Тіл комитеті

батырады»  деген  халықпыз.  1931-1933  жылдарғы  аштықтан,  турасын 
айтсақ  -   этноцидтен,  тың  игеру  жылдарындағы  Қазақстанды  жайпап 
өткен миграциялық толқыннан кейін түңғыш рет қазақтар өз елінде, ез 
жерінде басым көпшілікке айналды.  Демограф М.Тәтімовтың есептеуі 
бойынша,  кеңестік  жылдары  Қазақстанга  әкелінген  немесе  стихиялы 
миграциямен келген жат жүрттықтар 7 млн адамнан кем емес екен. Осы- 
дан кейін қазақмәңгүрттенбегенде, қазақ маргиналы  қалыптаспағанда, 
үлттық  ономастика бүзылмаганда  не  болушы  еді.  Шүкір,  апат  қаупі 
сейілді.  Ендігі  мәселе сандық  басымдықты  сапа  басымдығына  айнал- 
дыруда.  Біліміне  білігі  сай  әрбір  қазақ  баласы  бірін-бірі  дос,  ниеттес 
жалгызы  санаганда  ел  мен  жер  атауларына  үлттық  реңк  беру  дау-да- 
май  туғызбайтын  қатардағы  көп  міндеттердің  біріне  айналады.  Басқа 
үлт  өкілдері  басым  солтүстік,  шығыс  облыстарда  отарлық-кеңестік 
ономастика  сеңі  бүзылмастан  әлі  сақталып  отырғанын  осы  ойымызға 
айғақ дәлел болады деп пайымдаймыз.
Алтыншыдан, 
ономастика 
шаруашылығының 
қүқықтық 
алғышарттары  қаланды.  Осы  орайда  қабылданған  зандар,  реттеуші 
актілер,  ережелер  шешуші  қадам  жасауға  әкелді.  Қазақстан  сияк- 
ты  көпүлтты,  көпдінді  елде  атаулар  мен  есімдер  берудің  қүқықтық 
алғышарттарының таяу арадағы биік шыңы «Ономастика туралы» Заң 
қабылдау  болар  еді  деп  топшылаймыз.  Әлемдік  өлшемдерге  жауап 
беретін,  үлттық  ерекшелікті  қастерлейтін  Заң  жүмыс  істеп  түрғанда 
көшеге,  алаңға,  мектепке,  елді  мекенге  атау,  есім  беруде  талас-тар- 
тысқа орын қалмайды. Яғни ыңғайы келген екен, заңге
Сонымен,  унитарлы  еліміздің  үлттық  ономастикасын  қалып- 
тастыруға дем беруші  алғышарттар  сан алуан.  Жеке  басының қам-қа- 
рекетін  жиып  қойып,  ақысыз-пүлсыз,  жарғақ  қүлағы  жастыққа тимей 
тынымсыз  ізденісте  жүрген  азаматтар  қаншама.  Мемлекеттік  саясат, 
үлттық мүдде, интеллектуалдық қүлшыныс бір арнаға тоғысқандықтан 
бүл істің ертеңіне үмітпен қарауға толық негіз бар.  ¥қсата білсек, азат- 
тықты ономастикалық әрлендірумен  халқымыздың танымдық, рухани 
қайтатүлеуіне, мемлекеттік тіл мәртебесін  асқақтатуға  серпін беретін 
қуат көзі ашылады.
Ең  кереметі  -   Қазақстан  ономастикасына  қанат  бітіретін  ірі 
алғышарт,  сирек  мүмкіндік  жақындап  келеді.  Әңгіме  Есілдің  сол 
жағалауындағы жаңа әкімшілік орталығындағы көшелер мен алаңдарға 
атау беру туралы. Жаңа қалада 40 шақты көше,  10-нан астам алан бар. 
Астана  қаласы  әкімшілігінің  жанындағы  ономастикалық  комиссия
106

соларға  аіау  берудің  тұжырымдамасын  жасап,  Ақорданы,  Бәйтеректі 
қаумалай  түзілген  көшелер  мен  алаңдар  үлт  тарихын,  мәдениетін, 
ғылымын,  өнерін,  сүлу  табиғатын,  әйгілі  түлғаларын  үлықтаған 
кеңістікке айналуын көздеп отыр.  Бәрі ойдағыдай шешілсе, Елордадан 
бастау алған үрдіс бүкіл елге үлгі болады деген сеніміміз кәміл
Ономастиканың  түйткілді,  күрмеуі  күрделі  мәселелерін  шешу 
алғышарттардың  пісіп-жетілгеніне  ғана тәуелді  емес.  Ол  обьективті 
заңдылықтарға да бағынады.  Әсіресе елдің  атауын  қалыптастыратын 
заңдылыққа айрықша мән  берген  абзал.
«Ел»  сөзінің  мәні  мемлекет,  халық  дегенді  білдіреді.  Бүл  үғым 
алғаш  рет  Орхон  бітігтастарында  қолданылған.  Байырғы  түркілер 
өз  мемлекетінің  мәңгі  өмір  сүруін  мақсат  етіп,  оны  үрпақтарына 
аманаттағаны  тарихтан  белгілі.  Мемлекеттің әлеуметтік негізін халық 
қаласа,  материалдық негізі жер болып табылады.  Қазақ.  «жері байдың
-  елі  бай» деп  айтқанда,  мәселенің мәнісін дөп басып  отыр.
Ел  атауының  қалыптасуы  үшін  үзақ тарихи  үрдісті  бастан  кешу 
керек. Бүгінгі таңда жер бетіндегі 200-ге жуык мемлекеттің бірде біреуі 
қазіргі атауын «ә» дегеннен қалыптастыра салған жоқ. Бүл заңдылықты 
қазақ  елі  де  тағдыр-талайынан  өткізді.  Қарап  отырсак,  көп  жағдайда 
мемлекеттің  атауын  сол  жердің  несі  әрі  киесіндей  түрғылыкты  ха 
лық  этнонимі  анықтайды  екен.  Эрине,  Боливия,  Әулие  Елена  аралы, 
Біріккен  араб  эмираттары,  Америка  Қүрама  Штаттары  тәрізді  этни 
калық  нысаны  ашылмаған  мемлекеттер  бар  екені  рас.  Бірақ  бүлар 
жалпы  зандылықты  бүза алмайды.  Мемлекеттің  атауын  алдымен  сол 
мемлекеттің  этникалық  негізін  қалаушы  халық  береді,  екінші  кезекте 
кейде географиялык,  кейде саяси,  кейде тарихи факторлар  сөилеиді.
Міне, осы түрғыдан келгенде «Қазақстан Республикасы» атауы эт 
никалық-саяси факторлардың өзара ықпалдастығының нәтижесі екен 
күмәнсіз.  Тарих  сахнасына  XV  ғасырда  «Қазақ  хандығы»  атауымен 
шыққан  біздің  ел  патшалық  отарлау  түеында  қүйрык-жалы  күзелге 
өлкете  (Батыс  Сібір,  Түркістан)  айналып,  большевиктер  билеген 
жылдан  астам  уақыт  бойы  алғашқыда  «Қазак  автономиялы  кене 
социалистік республикасы»,  кейінде  «Қазақ кеңестік социалистік р  ^ 
публикасы»  аталып  келді  де,  Кеңестер  Одағы  ыдыраудың 
1991  жылғы  Ю желтоқсандаПрезидентіміз Н.Назарбаевтьщ  каз 
^ 
«Қазақстан  Республикасы»  атауымен  әлемдік  саяси  картадан^ оиь 
тұрып лайықты орнын алды. Дүрысы әу бастан «Қазак  еспу  л 
атауын берген еді. Өйткені стан сөзінің мәні елге саяды.  үл 
ір-
107

шіден, қазақ елін «Қазақстан» деп атаған дереккөзі ХҮІ ғасырға  жата- 
ды.  Оньщ өзі  басқа  елде,  басқа елдің оқымыстысы жазған  шығарма. 
Әрине,  уақыт  өткен  соң  ақыл  айту  оңайдың  оңайы.  Ал  тап  сол  1991 
жылдың 10 желтоқсанында бүкіл кеңестер елі, тіпті жер шары Беловеж­
ская  Пущада бас  қосқан  Б.Ельциннің,  Л.Кравчуктың,  С.Шушкевичтің 
Кеңестер  Одағы  өмір  сүруін  тоқтатты,  орнына Туысқан  Мемлекеттер 
Достастығы  келді деген  8  желтоқсандағы  мәлімдемесінен  кейін  берісі 
үлтаралық, азаматтық соғыс,  әрісі ядролық апат  болып кетпес пе  екен 
деген қауіп үстінде  болғанын қаперден шығармауымыз керек.
Содан  бері  16 жылдай  уақыт өтті.  Тәуелсіздігіміз  орнықты,  Қазақ 
мемлекетгігі қалыптасты, Біріккен ¥лттар ¥йымына,  басқа да беделді 
халықаралық  үйымдарға  мүшеміз,  әлемдік  деңгейдегі  қоғамдық-сая- 
си  форумдарды  Астанада,  Алматыда  өткізетін  күнге  жеттік.  Қазақс- 
тан,  оның  президенті  Н.Назарбаев  орасан  зор  беделге  ие  екенін  кеше 
ғана  Астанада  сәтімен  аяқталған  әлемдік  және  дәстүрлі  діндер 
лидерлерінің  II  съезі,  оның  алдында  Санкт-Петербургте  өткен  үлкен 
сегіздік  басшыларының  жиыны  бүкіл  әлемге  паш  етті.  Қазақстанның 
байырғы  халқы қазақтар  екеніне ендігі ешкімнің  күдік-күмәні жоқ.
Демек, «Қазақстан Республикасы» атауын «Қазақ Республикасы» 
атауымен өзгертетін сәт туды. Бүған еліміздің ішіндегі демографиялық 
ахуал  да  міндеттеп  отыр.  Білгір  мамандардың  пайымдауы  бойынша,
2006 ж.  шілде айында  15  млн-нан астам халқы  бар Қазақстанда 9  млн- 
шы қазақ баласы дүниеге келді, яғни  біздің үлесіміз  60%-ға жетті.  Со- 
нау ХҮ ғасырда қазақ хандығы деген атпен тарих  сахнасына  шыққан 
мемлекет Қазақ халқының елі екенін айғақтайтын бүдан артық қандай 
көрсеткіш керек.
«Стан»  жүрнағынан  арылудың  ешқандай  сөлекеттігі,  тіпті  салда- 
ры жоқ екенін көрші қырғыздар  әлдеқашан дәлелдеді.  Баз  біреулер ел 
атын  өзгерту  қосымша  шығын  әкеледі  деген  уәжді  алға тартады.  Иә, 
шығындаларымыз рас. Бірақ тап сол шығын бүгінгі қазақ елінің эконо- 
микасына маса шаққандай жайсыздық туғызбайды.
Ал  жер  атауының  қалыптасу  заңдылығына  келсек,  алдыңғыдан 
өзгеше  жәйггі  көреміз.  Бүгінде  тілдік  қорымызға  «жер  аты  -   та­
рих  хаты»  деген  тамаша  қанатты  сөз  орнықты.  Мемлекет  атауында 
үлттық-этникалық  мазмүн  басым  түсіп,  ол  үзақ  мерзімді  әрі  түрақты 
сақталуымен  ерекшеленсе,  жер  атауларының  қүбылмалылығы,  нақты 
ахуалға  байланысты  тез  үмытылып,  тез  өзгеретіні  байқалады.  Әрине, 
қандай  жағдайда  да  топонимикалық  мүра  толығымен,  біржолата,  із- 
108

түссіз  жойылып  кетуі  мумкін  емес.  Сондыктан  да  еліміздегі  жер-су 
атауларында  қазақ  казак  болғанға  дейінгі,  қазақ  хандығы дәуіріндегі, 
отарлау  мен  тоталитаризм  қыспағы  кезеңіндегі  қыртыс-қатпарлар 
бар.  Осылардың  арабтан,  моңғолдан,  жоңғардан,  түркі  тектес  көрші 
халықтардан  ауысқандары  ұлттық  санамызға,  тарихымыз  бен  тіліміз- 
ге  сіңісті  болып  кеткені  соншалықты,  қазір  еш  жатсынбаймыз.  Олар, 
мән-мағынасын түсіне  бермесек те, әбден қазақыланып кетті.  Бірінші- 
ден, үзақ тарихи мерзім боларын болдырып, бояуын сіңірді, екіншіден, 
ол атаулардың берісі түркілік, әрісі шығыстық тамыры қазақ қоғамына 
етене жақын  еді.
Бізді  алаңдататыны  отарлық және  кеңестік  топономика. Осыны 
тезге  салатын  уақыт  келді.  Ономастика  оңалмай  елдігіміздің  бетіне 
шіркеу түсіру  тиылмайды.
109

АСТАНА АЙШЫҚТАРЫ  МЕН ТҰЛҒАЛАРЫ
1.  Ақорда көшелері  мен  алаңдарының 
ономастикалық ажары
Астананы  екіге  бөліп  ағатын  кербез  Есілдің  сол  жағалауында 
жаңа  қала  бой  түзеді.  Оның  келбеті  мен  көркі  көрген  жанды  тәнті 
етуде.  Жаңа  қалаға  қарап-ақ  Қазақстанның  экономикасынан,  саясаты 
мен  мәдениетінен,  бүгінгі  әлеуеті  мен  ертеңгі  өмірінен  мол  мағлүмат 
алуға болады. Мүндағы ғимараттардың ішіндегі шоқтығы биігі, әрине, 
Ақорда,  танымдық-философиялық  түңғиығы  -   Бәйтерек.  2006  жылы 
мүнда  бейбітшілік  пен  келісім  сарайы  бой  көтерді.  Сәулет  енерінін 
басқа да тамаша  туындылары  лайықты  қисын  табатынына  сенім  мол. 
Әйткенмен  еліміздің тағдыры  Ақордада  қабылданатын  шешімдермен 
анықталатын болғандықтан осы шағын зерттеуімізді Ақорда көшелері 
мен аландарының ономастикасына арнағанды  жөн  көрдік.
Көшелер  мен  алаңдардың  пайда  болуы  адамзат  тарихындағы 
асқаралы  белес  «неолиттік  революциямен»  тікелей  байланысты. 
Өйткені  нақ  сол  «неолиттік  революция»  түсында  адам  баласы  күн 
көрудің,  еңбек  етудің,  табиғат  пен  қоршаған  ортаны  игерудің  жаңа 
сатысына  котерілді:  тамағын,  киімін,  баспанасын  табиғаттан  дайын 
күйінде  алудан, түтынудан  енді  қоғамдық еңбек  бөлінісінің тереңдеуі 
нәтижесінде өндіруші шаруашылық түріне -  мал шаруашылығына, жер 
шаруашылығына, қолөнерге өтті. Археологиялық зерттеу айғақтарына 
сүйенер  болсақ,  неолит  және  одан  кейінгі  қола  дәуірлеріне  тиесілі 
түрақты елді мекендердің кіндік шешесі болып отырықшы, қолонерші 
өмір  салтын  кешкендер  саналады.  Бүл  қоныстардағы  үйлер  негізінен 
екі  қатар  болып  орналасқан  екен.  Үйлер  дөңгелек  формасында  бой 
түзеген  жағдайда  ортадағы  алаң  алғашқыда,  жаз  айларында  тамақ 
әзірлейтін,  кейінде  түрлі  қоғамдық  шаралар  өткізетін  кеңістік  қыз- 
метін  атқарыпты.
Көшелердің,  алаңдардың  шын  мағынасындағы  қалыптасуы  Қа- 
зақстанда  шамамен  біздің эрамыздың VI ғасырынан  бастау  алады.  Ол
110

урбанистік өркениет тамырының тереңге тартуынан шыққан объектив- 
ті тарихи қүбылыс еді.  Қытай авторы Сюань-Цзан VII ғасырдағы Талас 
қаласының  сауда-саттығынан  хабар  берсе,  X  ғасырдағы  араб  дерегін- 
де Испиджаб базарлары,  мата дүкені,  үлкен мешіті  бар, таза,  түрмысы 
көңілді  ірі  шаһар ретінде айтылады.  Байырғы Қазақстан  қалалары  мен 
елді  мекендеріндегі  көшелер,  аландар  жайлы  азды-көпті  жазба  дере- 
ктер  бүгінде  археологиялық  зерттеулермен  толықты.  Мәселен,  үзақ 
жылғы  қазба  жүмыстары  ежелгі  Отырар  қаласын  екіге  бөліп  жатқан 
үзын да кең көше  болғанын анықтап отыр.  Ортағасырлық  калалар үш 
бөліктен — цитадель, шахристан, рабад—қүралғанын ескерсек, олардың 
әрқайсысындағы  көшелердің  өзіндік  келбет-бейнесі  болғанын  ғылым 
теріске шығармайды. Әрине, қалалар көшені, алаңды түзіп кана қойған 
жоқ,  қоғамның интеллектуалды өсуіне  қозғау  берді.
Сонымен,көшелердің,аландардыңтарихыәлденешемыңжылдықты
қамтып жатыр. Оларға есім беру бастапқыда стихиялы жүргенімен тап 
сол  көшеге,  алаңға  ғана  тән  ерекшелікті  бейнелегені  сөзсіз.  Кейінде 
мемлекеттік саясат пен идеологияның бір парасына айналды.
Көщенің  мәні  мен  атқаратын  функциясы  біреу,  ол  -   кез  келген 
елді  мекендегі  екі  қатар  орналасқан  үйлердің  арасында  адам  және 
көлік  өте  алатын  кеңістіктің  болуы.  Бүл  кеңістік  адамның  күнделікті 
сүранысы  мен  қажетін  өтейтін  болғандықтан  оның  тағдырын,  көңіл- 
күйін,  денсаулығын,  еңбек  өнімділігін  анықтайтын  факторлар  қата- 
рында  түр.  Көшенің  әсері  ецбектеген  баладан  еңкейген  қартка дейін 
бірдей.  Көше  адамды  жарата  алмайды,  қалғанының  бәрі  қолынан  ке- 
леді. Сәбидің аяғы мен тілі шығатын кеңістік те көше, бала мен жастың 
тәрбиеленетін  кеңістігі  де  көше,  әсемдікті  үғыну  мен  эстетикалық 
талғамды адам бойына дарытуға немесе жақсы мен жаманды айыра ал- 
майтын  үрпақты  қалыптастыруға  пәрменді  ыкпалы  бар  орта да көше. 
Нарық  пен  демократияның,  байлық  пен  кедейшіліктің  көрінетін  жері 
де көше.  Дүниеде бар қызығың өлеңменен деп үлы Абай айтқандай, әр 
адамның  қызыққа толы  ширек  ғүмыры көшеде  өтеді.  Біразының  өмір 
жолы көшеде  басталып,  көшеде аяқталып жатады.  Алаңдар туралы да
осыны  айтуға болады.
Демек,  көше,  алаң  -   қоғамдық  санада  өзіндік  орнын  әлдеқашан 
тапқан  әлеуметтік-экономикалық,  мәдени-саяси  қүндылық.  Оған 
арналған өлеңдер,  әндер, шығармашылық туындылар, мемлекеттік ка 
улы-қарарлар жүздеп, мыңдап саналады. Қазақта «көшелі» деген үғым 
түсінік  бар.  Салиқалылықты,  орнықтылықты,  ірі  нәтижені  бшдіреді.

Көшесіне,  алаңына  қарап-ақ  қаланың,  елді  мекеннің  қай  өңірі  екенін, 
түрғындары  әлеуметтік  жіктелудің  қандай  сатысына  жататынын,  сол 
көшенің,  алаңның түнгі  өмірінен не күтуге болатынын  бағамдау қиын 
емес.
Қоғамдық 
санада 
көше, 
алаң 
атаулы 
жақсылықтың 
да, 
жаманшылықтың да  ошағы  іспетті  орныққан.  Мәселен,  петербургтік- 
тер Нева проспектісін, париждіктер Елисей алаңын, қытайлар Тяньань- 
мэнь алаңын мақтан түтатыны сияқты астаналықтар, барша қазақстан- 
дықтар  Елордамыздың  жаңа  әкімшілік  орталығына  сүйсінеді.  Уақыт 
өте  келе  ол  үлттық  мақтанышымызға,  ғимараттары  сәулет  өнерінің 
шоқтығы  биік  туындысына  айналары  сөзсіз.  Қазірдің  өзінде  жаңа 
әкімшілік  орталықтағы  «Бәйтерек»  Астананың  төлқүжатынындай 
екені  күмәнсіз  ақиқат.  Астанадағы  көшелердің,  алаңдардың  қайта 
түлеуі  елдегі қалалар мен  ауылдарға үлгі болып,  оларда да  әлеуметтік 
инфрақүрылымға оңтайлы өзгерістер  әкеле  бастады.  Елорда көшелері 
ізденіс пен ілгерілеудің тынысын андатады.
Қоғамдық 
қүндылық 
саналғанмен 
жер-жерлерде 
кереғар 
үрдістің  символына  айналған  көшелер  де,  алаңдар  да  бар.  «Сайн 
көшесіндегі  қыздар»  деген  сөз  тіркесін  Алматыда  қоғамдық  сана 
жезөкшелік  мағынасында  қабылдайды.  «Жетімдер  бүрышы»  үйсіз- 
күйсіз  жүргендер  жиналатын  алаң  екенін  айтпай-ақ  түсіне  береміз. 
Көшпелілер жолы  болмаған,  сәтсіздікке  үшыраған, түрмысы жүдеген 
жанды  «далада  қалды»,  «жүртта  қалды»  деген  сөзбен  мүсіркеген  еді. 
Енді  бүндайларды  «көшеде  қалды»,  «көшеге  лақтырып  тастады»  де- 
умен  меңзейтін  болдық.  Жете  танымайтын  адамды  «көшеден  келген 
біреу» дейтініміз және рас.
Қысқасы,  мейлінше  күрделі,  қыртыс-қатпары  мол  қүбылыс 
болғандықтан көшенің қоғамдық санадағы алар орнын бір ауыз сөзбен 
түйіп тастау мүмкін емес. Оның әр қыры арнайы талдауды қажет етеді. 
Ең бастысы — көше мәселесі жүрдім-бардым, атүсті шешуге жатпайтын 
қүндылық. Ол бір үшы қоғамдық сананы, өмір салтын, дүниетанымды 
қалыптастыруға,  үрпақ тәрбиесін оң жолға салуға барып тірелетін, со- 
нысымен үлттық қауіпсіздікке тікелей эсер ететін әлеуетке ие тіршілік 
айнасы.
Елордадағы  жаңа  әкімшілік  орталықтың  архитектуралық  фило- 
софиясы  мен  келбеті  ендігі  біршама  айқындалды.  Онда  Батыс  пен 
Шығыстың,  Еуропа  мен  Азияның  желілері,  сарындары  жарыса  қатар 
қолданым  тапты.  Жаңа  қалада  40  шақты  көше,  10-ға жуық  алаң  бар.
112

Енді  осы  кешенге  ономастикалық  ұлттық  ажар  беру  қажет.  ¥лтты қ 
реңк  қазақ  халқын  ғана  дәріптеуге  саймайды.  Көпүлтты  елде  бір  ха- 
лықты  ұлықтау  неге  ұшырататынын  КСРО-ның  тарихы  мен  тағдыры 
әбден  дәлелдеді.  Қазіргі  таңца  елдегі  татулық  пен  тұрақтылықты 
сақтаудың өркениетті жолы -   баршақазақстандықтардың басын бірік- 
тіретін  ұлттық  идеялардан  және  ұрандардан  қылдай  ажырамау.  Олар 
тарих  тезінен  өткен,  Қазақстанды  Отаным  деп  қүрметтейтін  әрбір 
азаматқа  етене  жақын  «Еркіндік»,  «Мәңгі  ел»,  «Алаш»,  «Азаттық» 
деген  терең  мазмұнды  ұғым-түсініктерге  сиып  тұр.  Ешқайсының 
мазмұнында,  пішімінде ұлтшылдыққа бұра тарту жоқ.  Кім  еркіндікте, 
мәңгі елде, азаттықта өмір сүргісі келмейді? «Алаш» ұранынан кім мін 
таба  алады?  Мәселенің мәнісі  Отан тарихының,  ұлттық руханияттың, 
болмыс  бітіміміздің  өз  бастау-бұлағына  қайта  оралғанында,  әлемдік 
қауымдастыққа  сақ  жауынгерінен  бүгінгі  Бас  қолбасшымызға дейінгі 
келбетімізбен кірігу ниетінде жатыр.
Әлем  тарихын,  адамзат  тәжірибесін  көктей  шолып  қарайтын 
болсақ,  ілгерілеу  мен  артта  қалудың,  өсу  мен  өшудің  екі-ақ  нүсқасы 
бар  екенін  көреміз.  Бірі  -   халық  пен  мемлекеттің  табиги-ырғақты 
заңдылықтар  және  динамикада  өсуі,  жетілуі,  кемелденуі.  Екіншісі  -  
өзінен  күштінің  қолына  қарап,  түтас  халықтың  амалсыздан  бөтеннің 
ырқына  бағынуы.  Отан тарихында  табиғи-ырғақты  даму  кезеңі  қазақ 
хандығы  түсына  дөп  келеді  де  жат  қолына  қарағанымыз  1731-1991 
жылдарды  қамтып  жатыр.  1991  жылдың  16  желтоқсанынан  бергі 
кезеңде  Қазақстанның табиғи-ырғақты даму  жолын  табуға  үмтылысы 
бір  сәтке тоқтаған  емес.  Осының  бәрі  көше,  алаң,  әлеуметтік-мәдени 
ғимараттар атауларында мен мүндалап көрініп түр.  Қазақстандағы та- 
тулық пен  келісімнің  мән-жайынан хабардар  таяу-алыс шетел  үлттық 
ономастиканы  қуаттағанымыздан  апат  қаупін,  адам  қүқығының 
тапталғанын  іздеу екіталай.
Патшалық  отарлау  мен  кеңестік  тоталитарлық  қыспақ  тілімізге, 
ділімізге,  дінімізге,  санамызға,  бар  болмысымызға  бүрмалаулар  мен 
зорлық-зомбылықты  қанша  үзақ  мерзім  аясында  орнықтырса,  со- 
лардан  арылу  үшін  260  жыл  қажет  болмағанымен  1-2  үрпақ  ғүмыры 
жүмсалары сөзсіз. Батпандап кірген дерттен айығу сәті әлі келе қойған 
жоқ. Төбесі көрінгенде қимылдармыз деумен күтіп отыруға уақыт қал- 
дырмай, көлдей жайылып келе жатқан жаһандануға алдын ала қамдан- 
басақ,  үлттық  тамыры  үзілуге  шақ  қалған  біздей  халықтарды  біржо- 
лата  мәңгүрттендіріп  жіберетін  қауіп  бар  екенін  ешқашан  қаперден
8-2144 
И З

шығармағанымыз ләзім.  Ендеше Елордадағы  жаңа  әкімшілік  орталық 
көшелері, аландары нағыз үлтгық реңкке суғарылса, ғасырлар карызын 
қайтаруды  жүзеге  асырып  қана  қоймай,  кемел  келешекке,  мемлекет- 
тік тәуелсіздігіміздің идеялық негізін қалауға,  әрбір қазақстандықтың 
отаншылдық,  патриоттық  рухын  қайта  түлетуге  жол  тартады.  Бүл
-   бір.  Екіншіден,  Қазақстанда  көшелері,  аландары  этногенезімізді, 
бастан  кешкендерімізді,  үлттық  келбетімізді  жүйелі  үлықтайтын  бір- 
де-бір елді мекен таппайсыз. Кешегі идеологиялық, таптық, партиялық 
елес қуған жылдарда олар барша әлем революционерлерінің, орыс, не- 
міс,  француз, қытай, т.с.с.  қайраткерлерінің  атын  арқалап шыға келді, 
өзіміздің  жақсыларымыз  бен  жайсаңдарымыз  шетке  ығыстырылып, 
үмыт  қалды.  «Бәрекелдіге»  шыбындап  бас  изеген  байғүстың  кебін 
киіппіз.  Тіпті  бүгінгі  Елордамыздағы  көшелердің  15-20  пайызы  ғана 
үлттық  тарихымызға,  мәдениетімізге,  түлғаларымызға  қатысты  есім- 
дерге ие. Мән-мағынадан жүрдай «Садовая», «Милосердие», «Саргул» 
тәрізді  атаулардан  көз  сүрінеді.  Ең  кереметі  -   зорлықпен  осыншама 
күйеленген  ақбас  тарих  мың  өліп,  мың  тірілген  үрпағынан  теріс  ай- 
налмай,  бар  қазынасын  жердің  астында,  архив  қорларында,  тастағы 
жазуда,  суретте,  шежіре  мен  ауыз  әдебиетінде,  ән-күйлерінде  шашау 
шығармастан  сақтап,  әрқашан  көшілгері  жүріп  отырыпты.  Сақта- 
ушымызды  танитын,  танытатын  күн  туды.  Жаңа  әкімшілік  орталық 
мүхиттағы аралдай ғана кеңістік. Сол кеңістік үлт тарихын, мәдениетін, 
ғылымын,  өнерін,  табиғатын,  түлғаларын  төбесіне  кетеріп  түрғанда 
ғана  осында  келген  әркім  елдің  иесін,  киесін  таниды,  біздің  де  мына 
жалпақ  жаһанға кетігін тауып кірпіш  болып  қаланғанымызды  мойын- 
дайды.
Ақорданы, “Бәйтеректі” қаумалай түзілген көшелер мен алаңдарға 
есім  бергенде  басшылыққа  алатын  нақты  үстанымдар  қандай  болуы 
керек?  Бүл  орайда  Елбасы  Н.Назарбаевтың  “Тарих  толқынында”  кі- 
табы  биік  идеяға  шылбыр  үстатып  отыр.  Зерттеудің  соңғы  тарауын- 
да  Қазақстан  аумағындағы  руханияттың  соңғы  алты  мың  жылғы  да- 
муы  12  кезеңге  бөлінген.  «Егер  біз  мемлекет  болғымыз  келсе,  -   деп 
түжырымдайды  Н.Назарбаев, -  өзіміздің мемлекеттігімізді  үзақ уақы- 
тқа  меңзеп  қүрғымыз  келсе,  онда  халық  руханиятының  бастауларын 
түсінгеніміз жөн» /Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы: Атамүра, 
1999.  237-6./.
Бірінші  кезеңнің  көшелі  мүрасы  ретінде  Сынтасты  мен  Арқайым 
кешендері  ауызға  алынған.  Екінші  кезең /4-5  мың  жыл  бүрын/  өресін
114

Таңбалы  шатқалы,  Есік,  Бесшатыр  қорғандары  айшықтайды.  Үшінші 
кезеңнің  /3-4  мың  жыл  бұрын/  руханияты  Тәңірілік  сенім-нанымның 
пайда  болуымен  байыды.  Оның  үш  тағаны:  Тәңірі  -   Көк  аспан,  Жер- 
су,  ¥ м ай   ана.  Төртінші  кезең  /1,5  мың  жыл  бұрын/  бірінші  Түркі 
қағанатының  шаңырақ  көтеруімен  тарихымызға  енді.  Мәңгі  ел,  Көк 
бөрі,  Қорқыт  ата  төртінші  кезеңнің  негізгі  идеологиясы.  Бесінші 
кезеңге /1300-1100  жыл  бүрын/ Тоныкөк,  Күлтегін  есімдері айбар  бер- 
ді. Алтыншы кезең  /1100 -  900 жыл бүрын/ араб-ислам рухын бойына 
сіңірді, мәңгі сөнбес жарық жүлдыздары әл-Фараби, Жүсіп Баласағүни, 
Махмуд Қашқари.  Жетінші кезеңнің /XI ғасыр/ шамшырағы Қожа Ах­
мет  Яссауи.  Сегізінші  кезең  /XII  -X IV   ғасырлар/  қазақ  даласындағы 
саяси-әлеуметтік  сілкіністер  заманы.  Майқы  бидің  есімі,  Алаш-Қа- 
зақ  жүртының  қалыптаса  бастауы,  алғашқы  отарлануы  сол  ғасырлар 
еншісінде.  Тоғызыншы  кезең  -   XV-XVII  ғасырлар.  Керей-Жәнібек 
сүлтандардың  ақыл-қайратымен  қазақ  хандығы  шаңырақ  көтерді, 
Асан  Қайғы,  Шалкиіз,  Бүқар  жыраулар,  Төле,  Қазыбек,  Әйтеке  би- 
лер  нағыз  үлттық  руханиятгы  бекемдеді.  «Қобыланды  батыр»,  «Қыз 
Жібек»  жырлары,  Жеті  жарғы  қазақ  халқын  әлемдік  биікке  көтерді, 
Оныншы  кезең  -   XVIII  -   XIX  ғасырлар.  Жоңғарлармен  соғыс  Абы- 
лай  ханды,  Бөгенбай,  Қабанбай,  Наурызбай  батырларды тарих  сахна- 
сына  шығарып,  халықты  жоқ  болып  кетуден  сақтады.  Ресейге  бодан- 
дықты  қабылдаумен  келген  әділетсіздікке,  отарлауға  қарсы  Сырым 
мен  Кенесарының,  Исатай  мен  Махамбеттің  ту  көтерген  жылдары 
бүл.  Шоқан,  Ыбырай,  Абай  әлемдік  ой-сананың  ортақ  қазынасына 
олжа  салды.  Қазақ  даласы  екінші  отарлаудың  сорақылықтарын  бас­
тан  кешті.  Рухани  отарлауға  Қүрманғазы,  Дәулеткерей,  Біржан,  Сара 
шығармалары  тосқауыл  болды.  Он  бірінші  кезең  —  XX  ғасыр.  Алаш 
үраны  Алаш  идеясына үласқан  заман  еді.  Үміт ақталмады.  Халықтың 
бір үрты  майға,  бір  үрты  қанға  толды.  Он  екінші  кезең  XX ғасырдың 
80-ші жылдары ортасынан  бері жалғасып келеді.
Сонымен,  жаңа  әкімшілік  орталық  қазақ  халқының  тарихи- 
әлеуметтік, мәдени-рухани ғүмыр шежіресіне айғақ боларлық үрымтал 
атаулармен  аталуға тиіс.  Астана төріндегі  жаңа  көшені,  алаңды  қазақ 
руханиятының бастаулары  болған атаумен  үлықтау бүгінгі үрпақтың, 
зиялы  қауымның  қасиетті  борышы  деп  саналуы  керек.  Мүнда  орна- 
ласқан  дәмханалар,  сауықханалар,  мәдени  ошақтар  осы  үстаныммен 
есім алуғатиіс. Мәселен, «Изумруд», «Самовар», «Кишлак» дәмханасы 
неге  «Арқайым», «Таңбалы»,  «Сыбаға» дәмханасы аталмасқа?
115

Есілдің  сол  жағалауындағы  жаңа  қалаға  ономастикалық  ұлттық 
ажар  беру  үшін  оны  шартты  түрде  12  секторға  бөлудің  практикалық 
тиімділігін айта кетудің реті келіп түр. Ертең жаңа әкімшілік орталыққа 
шет  елдік  туристер,  өзіміздің  азаматтар  лек-легімен  келе  бастағанда 
оларды  әрі-сәрі  қылмай,  бір  сектордан  екінші  секторға  үйымдасқан 
түрде аяңдатып, қысқа ғана уақыт ішінде түтас қазақ әлемінен мәлімет 
алуына жағдай жасалады.
Ақорда  көшелеріне,  алаңцарына  есім  беру,  түптеп  келгенде,  ка­
зак  елін,  азаттықты,  ықылым  заманнан  шындалған  бірлік-түтастықты 
қүрметтеу.  Орнатылатын  болашақ  ескерткіштер,  мүсіндер  де  үлттык 
руханиятқа сай келуін қадағалайтын уақыт жетті.  Оны күн санап  өсіп 
келе  жатқан  отаншылдық  сана  да  тал ап  етуде.  Ойымыз  дәлелді  болу 
үшін  «Айқын»  (27.01.2006)  газеті  бетінде  жарияланғаи  «Бейбарыс, 
Аттила  мен  ханым  Түмар  //  Ескерткіш  боп  Астанада  қашан  түрар?» 
атты  мақаладан  шағын  үзінді  келтіруді  артық  санамадық.  Авторы 
М.Әбілқайыр  деген  азамат  былайша  тереңнен  толғанады:  «Біз  қазақ- 
ты, Астананы бүкіл дүние жүзі жүртшылығына танытамыз десек, онда 
әлем таныған түлғалардын, ескерткішін салғанымыз жөн. Мысалы, ше- 
телдік меймандар:
-  
Атқа  мініп,  қылыш  асынып түрған  мыны  батырың  кім?  -  десе, 
«Ол түтас қазаққа хан болған пәленшекең!» дсп сен қаншама кеудеңді 
керсең  де,  қазақты  әлі  көп  біле  бермейтін  қонағың:  «Е-е»  деуден  әрі 
аспайды.
Ал  «Бүл  ескерткіш  Мысыр  патшасы,  жарты  әлемді  екі  бірдей 
апаттан,  Шыңғыс  хан  мен  крестшілдердің  қырып-жою  шапқыншы- 
лықтарынан аман сақтап қалған Бейбарыс султан ғой!» десең, «О-о!?» 
деп  ол  еріксіз  таңқалады,  таңқалып  қана  қоймайды,  әрі  қарай  «Оның 
қазаққа  қатысы  қанша?  Бейбарыс  сүлтан  қайда?  Қазақ  қайда?»  деп 
сүрақтың  астына  алады.  Сол  кезде  рухың  көтеріліп,  асқақтаған  сен 
шежірені  ағыта жөнелесің...
Келесі  тау  түлғалы  ескерткіш  жанына  келіп:  «Жарты  Еуропа- 
ны  жаулап  алып,  жабайы  Батысқа  мәдениет  үрығын  сепкен  Аттила 
патшаның  ескерткіші»  десең,  «Ах,  солай  ма  еді?!  Ол  да  сіздің  елдің 
түлегі,  қазақтардың тегі  ме  еді?» деп сенер-сенбесін  білмей,  сен  оның 
тарихын түзеген сайын мысы басылып, иіле түспей ме?
Оданкейін:«Жержүзінбилеймін»дегенАлександрМакедонскийдің 
өзін  бір  оқ  шығармай,  ақылымен  жеңген  сақтар  елінің  дана  патшасы 
«Шу батырдың өр түлғасы ғой» десең, біратола бітпей ме?
116

Ал өктемсіген парсы патшасы Кирдің басын алып, оның сүйегінен 
қүты  жасап,  толтырып  қан  қүйып:  «Сенің аңсарың  осы  қанға бір той- 
маушы  еді.  Мә, той  енді!» деп  соңында ерлігімен қоса мүхиттай терең 
сөз қалдырған  (оған салынған ескерткіш алдына ару ханшайым айтқан 
осы  сөздерді  бірнеше  халықаралық  тілдерде жазып қойған абзал)  То- 
миристі  көрген  шетелдік  жүрт  қазақ  елі  тарихының тым  әріде  екенін 
біліп,  таңдай  кақпай  ма?  Кеудесін  кергендер  Қазақстанмен  санасуға 
мәжбүр болмай ма»?!
Қысқасы, талап үдесінен шығу биікжауапкершілікті, көрегендікті, 
болашақты  дәл  болжауды  талап  етеді.  Ономастикадағы  жүйесіздік 
оңайлықпен  түзетіле  салатын  үсақ-түйек  емес  екеніне  көзіміз  әбден 
жетті. Оның үлтаралық қатынасқа ақау түсіретінін ешкім жоққашығара 
алмайды.  Ендеше  өткеннің  қатесін  қайталаудан  асқан  кереғарлық 
жоқ.
Жаңа  қаланың  кешелері  мен  алаңдарына  ономастикалық үлттық 
ажар  бергенде,  бүған  дейін  байқалған  олқылықтарды  жібермеген 
жөн.  Айталық,  атқарылған  шара  кейде  тарихты,  түлғаны,  рухани- 
ят  тағылымын  есте  қалдыру  үшін  емес,  көше-алаңды  ардақтағандай 
көрінеді.  Әйтпесе  үзындығы  200-300  метрден  аспайтын  көшеге  үлт 
ардактысының есімі берілер ме еді.  Адасудың алдын алу тақтайшадағы 
жазудан  басталады.  Жер-жерде  мәтінді  орысшадан  тікелей  аудару 
егек жайған.  Ол қазақ тілінің заңдылығына  сәйкес келмейтіні  ескеріл- 
мейді.  Нақтырақ  келсек,  Ә.Бөкейханов  атындағы көше  дегенде  әйгілі 
түлғаны үлықтағаннан гөрі көшенің өзіне басымдық берілетіні елеусіз 
қалған. Дүрысы -  Ә.Бөкейханов көшесі. Әр көше-алаңның басқы үйіне 
неге  осылай  атанғанын  түсіндіретін  қысқаша  мәтін  берілсе де  артық- 
тық етпейді.
Арғы  бабаларымыз  байырғы  түркілер  «Мәңгі  ел»  қүруды  арман- 
дады.  Арманды  ақиқатқа  айналдыратын  аңсаған  күн  енді  келді.  Бүл 
мүмкіншілікті уыстан шығарып 

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: