті, 
бағыт-бағдар  анықтауды,  нақты  іс-әрекетті  жеделдетуге  мәжбүрміз. 
Әлемдік  бәсекеге  жаһандану  қосылған  мына  заманда  тәуелсіздікті 
сақтап  қалу  үшін  биік  технологиялармен жасақталған  экономиканы 
түзу  жеткіліксіз  скен.  Қоғам  мүшелерінің  түтастығы,  бірлігі,  ке- 
мелдігі  бүрынғысынша  тағдыранықтағыш  факторлар  қатарында  түр. 
Солардың  маңдай  алдысы  үлттық  сана-сезім  мен  намысты  қалып- 
тастыру  болса  керек.  Тарихынан,  тілінен,  ділінен,  руханиятынан, 
салт-дәстүрінен  көз  жазып  қалған  халықтар  басқаның  ықпалына 
түсіп,  жетегінде  кететіні  өз  алдына,  олар  мемлекеттігінен  де,  қаз- 
ба  байлығынан да,  жерінен де  айырылатынын  ақбас  тарих  сан  мәрте 
дәлелдеді.  Осылай  болған және  бола да береді.
Демек,  болмыс-бітімін АҚШ пен Батые Европа анықтап  отырған 
өркениет  көшіне  кештеу қосылған біздің  ел жүгі ауыр түйеден қимы- 
лы  шалт,  жүрісі жеңіл,  жорығы олжалы  барсқа  айналуға ниет қылса, 
өзіне,  азаматтарына,  Елбасына  қапысыз  сенгені  ғой.  Әзірге  қарқы- 
нымыз  жаман емес.
Дегенмен  шаруаның  атқарылғанынан  атқарылмағаны көп.  Ол 
ономастикаға  да  қатысты.  Тәуелсіздік  түсында  мындаған  көшелер, 
алаңдар,  елді мекендер,  әлеуметтік  инфрақүрылым  объектілері,  жер- 
су  атаулары  отарлық  жән  тоталитарлық  кереғарлықтан,  белден  ба- 
судан,  әсіре 
қызыл  саясат  пен  идеологиядан  ада  болғанымен  әлі 
сірескен  күйінде  қалғандары  үшы-қиырсыз.  Ономастикалық  келбеті 
кауырт 
өзгеріс  үстіндегі  Астананьщ  өзінде  Қазақстан  тарихы  мен 
мәдениетіне  қатысы  жоқтығы  былай  түрсын,  қарапайым  қисынға, 
ақылға  симайтын  көше  нысан  атаулары  таудағы тастан көп.  Бүларға
103

азат ел болғаннан беріде «Конгресс-Холл», «Синема сити», «Сити мар- 
кет» тәрізді  алабажақтар  қосылғанын  көргенде  еріксіз «Кім  кінәлі?», 
«Не істеу керек?»  деген сұрақтарға жауап  іздей бастайды  екенсің.
Ономастикалық  азаттығымызды  бекемдеудсгі  шабандық  пен 
жаңа  адасуларымыздын,  басты  құныкері  -   ресми  атқарушы  билік 
басындағылар,  солардың дүниетанымдық,  әлеуметтік-кәсіби,  мәдсни- 
имандық  кембағалдығы.  Президенттік  басқару  формасы  орныққан 
елде атқарушы  билік басындағылардың  өзі де,  сөзі де өтімді  екені  еш- 
кімге қүпия емес. Дегенмен  бүл әңгімені  соза бермей, өткенге салауат 
айтып,  кінәліні  іздегенді  осымен  доғарайық.  Ономастикалық  ілгері- 
леуіміз  бүдан  былайда  тәуелсіздік  идеясына  дөп  келуі  үшін  не  істеу 
керектігін  ортаға салайық.
Уақыт алға қойып отырған  міндет  үдесінен шығу үлт  зиялыла- 
рынан  бірлесе  әрекеттесуді, зияткерлік  табандықты,  іскерлікті, тіпті 
әбжілдікті талап етеді. Бүл орайда Елордаға шоғырланған зиялылардың 
жауапкершілігі  мейлінше  салмақты.  Бүкіл  Қазақстан  Астанаға  қарап 
бой түзеуде, ой толғап, жаңалық пен  жақсылықтың  бастауын көруде. 
Мемлекет  қүраушы  үлттың  зиялылары  ономастика  теориясы  мен 
практикасын  бүрын-сонды  болмаған  биікке  көтеруді  Елордадан  бас- 
таса,  игілікті  ықпалы  Алтайдан  Атырауға  дейін,  Аркадан  Алатауға 
дейін  даритынына зередей күмән жоқ.
Астана  зиялыларының  батыл  да  байыпты  ономастикалық  бас- 
тамасын Қазақстанның кез келген  өңірі  қолдап әкететін  алғышарттар 
ендігі толық қалыптасты.  Олар мыналар:
Біріншіден, кеңестік жылдарда өскен-өнген әлеуметтік қауымның 
қоғамдық  санасы  коммунистік  идеология 
үстанымдары  мен 
қүндылықтарынан  айтарлықтай қол үзді. Таяу арада  қайтып оралмай- 
тынына әбден көзі жетті. Мүның сыртында социалистік идея түгілі су- 
реттен Ленинді танымайтын жаңа буын үрпақ қатарға қосылды.  Бүлар 
үшін «Үлы Октябрь», «Коммунизм жолы»,  «партсъезд», «кемелденген 
социализм»  тәрізді  атау-үғымдардың  бағасы  бес  тиын.  Ең  бастысы  -  
үлт тарихындағы «ақтаңдақтарды»  жою,  тоталитаризмнің қылмыста- 
рын  әшкерелеу,  оның  отарлау  саясатымен  үндестігін  дәйектеу  оно- 
мастнкалық зорлықтың мәні мен  ауқымын үғынуға  шылбыр үстатты. 
Өктемдікпен таңылған ономастиканың астарында үлттың жадын жою, 
тілден  ажырату, рухани  адастыру, идеялық сансырату,  халықтардың, 
зиялылардың  арасына  жік  түсіру  тәрізді  жымысқы  саясат  жатқанын 
ендігі  қазақ та, кәріс те,  орыс та,  неміс те үгынып,  мойындады.  Енді
104

қарап қалуға болмайды.  Қоғамдық санадағы  бетбұрысты дер  шағында 
игілікті  арнаға бүрмаса, оны пиғылы  бүзық күштер иектеп кетуі әбден 
мүмкін.
Екіншіден,  қазақ  елінің  саяси  билігі  өз  қолында.  Мемлекеттік 
қүзырлы  орындар  ономастикалық  мәселелерді  шешудің  -   он,  бол­
сын,  теріс  болсын  -   баға  жетпес  тәжірибесін  жинақтады.  КОКП-ның 
ақ дегені  -   алғыс,  қара  дегені -  қарғыс  болып  түрғанда  қазақстандық 
билік  жүйесі  ауданға,  қалаға,  облысқа,  елді  мекенге  атау  беру  үшін 
Мәскеуге  жүгінгені  бүгінде  елеске  айналды.  Ендеше  алтынның  қолда 
барда қадірін біліп,  ономастикалық саясатты ширатқан  үстіне ширата 
түсу  керек.  Саяси  ахуал  зиялыларымызды  белсенді  ономастикалық 
позиция  үстауға  міндеттеп отырғанын  түсінгеніміз абзал. Ерте уақыт- 
ты  кеш  қылмай,  әрбір  елді  мекен,  аудан,  қала,  облыс  ономастикалық 
саясат  пен  практиканың түжырымдамасын  жасап алса,  нүр үстіне  нүр 
болар еді.
Үшіншіден, азаттықтың арқасында  сәтіменжүзегеасқанреформа- 
лар мен  модернизация  қазақ халқын жаңа қырынан  паш  етті,  казактар 
жайлы  ескі  қоғамдық  сананың  күл-паршасын  шығарды.  Қазақты  енді 
ешкім «бүрагана», «барымташы», «мешел қалған», «масыл», «үлтшыл» 
дей  алмайды.  Қайта  біздің  бәсекеге,  жасампаздыққа,  жақсылыққа 
бейім  екенімізді  мойындап  отыр.  Осы  сәггі  қазақ  ономастикасының 
мүддесіне жегу оқығандар  мен  зиялылардың,  билік  басындағылардың 
перзенттік парызы.
Төртіншіден,  бүрынғы  ономастикадағы  «Кокчетав»,  «Ме- 
део»,  «Челкар»,  «Ермак»,  «Целиноград»  тәрізді  келеңсіздіктер 
мен  үлыдержавалық  жүгенсіздікті  табандылықпен  реттеу,  есесі- 
не  хандарымыздың, 
билеріміздің, 
батырларымыздың, 
ақталған 
азаматтарымыздың есімдерін  үлықтау,  түптеп  келгенде  отарлық-ком- 
мунистік  атауларды  ығыстыру  қоғамдық  санадағы  жалған,  сыңаржақ 
интернационализмді  айтарлықтай  бәсеңцетіп,  қазақстандық  патрио- 
тизмді жандандырды. Егер 90-жылдары жаңа атау мен есім беруді сан- 
саққа жүгірткен арандатушыл ар қалың қол күра ал са, тап қазір бүл ардың 
қатары  сирегені  өз  алдына,  қызыл  қыздырма  сөзіне  қүлақ  қоюшылар 
да табыла  бермейді.  Тарихи әділдікке  бет бүрудың  қоғам  мүшелеріне 
етене тән болуын ел мен жер атауларын оң қалыптастырудағы шешуші 
алғышарттарының  бірі ретінде қабылдағанымыз  жөн.
Бесіншіден,  демографиялық  алғышарт  үлт  зиялыларын  телмір 
ген  жалтаңкөздіктен  арылуға шақырады.  Біз  “көп  қорқытады,  терең

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: