С. Т. Каргин педагогика ғылымдарының докторы, профессор

көрсетіп  береді,  адамның  жан  дүниесіне  жақсы,  жаман  әсер  ететін 

музыкалық  жанрларға  тоқталады.  Өнерді  әл-Фараби  көркемдік 

адамның  денесі,  жаны,  рухани  жан  дүниесінің  адамгершілік 

сүлулығын  көрсетепн  белгі  деп  санайды.  Көркемдікті  түсінуді 

данышпан  адам  баласы  өзінің  жасампаз  еңбексүигіштік  қасиетімен 

қолы  жетеді  деп  есептейді.  Мүнымен  бірге  әл-Фараби  қайырымды, 

мейірбан  жандардың  жәрдеміне  сүйену  арқылы  сондай  көркемдік 

қабілетке ынталанады дегенді үсынады. Жалпы өнерге қол жеткізудің 

өзі  -   іске,  қимылға,  белсенділікке  үмтылып,  қиыншылықты,  өмір 

жолындағы бөгеттерді жеңе білу деп түсіндіреді.  Өнердің өзі тек рухы 

биік  түлғаға  жетілдіріп  қоймай,  оның  заттық  мәселелерде  де 

молшылыққа  ие  болатыны  жайлы  да  атап  өтеді.  Өнер  жасау  іс- 

әрекетінде  халықтар  достығының,  интеграциялық  одақтардың  берер 

жемісі  ерекше  екеніне  де  тоқгалады.  Өнер  ілімін  зердесімен  саралап 

зертгеген әл-Фараби  Бақытқа, Қүтқа, Дәулетке, Берекеге жетудің төте

жолы деп пайымдаған.

Қорыта  айтсақ,  әл  -  Фараби  өзінің  ғылыми  еңбектерінде  өнерге

жан-жақты  анықтама  беріп,  оның  қүрылысына  талдау  жасап,  өнерлі 

адамның үтары не дегенге жоғарыдағыдай баға береді.

Абай  Қүнанбаев өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде өнер туралы 

соны  пікірлер  айтқан.  Мәселен:  Қүр  айғай  бақырған,  Қүлаққа  ән  бе 

екен?  Өнерсіз  шатылған,  Кісіге  сән  бе  екен?  — деген  өлең  жолдарын 

қара  сөзге  аударудың  жөні  жоқ  қой  дей  отырып,  өнер  туралы 

данышпандық  ішкі  ой-пікірін  түсіну  қиын  емес.  Сол  секілді. 

«Үйықтап жатқан жүректі ән оятар //Жас балаша көңілді жақсы  уатар 

// Әннің де естісі бар, есері бар // Тыңдаушысының қүлағын кесері бар 

//»  деген  жолдардан  барлық  әннің  өнер  кеңістігінен  орын  ала 

бермейтініне  тоқгалады.  Абай  Қүнанбаев  аталған  өнерге  қатысты 

талап  пен  оның  белгілі  бір  шарттарының  бар  екенін  айқын  аңғарта 

отырып,  осы  аталған  ой-тұжырымдарының  қорытындысын  мына 

түзілімде  ұсынады:  «Ақылдының  сөзіндей  ойлы,  күйлі  // Тыңдағанда 

көңілдің  өсері  бар».  Анықтап  аитсақ,  адамның  көңілі  өнермен  өседі 

дегенді  үсынған  дана  ақынның  бүл  ой  өрілімінен  өнер  сүйер 

қауымның  өзіне  күш-қуат  рухани  нәр  алары  белгілі  болады.  Сол 

себепті  кешегі  Жанботалар  Біржан  салдарды  үйіне  шақырып,  бүкіл 

ауыл  алдында  беделі  артады.  Осындай  көріністен  Азнабайдың 

күндестігі,  бақастығы  туып,  өнер  иесіне  қол  жүмсау  арсыз  іске  дейін 

үласады.  Бүл  арада  өнерді  қүрал  ретінде  пайдаланған  адамдардың 

образы  шығады.  Бүл  түжырымды  данышпан  өзінің  қара  сөздерінде 

дамыта түседі:  «Талапты  ескермесе,  ол жоғалып  кетеді.  Өнерді  күндс 

тексеру  керек».  Әнерге  қаскүнемдік  келтірер  залалды  мінез-қүлық:

15

мақтаншақтық,  пайдакүнемдік,  жеңілдік,  салғыртгық.  Өнердің  ең

биіктігін қамтамасыз ететін сезім деген пайымды үстанадьі.

Халқымыз  барша  күйкі  тіршіліктің  бүғауынан  бір  сэт  өзін

ажыратып,  көңіл-күйге,  рухани  медеу,  сүйеніш әкелер жоғары  әуезді, 

пафосты  жырлармен  еңсе  көтерер  сал-серілер  келгенде  жүбаныш

табар  күндерді  тосатын.  Өйткені,  өнер  арқылы  жігер-қуат,  нұрын

себер  арқалы  өлең  -   жырлар  кейбір  қасиетп  сәттерге  жарык  сәуле 

шапағатын  себеді.  Сондықган  қазақ  халқы  сал-серілерге  өздерінің  ең 

дәмді  тағамдарын,  сыйға  тартар  жоралғыларын  сақтап,  жол  түсіп, 

келе қалғанда сол рәсімдерін орнымен атқаруға жанын салатын.

Тәуелсіздікке  ие  болғаннан  бергі  уақытга  мәдени  мүрадан 

Қазақстан  мемлекеті  жаңа  белеске,  сапалық деңгейге  жеплді.  Алайда 

бүл  белес  өткен  уақытгағы  өнермен  анықгалады,  соның  ішінде 

зерттелмеген  нысан  сал-серіліктің  қоғам  өзгерістеріне  ықпалының 

болғанын  анық  байқауға  болады.  Мүнымен  бірге  сал-серілік  өнерге

В.В.Радловтың берген бағасы мен түсінігіне қосыла беруге бола ма? -  

деген  сауалға  жауап  іздестіруді  орынды  деп  есептедік.  Біріншіден,

В.В.Радлов:  «Сал  шор  тілінде  жерошақ,  от  орны  мәнінде,  сағай 

тілінде шу, дауыстау, дабырлау мәнінде, қазақ тілінде жүрген жерін у- 

шу,  думан  қылып,  көп  сөйлеуші,  оғаш  киім  киюші  адам  мәнінде

қолданылады.

Сол  секілді  Ильминскийдің берген түсінігінше «Сал» деген сөзге 

«түлабойым  сал-сал  басып  түсіп  барады»  деген  анықгама  береді. 

Мүнымен  бірге  еліктеме  мағынасында  қолданылады  дегенді  қоса 

дәйектейді.  Біздің  байқауымызша,  қазақга  ән  айт  дегеннен  гөрі, 

белсенді 

лексикалық 

қорда 

«ән 

сал» 

деген 

тіркес 

көбірек 

қолданылады. 

Бүдан 

«сал» 

деген 

ұғымның 

бірнеше 

мәнде 

қолданылатыны  байқалды.  Ақындық  өнер  мен  ән  салу  қатарынан 

дамытылып,  тыңдармандарын  баурап  алу  басымдық  рөлде  болған. 

Нәтижесінде,  әншілік  өнері  әсерлі  болып  келген.  Сөйтіп,  сал- 

серілерге тән  әрекет өлең жырлаймын делінбей,  ән шырқаймын деген 

мәнде  қолданылады.  Зерделеу барысында  сал-серілердің  өздеріне тән 

стильдік  ерекшеліктері  аңгарылды.  Мәселен,  Біржан  сал:  «Атадан 

Біржан  сал  боп  тудым  артық// Аққумен  аспандағы  ән  қосамын» десе, 

Шашубай:  «Ал  гармоным,  гармоным»,  ал  Кертай  ақын:  «ән  шырқа, 

жез  тіл,  сырнай,  алдым  қолға»  секілді  жоғары  ырғақ  пен  қарқынды 

лебізбен  өріліп  беріледі.  Жасыратыны  жоқ,  сал-серілік  өнерге  XIX 

ғасырдан  бүгінгі  күнге дейін дүрыс  ақиқатқа  сыйымды  баға берілмей 

келгені  баршамызға  да  белгілі.  Ал  «сері»  деген  сөз  арабтың  сир 

(сейір)  -   қыдыру,  кезу  деген  сөзінен  туып,  серуен,  сайран  салу 

магынасына  айналып,  сонан  сері  деген  келтірінді  үғымға  ие  болуы

16

мүмкін».  Қыпшақ  тілінің  XIII  ғасырдағы  ескерткіші 

Кодекс 

Куманиксте  «сері»  (шері)  әскер  мағынасында  қолданылғандығы 

айтылады. Бүл пікірді С.Е.Малов анықтап берген.

Көне  дәуірдегі  ақындық  дәстүрде  сал-сері  деген  айтылмыш 

тарихи  деректер  болмағанымен  өнердің  бүл  түрінің  ғенезисі  сонау 

түрмыс-салт  жырларының  бір  құрамды  бөлігі  екендігі,  оның  және 

өнер  тармағына  бертін  бөлініп  шыққанына  ешкім  шүбә  келтірмесе 

керек.  Керісінше,  Орта  Азия,  орыс,  Сібір,  орта  ғасырдағы  Европа, 

көне  шығыс  тарихында  сал,  серіге  үқсас  ақындық  салт  болғандығы

мәлім.

Сал-серілік  өнердің  тәрбиелілік  мүмкіндігін  зерделеуге  жол 

жабық  болғаны  кешегі  тоталитарлық  жүйеде  оған,  тәмендегідей 

пікірлердің қалыптасуына байланысты.  Осыған  орай  мына  бір түйінді 

қорытынды пайымдауларды үсынамыз:

Қазақтың сал,  серілерін түгелінен  халықтық ақын,  әншілер деуге 

болмайды.  Шыққан тегі, таптық ортасы жағынан алсақ, Ақан сері  мен 

Жаяу  Мүса  бірдей  емес.  Жаяу  Мүса  -  үстем  феодал  қауымынан 

қуғын-сүргін  көрген  нағыз  еңбекші,  «халық  ортасынан  шыққан»  сері 

ақын.  Ал,  Ақан  сері  болса  лирикаларында  әз  дәуірінің  күрделі 

қоғамдық  мәселелерін,  өмір  шындығын  кең  қамтып  жырлай  алмады. 

Кейде  діншілдікке  де  салынады.  Тек  жастардың  бас  бостандығын, 

махаббатын  ғана  лирикалы  көлемде  шебер  жырлай  алады.  Міне, 

осындай  идеялық творчестволық  қайшылықтары  бола  түрса  да,  Ақан

-  халыққа үнамды, лирикалы өлең, ән шығарып таратқан әнші, ақын.

Қарап  отырғанымыздай,  сыныптан  тыс  оқыту  үдерісінде 

жасөспірімдердің  мектеп  көлеміндегі  алған  біліктілігін  кешегі  өткен 

мәдени  мүра  қорымен толықтыруға аталғандай  бағалар,  сал-серілікке 

кешегі  кеңестік дәуірде  өнердің  біліми-ғылыми  сипатын  төмендетуге 

бірден-бір  қырсықты  түжырым  қалыптасып  қалған  көзқарас  кедергі 

келтіріп  отыр.  Ойымызды  одан  әрі  дәлелдеу  үшін  тағы  да  мынандай 

таптауырын болған түйіндерге көз жүгіртіп қарайық:

- 

Қазақтың  бірқатар  салдары,  байлардың  мырзалары  болған 

Иманжан айтқан  Башен  сал да ірі  бай.  Он түрлі  ат міну,  өзінің  саяхат 

жасайтын  аралы  бар,  көл  иемдену  дәулетті  салдың  қолынан  келетін 

салт.  Бірақ  мүндай  сал,  серілер  қоғамдық  мәні  бар  өлең,  ән-күй 

шығарып  айта  алмаған.  Сөзі,  ән  өнері,  көпке  үнаған  сал,  серілер 

қалың  бүқараның  тілегіне,  ой  сезіміне  қонымды,  қызықты  салттарды 

қолданған  әнші  ақындардың  творчестволық,  өнерпаздық  дәстүрінде 

қаладағы  базар,  жәрмеңкедегі  орыс,  татар  және  басқа  халықтардың 

өнер  үлгісі  де  бар  екені  д а у с ы ^ І К е ^ ^ Щ І ^ Ш І р ^ ^ ғ а ш а я қ ,

Шашубайлардың  спорт,  цирк  өне не  ^М?МйёғьД»ІУ-^!меа’  Біржан,

академик  С.Бейсембае.

атындағы  ғылыми

КІТАПХАНАСЫ

I

әсет  әндеріне  орыс,  Украина  музыкасы  әсер  етуі,  Ақан  сері  мен 

п і а . , . ^ аа  өлеңдерінде  айқын  сезіледі.  Мәселен,  Ақан  сері:  «Көптен

"  м  «Он  екі  звод

көп  поклон  айттым,  скажия

немесе  Шашубай

гармонмен  ән  салғанда

қасыма  қыз-келіншек  үймелеген»  деп

жырлауы  отиі-акындардын  негізп  кв ш ш .п   феодалды*

™

  да,  патша  укімагінін  зан  аражесіне  унем.  нартзы  Ьиш п 

куғынға ұшырауы -  бәрі халықгар прогресішң ықпалына баиланысты

ерекш^зд  Р 

ақьІНДЫқ Пен өнерпаздығы, әншілігі қатар келеді

дерлік.  Бұлардың  өлеңі  өндері  нәзік,  сезімді  толқытарлық ЛИРИК^ “ > 

көбінесе махаббат тақырыбына арналып айтылады... Бұл репнде Ақан 

серінін  «Торыны  таңға  байлап,  мінген  қандай»  деген  лирикасын 

мысалға  алуға  болады.  Мұнда  торы  атгы  әсемдеп  жаратап  мішп,

қызды  ауылдын  тұсында  ән  шырқап,  сұлу  қьізға  жеңгесі  арқылы  сөз

іштей  бірін-бірі  үғысқан,  біріне-оірі

әзілдесіп

баяндалады

Ы Г І І Ы І Ч   «

и

а

і   и і і  

--------- 1 -------- -------------------- —  

■ 

.  

-

 

•  

•  

/ - •

- 

Сал,  серілердің  әрбір  лирикалы  ән,  өлеңдері,  белплі  Ыр 

поэмалық сюжетке құрылған аңыз әңгімелері бірге айтылып отырады. 

Мәселен: Ақан серінің «Құлагер» әні, өлеңі оның Құлагері баилардың

кыспағынан  өлгенде жоктау ретінде шығарған.  «Сырымбет» ақынның

ғашығына  арналған.  Біржан  сал^

«Жанботасы»  өзін  Азнабай

алғанда ыза болып,

О О Л Ы С Т Ы Ң   І Ю Ш І О І і а п ш   ^ а и и и ,  

----------- '   *

03

 елінің болысы Жанботаға күйік пен шағым етіп шығарылған. Жаяу 

Мүсаның  «Ақсисасы»  Шорман  тұқымдары  өзін  қудалап,  түтқындап, 

жаяу айдап  жер аударғанда айтқан  кекті  өлеңі,  Шолақгын «Ғалиясы», 

Шашубайдың  «Аққайыңы»,  Естайдың  «Қорланы»  да  осындаи

мотивпен жырланған.

Қазақгың  сал,  серілерінің  ақындық,  өнерпаздық  қызмепнде

күлкі,  қалжын,  сықақ  сөздер  де  көп  кездеседі.  Сал-серілер  үнемі

ақындардың  айтысына  қатысқан...  Сал,  серілік  жағдайында  әсіресе,

ХУІІІ-ХІХ  ғасырда  ең дамыған  ақындық өнер.  Ол этномәдени тәрбие

берудің  бір  құралы  болған  және  ақындыққа  жана  мазмұн,  ажар

берген.

Жоғарыда  келтірілген  түйіндер  -  Ахмет  Жүбановтың  сонау 

кеңестік  дәуірдегі  тегеурінді  заңдылықтардан  қаймыға  отырып 

жасаған  түжырымдары.  Антогонистік  тап  қайшылығын  бетке  үстау 

тактикасымен  сал,  серіліктің  өнеріндегі  тәлімділік  қуатын  айту  іс- 

әрекеті  аңғарылады.  Өкінішке  орай,  Ақан  сері  және  тағы  да  басқа

өлеңдері

серілер  мен  салдардың  өлеңдері  тек  лирикадан  түрады  дегенде, 

зерттеушінің әдейі  негізгі ойдан ауытқушылық сақтығын байқаймыз.

18

Сал-серілік дәстүрлердің шығу тегін зертгеулердің өзі  педагогика 

саласында айрықша  қиындық туғызады.  Әрине,  Біржан  сал  мен  Ақан 

серілерге дейінгі дәуірлерде де серілер  мен  салдардың болғаны  анық. 

Біздің  зерттеу  еңбегіміздегі  алға  қойған  мақсатымыз  барлық  сал- 

серілік  құрған  тұлғаларды  табу  мен  шұғылданудан  гөрі,  аты  мәшһүр 

өнер  иелерінің  әлемін  жаңа  дүниетаным  тұрғысында  зерттеу.  Олай 

болса,  Біржан  сал  шығармаларындағы  ел  мәселесі,  қоғам,  адам 

тағдырындағы 

нелер 

бір 

қым-қуыт 

тауқыметтер 

мәселелері 

көтерілмеді  деген  тұжырымдарға  қарсы  пікір  айтуды  жөн  көріп 

отырмыз.  Нақтылап  айтсақ,  бірқатар  өлеңдеріндегі  заманаға  қатысты 

ой-пікірлерін жіктеп өтейік:

Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,

Сен түгіл, патшаға да бас ұрмаймын.

Кісісін бір болыстың біреу сабап,

Бар ма еді статьяда көрген жерің?»

Қара су есік алды ылайланды,

Бай қылмақ, кедей қылмақ құдайдан-ды.

Камзолдай қысқа пішкен дөңгеленіп,

Дүние өтерінде шыр айналды.

Теміртас, Асыл, Ақық — екі қарғам,

Байлаулы арқандағы қолымды шеш.

Үш жүздің ортасында Біржан едім,

Бұл күнде қойды құдай шалықтатып.

Біржан  салдың  қоғам  жайлы  ондағы  адамдар  туралы  ой- 

түжырымдарын  берілген  үзінділер  арқылы  пайымдау  қиын  емес. 

Арқаның  ерке  де  бұла  әншісі,  салы  Біржанның  өмірі  корлық 

қақпағында  қапас  ғұмыр  кепггі.  Біржанның  салдық  дәстүріне 

түсінбеушілікпен  қараған  өз  ортасы,  отбасы  оның  зарлы  ән 

шығаруына қозғаушы  күш болады.  Қай заманда болмасын  сал-серілік 

өнердің  тағылымдық  қуатынан,  салдық  өнерден  халық  театрға 

барғандай 

тұшымды 

әсер 

алып, 

күнделікті 

күйкі 

тіршілік 

тауқыметінен  мойындары  босап,  әжептәуір эстетикалық тәлім  алады. 

Өнермен  тәрбиелеудің  негізгі  мақсаты  тарихта  қалыптасқан  бірнеше 

ғасырлар  бойы  озық  тәрбиелік  құндылығын  арттырып  келе  жатқан 

сал-серілік  дәстүріне  сүйене  отырып, 

оған 

берілген  жаңсақ 

пікірлердің 

дүрыс 

еместігін 

аңғарып, 

сал-серілікке 

жаңа 

философиялық  тұжырым  беру  бүгінгі  талаптың  бір  саласы  болып 

табылды.  Біржан  салдың  өнермен тәрбиелеуге және  білім  меңгертуге 

қосқан  құндылығы  мынадай:  біріншіден,  Біржан  салдың  еңбектеріне 

талдау  жасалу  барысында  оның  дүниетанымының  тірегі-шындықты 

тайсалмай  айтуы;  екіншіден,  салдық  дәстүрді  еліне  кең  ауқымда

9

тұңғыш  таратушы,  оның  эстетикалық  куатын  айқындап,  халқына 

жеткізуші; 

үшіншіден, 

барлық 

өлеңдерінде 

адамға 

деген 

сүйіспеншілік  ндеясын  негіз  етіп  алғаны;  төртіншіден,  өлеңдерінде 

адамнын қоғамға қатыстылығын айқындағаны. Халқының сүйікті сал- 

серілері  әуезді,  сазды  әндер  шығарып,  халқын  сүйсіндіргені.  Дала 

сахарасында  нотамен  үйрететін  музыка  мектебі  болмағанмен, 

думанды,  әнді,  сазды  әуезді  сүйетін  еліне  өсерлі  орындаушысы

көңілге қондырып, қуаныш әкеліп отырғаны.

Ақан  сері  жастайынан  білім  алуға  қүпггар  болған.  Ақанның

творчестволық  жолы  алтыбақан,  ойын-той,  беташар  және  т.б. 

басталған.  Мұнымен  бірге  ол  -   дала  өмірінің  қызықтайтын  жүйрік 

атын,  қыран  құсын,  алғыр  тазысын  ұстап,  олардын  бәріне  дерлік  өз 

өлеңдерін арнап, сәнді де салтанатты өнерімен елін баураған тұлға.

Қоғамдық  өмір  келбетін  дала  тағдырымен  шебер  ұштастыра 

білген  Ақан  серінің  өмірнамасы  мен  шығармашылығы  Біржан  салдан 

гөрі  басқашалау.  Отбасының  пенделерге  арналған  бақыты үйленіп үй 

болу  мәресіне  жете  алмаған  Ақан  серінің  көңіліне  медеу  тұтары  - 

астындағы  жалғыз  аты.  Құлагер  Ақанның  өзімен  қатар  танылады. 

Кешегі  бір-бірімен  хабар  алысу  қиын  заманның  өзінде,  сонау  кіші 

жүзге  Қүлагер  «Құлашолақ»  болып  жайылады.  Атығай,  Қарауылды 

«Құлашолақтың  елі»  деп  жүрген.  Құлагердің  аты  тағы  бір  шыққан 

тұсы  Алтай,  Аққошқар — Сайдалының  бес  болысқа  сауын  айтқан  асы 

болатын  болып,  Орта  жүзден  небір  сәйгүліктер  дайындалған.  Бұл 

атжарыс-  бәйгеге  Ақан  өзінің  Құлагерін  даярлайды.  Үш  жүз  ат 

шапқан  сол  астағы  бәйгеде  Құлагер  жалғыз  келеді.  Бұл  Ақанның 

мәртебесін  биіктетіп,  отбасындағы  қайғысын  (Фатима  мен  Үрқияны) 

ұмыттырады.

Құлагер  кешегі  Қобыландының  Тайбурылы  секілді  халық 

санасында  арғымақ  кейпін  орнықтырып,  ел  аузында  ол  туралы 

көптеген  мәліметтер  тараған.  Атқа  сын  айтушылардың  бағасына  ден 

қойсақ,  Құлагердің  жарауы  түскенде  ілбіп  қана  жүреді  екен  де,  тек 

айқай  шыққанда  ғана  қызып  шаба  жөнеледі  екен,  ал  бәйгі  алдында 

қыдыртып  жүргенде  оны  шабатын  ат  деп  ойлау  қиын  екен  деседі. 

Ақан  осы  атшабыстан  кейін  Құлагердің  маң-маң басқанын  қызықтап, 

«Маңмаңгер»  өлеңін  шығарады.  Халық  «Маңмаңгер»  әнін  барлық 

көңілімен,  ниетімен  айтатын  дәстүрге  айналған.  Ахмет  Жұбанов  бұл 

әнді  өте  жоғары  бағалаған.  Әннің  жай,  сазды,  нәзік,  жұмсақ 

мелодиялы,  кербез  ырғақпен  айтылатынына  тоқталып  өткен.  Екпіні 

жай  болғанымен  ол  қайғылы,  жабыраңқы  көңілмен  айтылмайтынына 

мән  берген.  «Табиғат»,  «қоғам»,  «адам»  арасындағы  диалектикалық 

гүтастықты  сақтай  білген  сал-серілердің  әрқайсысы  өзін  дүние

әлемнің  бір  бөлшегімін  деу  ұстанымы  бүгінгі  жасөспірімдерді 

тәрбнелеу үшін жол ретінде іс-әрекетке қолданым табуда.

Адам  баласының  рухының  ізгілікті  бағдарда  болуы  табиғаттағы 

сұлулыққа  сүйсіне де  өзіне рахат табуы  дер  едік.  Біржан  да,  Ақан  да 

жақсы әндерін жүйрік атгарына, алғыр құстарына, ұшқыр тазыларына 

арнай  отырып,  адамдардың  ішкі  көңіл-күйлерінің  жоғары  пафоста 

болуына  бағдар  жасап  отырған.  Бүгінгі  тілмен  айтсақ,  Біржан, 

Ақандар, жалпы сал-серілер заттық дүниенің қызыгын «жалған» деген 

ұғымға  айналдырып,  рухы  мен  жанын  дамытарлық,  оған  шипа 

әкелерлік  табиғат  аясынан  өздеріне  медеу  және  тағат  іздеген.  Өнер 

иелерінің  творчествосымен  тәрбиелеуде  олардың  дала  заңына 

қатысты  белгілі  қалыптасып  қалған  тұғырлы,  шеңбер  кеңістігіне 

өзінің  ерік-жігерін  бағындыратын  қатал  қағидалары  жоқтың  қасы. 

Мұның  өзінен  басқа  зерттеу  еңбектеріндегідей  белгілі  бір  тәлім  мен 

білімді  өнер  арқылы  меңгерудің  санамалап  айтар  заңдылықтары  мен 

ережелерінің  бізге  дейін  сақталмауы  «өркениеттіліктің»  белгісі  дер 

едік.  Себебі  әр  тұлғаға  өзінің  тәрбиесі  мен  біліктілігін  өнер 

көрсеткіштерімен  бағалауға  іштей  талпынысы  түрткі  болады.  Сал- 

серілердің  аталмыш  рухани  өнері  мен  қоғамға  деген  эстетикалық,

этикалык  көзқарастарының  өзі  -  басқа  қауымнын  тұжырым- 

түйіндеріне  тәуелді  болып  келмейтіні  таңқаларлық  құбылыс. 

Қоғамдық  пікірге  өзінің  кең  даласындай  диапозоны  кең  құлашты 

өнерін  құрбандыққа  шалмай,  XIX  ғасырда  оның  шарықтау  шегіне 

жетуіне  қайсарлықпен  қарап тұра білген  Ақан  сері  «перінің  қызымен 

көңіл  қосқан»,  ал  Біржан  салды  «шалыққанды»  деген  атауга 

қалдырған  дұбаралық  төменгі  деңгейге  құлдырап  кеткен  сол  кездегі 

қазақтың  іпггарлық  кейпі  бүгінгі  таңда  айдан-анық  белгілі  болып 

отыр.  Табиғатты  Жерұйық,  Жер-Ана  сапасында  қабылдаған  данагөй 

даналардың  легі  XIX  гасырда  азайып,  табнғат  жұмағынан  жанға  ем 

табарлық  азын-аулақ  саны  осындай  заман  тудырған  бұлбұлдарын 

бағалай алмайтын амалға көшкен еді.

Тамырын  ұңгілеп  тереңге  жіберген  халыктык  педагогика 

тұрғысында  таразыласақ,  Қазақстандағы  сал-серілердің  енері  бүкіл 

халықгы  тұшымсыз,  қауқарсыз,  жұтаң  өмірден  бір  сәт  болса  да 

ажыратып, пәс болған кірбің көңілдері  мен болашығына құлып салған 

үмітсіз жүректеріне өнер сәулесімен  қуаныш  нұрын  сыйға тартқанын 

бүгінгі  ұрпаққа  жеткізу  -   біздің  зерттеуіміздің  басымдық  ұстанымы. 

Қарап  отырсақ,  сал-серілердің  ғашықтық  өлеңдерінен.  әлеуметтік- 

мәдени  ортаға  риза  еместігін  білдіретін  лирикаларынан,  астамшыл 

адамдардың  тоғышарлык  мәнсіз  өміріне  арналган  жырларынан

казақтың  сол  кездердегі  психологиясы,  тәлім-тәрбиесі,  білімділік

денгейі  байкалады.  М ,н Ын е 3і  енермен  тербнедеу  « л ім  б а д л н  сад-

кещстіпне  үңіліп 

жүктеу/скачать 7,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: