С. Т. Каргин педагогика ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 7,84 Mb. Pdf көрінісі
|
түрі 3. Үшінші деңгейде қоршаған әлемді түйсіну арқылы адам өлем іш сурет, тұрмыстық ерекшелігін, оның құндылығын бағалай алу
Мұны біздер аксиологнялық деңгейдің алғашқы басқышы дейміз. Осыдан өр адам өзінің жеке мәдени ортасына рухани құндылықтарды қоғамның формациясына орай жинақтауға теселеді. Сөйтіп, осы аталған үш түрлі деңгей сал-серілік өнер мектебініц қазақ даласында өркендеуіне үлкен әсер еткен әдіснамалық негіздер деп ой қорытуға мүмкіндігіміз бар. Бұл ой-қорытындымызды дәлелдей түсерлік тағы да бір деректі Б.Абылқасымовтың еңбегінен байқаймыз. Аталған еңбекте сал-серілікке қатысты тұжырым жасаудан гөрі, шамандық басымның төжірибедегі көрінісі, соның ішінде, бәдік пен арбау секілді аталған өнердің ең алғашқы шығу тегінің көзі айқындалған. Келесі бір зерттеуші М.Құрманғалиев өзінің еңбегінде «О ртуально-магических функциях салов и серэ» (1995 ж.). Сал- серілердің қызмеп жаилы гылыми пайымдар жасаған. Сал-серілік өнердің шығу тегіне типологиялық тұжырым берсек, оның рет тәртібі былай болып келеді: 1.
Шаман - бақсы. 2. Жырау — жыршы. 3. Сыншы — сал-сері. Сал-серілік дәстүр арқылы этномәденн тәрбие беруді іске
асырудың үлпсі ұсынылған тарихи - мәдени негізді жүзеге асыру этногенетикалық үдеріссіз мүмкін емес. Аталған рет - тәртіп тек айтуға ғана оңай, ой көзімен қарасақ, оның қолдану барысы ежелгі дәуірден қаланып, фольклор және ауыз әдебиетінің қалыптасу арнасына дейін жинақгалған деуге болады. Зерггеу барысында тағы бір ескеретін мөселе сал-серілік өнерден тәрбие беруді іске асырудың үлгісін құру
үшін фольклор, ауыз әдебиеті, этнография этнопсихология, этнопедагогика сияқты
ғылым салаларының интегралдық топтамасы түрғысында қарастыру көзделеді. Сөйтіп, бұл мәселе кезеңдерінің біріншісін біздер тұрмыс-салт дей отырып, оның шамандық сипаты ежелгі дәуір екенін атап өтеміз. 55
Ал екінші кезеңі - идеалистік ұғымның кемелденген шағы. Бұл айтыс өнерінің қаркынды дамуымен оқшауланады. Үшінші кезеңі - ақындар легінің қапыптасуы шамандық пен тұрмысқа қатысты ақындық ежелп дәуірде пайда болса, бұл үшінші кезеңде жырау, сал-серілердің өнерлері келеді. Үшінші кезеңге тоқталсақ, бұрынғы адамдар арасындагы қалыптасқан одаққа, қауымға, идеологияға қарсылық көрсетерлік артистер, ақындар шыға бастайды. Алдымен серіліктен бұрын салдар пайда боладьі. Салдар - әдетгегі адамдардан ерекше киініп, басқаша тамак ішеді, жалпы қоғамдағы қалыптасқан дәстүрге өздерін бағындырмайтын тұлғалар. Тарихи дерекгерге қарағанда Біржаннан баска да салдар туралы мәліметгер бар. Соның бірі сырдариялық Ешнияз Жөнелдікұлы (1834 - 1902). Сол секілді атақты Біржан Қожағұлұлының (1834 - 1897) да бір көрінісін байқаған адам: «Біржан салдың киімі басқа адамдардан мүлдем бөлек көрінуі» деген. Кей тұста жұртган ерекшелену мақсатында салдар қыздардың да киімін киген. Бұдан шығарар қорытындымыз салдар тек сырт бейнесімен оқшау көріну арқылы өзіне қалың ж ұртш ң назарына түсіп, ішкі рухани парасат - пайымдарымен елді өмір сүруге қүлшындыру бағдарында қызмет еткеніне токгалған жөн. Өгкен жүз жылдықта өмір сүрген Байтен сал ашық түсті сисадан ки.м киіп, алты аршыннан белбеу буынған. Байтен салдың замандасы Қүтпанбай сал қүндыздан тон киген, мехты сыртына қаратып кимеген қазаққа бұл ерсі болып көрінген. Бірақ ж ұртгаң ойламайтын ойын оилагь оған өздіпнше пайымдама жасап отырған. Елге аты шыққан сал Жаяу-Мұса қан қызыл матадан костюм киген. Сал-серілерге ел арасындағы аға буын ақсақалдар, сұлтан - билерден артық құрмет көрсетіліп отырған. Салдар өздеріне тиесілі тұрақты өмір іздемейді. Олар ауыл- ауылды аралаған тұста хабар алған жұрт салдарға арнап үй-жай даярлап қою да қазақ халқының өнер иелерін ерекше құрмет тутуы деп есеіггеиміз. Салдар ел арасында тек жеке, жалғыз жүруді әдетке аиналдырған. Мүнымен бірге салдардың қоржындарында мех, асыл заттар, бағалы маталар болса, оны сол елдің қыз-келіншектері қалап алуларына мүмкіндіктері болған. Салдардың өлеңдерінде көбінесе жастар арасындағы махаббат тақырыбы басымдықта. 1967 жылы топтамамен кірген Біржан салдың 65 өлеңінің 59-ы - махаббат тақырыбы. Мұндай пайымдаманы: «...Мен өзім Жетісуға барып қайтгым, Манабын жақсылардың көріп қайтгым. 56
Қыздары Жетісудың сұлу екен, Жиғаным-тергенімді беріп қайттым», - деген Біржан салдың өз өлеңімен бекітуге болады. Салдар үшін отбасы қамын жасау, таптаурын болған еңбектің қүлы болу жат іс-әрекет. Олар өмірдегі тұрмыстық жайдың басқаша болуын көксеп, күйкі тіршіліктің татымсыздығын түйсініп, таным деңгейін ел аралау арқылы халқына қызмет етуді өздерінің міндетіне айналдырған. Салдар тіпті киіз үйге өз аяқтарымен кіруді жөн көрмей, оларды қыздар топтасып, көтеріп киіз үйге кіргізіп отырған. Ә.Диваевтың зертгеу еңбектерінде салдардың бетін биенің саумал сүтімен жуатыны туралы айтылған. Бүдан ұғарымыз сал- серілік өнер арқылы тәрбие берудің үлгісін осындай ерекшеліктерді ескермей жасауға болмайтыны байқалады. Аталған салдардың іс- өрекеті халықтың көңілін өсіріп, күнделікті күйкі тіршілікке сән беріп, оған шектері қатып күліп, көңіл көтеру құралына жат емес, өуезді - әрп сп к қойылымдар да орын алған. Олардың өнерлерінің басымдығы — ақындық. Біржан — сал, Шашубай Қошқарбайұлы және т.б. бәрі дерлік импровизатор - ақындар. Мұнымен бірге олардың бәрінің дауыс иірімі (биіктігі) өте күшті және әуезді болған. Біржан салдың даусы ауыл арасында 10-15 шақырым аралығына жеткені деректеме арқылы белплі. Біржан Қожағұлұлының дауысының құдырепнен сиыр сауып отырған әиел өзінің не істеп отырғанын үмытып кеткен. Мұнымен бірге ол өлең айтқанда терезенің әйнегі дірілдеп, ілулі заттар толқып, жезден жасалған құмандардың өзі қозғалғаны байқалған. Ғалым Е.Ысмаиловтың зерттеу еңбектерінде де осы ой-қорытындыға толықтырулар айтылады. Зерттеуші салдардың . поэтикалық суырып салма өнерімен бірге оның музыкалы - драмалық искусствосы қатар өріліп, қойылым мен жонглерлік, пантомимдік қабілеттері жаңа заманның тұлғаларынан кем еместігіне мән беріледі. Біржан Қожағұлүлы өлең айтқан тұста оның мойны кеңейіп, бас терісі шар тәрізді өсіп, басындағы төбетейі біресе оң жаққа, біресе сол жаққа билеп тұрғаны да зертгеушілердің еңбегінде аталып өтеді. Ағаш аяқтың атақты өзінің атымен аталатын әні қоянды жәрмеңкесінде орындалған. Каламбур, әзіл — оспақ жанры осы салдың өнермен тығыз байланысты. Ал Шашубай сал өзінің ұтқыр қасиетін көрермендерге демонстрациялап, қоян сияқты дастархан үстіндегі ыдыс-аяқты қақпай өтіп кеткен. Сал-серілік — болашақ артистердің өмірге келуіне бір қозғаушы күш. Ал артистік қауымның өмірге келуі сал-серілік өнердін трансформациясы. 57
Сал-серілік өнер өмірді пендешілікпен өткізбеген, керсінше, ынталы рухани өркендеуімізге рухы биік өнерлілердің өмір сүру образы ерекше дер едік. Сал және сері туралы ұғымдарда алғашқы тарауға тоқталып өткенбіз. Екеуін ажыратарлық баға бергенбіз. Дегенмен, сал-серілік өнер арқылы тәрбие беруді іске асырудың үлгісін жасауда бүл мәселені ширата түсу орынды. Салдық өнерден серінің айырмашылығы ауызекі тідде, халық арасында синоним ретінде қолдана берген. Тііггі оған сал-серілер де аса мән бермегені төмендегі мысалдар арқылы байқау қиын емес- шығады
дүниеде ерніңді
- Біржанға кедей қызының айтқаны. Осы қызға Біржан Қожағүлүлының жауабы: «...Жетеді тоқсан жасқа ердің ері, Амандық ақындықпен Біржан сері. Қарындас айтқан сөзің өтіп кетті, Көжеңді басып-басып әкел бері! Ақан Қорамсаүлы: Серінің ел сүйетін қылығы бар, Сөзіңді қор қылатын саған неге? Домбыра насыбаймен ер сипаты, Салдарға жараспасын бұлар неге?..» негіч^йп МЫСаЛДаРДЬІҢ бәрі сал мен серінің сипаты екендігіне ғылыми я Ла„ алмаиды. Себебі ауызекі қарым-қатынаста ол атаулар алмасып аитыла беруі мүмкін. Гяп мои —рінің айырмашылығына айрықша тоқгалып өту үлгі негіз болмақ. серішң тәртібі салдан гөрі басқаша. Салдар секілді дәиекті т
б а н л м 1 п ли,м **меген. ^ерілерге ұстамдылық, табандылық, сыпаиылық, тәкаппарлық, мырзалық, талғампаздық қГтьшК а ^ а К^ УЬ,РЫП СШШа ӨНеРіндегі “ еберлік, басқалармен қарым- “ ЗІИтаЛДЬ,Қ Олардын
ерекше кымбат матадан ттгілі^ айрыкша - н ^ Г ^ м
е Г ^ Г
Р' болын
СеРІЛеРДІ" « « - Р - сан-салалы Серілер кебінесе адамның ойына түрткі болатын лирикалык олеңдер шығарып отырған. лирикалық
58
Сал-серілік өнер арқылы тәрбие беруді іске асырудың үлгісін құру үшін «оқу», «оқыту», «білім беру» ұғымдарына ғылыми анықтама жасау көзделеді. Қазақстан Республикасының төуелсіздікке қолы жеткен күннен бастап, ел тарихына, тіліне, мәдениетіне зердемен қарау әрбір зерттеушінің міндетіне айналып отыр. Бүгінгі білімдену кеңістігін үзіліссіз мәнде деп қарастырып, оның екі түрлі кеңістігінің бір- бірімен тығыз байланыста екенін ескеріп келеміз. Біріншісі - Жалпы білім беретін және жаңа типті мектептер. Екіншісі - Жоғары оқу орындары. Қоғам өзгерісіне орай ЖОО-ндағы болашақ мамандық иелерін кәсіби құзіретгілікте даярлау. Оларды инновациялық пайымда оқыту ісі бірге-бірте өркендеуде. Десек те, бұл мәселенің шешілмей түрған көкейкесті түстары да жоқ емес. Әсіресе, таптауырын болған, дәстүрлі оқыту мен заман талабына сай жаңа бетбүрыстағы оқыту үрдісінің ара жігі айқындалмай жүргені ащы да болса шындық. «Оқьпу» ұғымын теориялық-тәжірибелік тұрғыда қолданғанда біздің өмір сүру уақытымызға дейінгі айтылған дәйектемелерге ден қоюымыз орынды. «Оқытудың» көрсеткіші - сананың өрлеу қарқыны. Осындай жүйені түйсіне отырып, данышпандар өздерінің еңбектерінде адам әлемінің өзіне тән жеке ерекшеліктерін айқындау барысында «тән», «жан», «рух» секілді үғымдарға анықтама беріп отырған. Санаға қатысты сапаларды біртүтастық мәнде қарастырсақ, алдымен таным, түйсік, іс-әрекет шығады. Сана көрсеткішінің үшпктен түрғанымен, адами қалыпта олар тұтасып, «Мен» деген бірлікке айналады. Олаи болса, кез-келген «мен» деген үғымның үштіктегі көрінісі болмаса, ол Абай Қүнанбайүлының тілімен мақтанның кіші категориясына тән үғым болып есептеледі. Абай Қүнанбаев өзінің қара сөздерінде мақтанның екі түрін айқындап береді. 1) Кіші мақтан 2) Үлкен мақтан. Кіші мақтанда А.Қүнанбаев өз мақтаны, үй мақтаны, түз мақтаны бар дейді. Осының ішіндегі зияны жоқ тек өзіне өз мақтаны болады. Міне, «мен» деген аталған сапада қолданылмай, интеллектілі бағамда пайдаланылса алдында айтып өткен жер, су, оттан рухани нәрді жанына дауа етеді. Сал, серілер - қазақ халқының басқа ұлттарда кездесе бермейтін ерекше тұлғалары. Олай дейтініміз Ж.Аймауытов іліміндегі соқыр сезімдердің бірде-бір құрамы кездеспейтін аталған өнер адамдарының халыққа, қоғамға, кейінгі ұрпаққа өнеге-үлгісі, рухани мұрасы айырықша. Себебі соқыр сезімдер -заттық құндылықтарды меншіктеушілік, көреалмаушылық, өзімшілдік, менмендік, таңсыққойшылық және т.б. секілді мінез- құлықтың нышандары. Ал бұл іс-әрекетке қайшы келетін ізгілікті Ф мінез сапалық көрсеткіштерді саңылау сезім топтамасымен алады. Оған саңылау сезім ғарышпен байланысқа түсетін қалыпты дамытады дей отырып Ж.Аймауытов төмендегі жіктемені ұсынған: - талаптылық, ынталылық, зейінділік. Күндегі өмірден мысал алып қарасақ, қандай нәрсеге адамның құлшынып, ынталы болатындығы белгілі. Ынтаны тарататын нәрсе өз басымызға не пайдасы, не зияны тиетін нәрсе болады, әйтпесе, ондай нәрсемен қатынасы бар нәрсе болады. Сондықтан, қызығы жоқ нәрсе, біздің тағдырымызбен байлана бастаса-ақ, қызықты көріне бастайды. Балаға әсем безендірілген кітап, қарындаш, не ұялы телефонды ұстай тұРУға беріп байқаңыз; алысымен-ақ, бала ол нәрсеге екінші көзбен қарайды; енді ол нәрсе туралы өзгеше қам жейді. Қорыта келгенде, сал-серілік өнерінің педагогикалық сипаты алдымен олардың өзіндік тұлғалық болмысындағы басқаларға ұқсамайтын өнерлерінің қоршаған ортаға пайда әкелуі болып табылады. Бүгінгі ғылыми пайыммен бағалап қарасақ, алдымен сал- серілер — ауыл, ел-жұртқа ақпарат, мәлімет тоғынын жепсізуші өкілдер. Ақпарат, мәлімет белгілі бір адамдардың саяси-әлеуметгік жағдайларына қарай бақылаудан өтіп, оған «жақсы» не «жаман» деген баға беріледі. Көбінесс, сал-серілік өнеріне ел-жұрт ризашылықпен қараған. Сөйтіп, бүгінгі күні де өзекті болып отырған сал-серілер мен ел-жұрт арасындағы өзара байланыс орнығып, өзіндік бағалау межелері қалыптасады. Сал-серілік өнеріндегі педагогикалық пайымды, тұжырымды оқу дегеніміз - олардың өлең өрнегіндегі ауылға, ел-жұртқа деген көзқарастары, іс-әрекеттері. Сал-серілік өнердегі әрбір өнер иесінің жетістігі алдымен оның өзіндік берген іштей бағасымен өлшенеді. Ол баға кейде өлең өрнегінің ішінде байқалып тұрса, кейбір мәтіндерде ол белпсіз болады. Бірақ ішкі баға өнер иесінің көкейінде тұрады. Мұнымен бірге әрбір тұлғаның мәдени өресінің әлеуметтік маңызы байқалып, неғұрлым көргені көп болса, түйгені терең болса, соғұрлым нысаны қарымды орында тұрмақ. Сал-серілік өнердің педагогикалық пайымындағы ең құңды тұсы - қоршаған ортадағы үдерістер мен құбылыстарға өлеңмен берген адами тәжірибесі. Оқыту нысанының бір құрамы оқу десек, оқу іс-әрекетінің негізгі мақсаты - оқудағы танымдық қызмет. Нәтижесінде сал-серілік өнердің педагогикалық пайымын танымдық сипатта жіктеуге мүмкіндік туады. сал-серілер өздерінің еңбектерін арнаулы оіліктілік, дүниетанымдық тәсілдердің аясында шығарады. Сал- серілер өздерінщ шығармашылығымен педагоггың рөлін атқарып 60
келген. Тыңдармандар мен салч:ерілер арасындағы өзара түсіністік окушы мен үстаз арасындағы байланыс секілді жүзеге асады. Бүндай түйін жасауға біргалай ғалымдардың іс-әрекеттік жүйенің иесі болатын «оқыту» туралы ой-пікірлерін ескеріп өткен орынды. Обучение -
упорядоченное взаимодействие педагога с учащимися, направленное на достижение поставленной ңели. Обучение - это общение, в процессе которого происходит управляемое познание, усвоения общественно-исторического опыта, воспроизведение, овладепии той или
другой конкретной деятельностью, лежащей в основе формирование личности. Біздің тоқталып отырған «оқыту» ұғымы тарихи кеңістікке қатысты сал-серілік өнердегі педагогикаға байланысты талданылды. Бірақ, жалаң өткен өмірдегі оқыту үрдісіне тоқталу жұмысымыздың бүгінгіге қажеттілігін қанағаттандырмас еді. Сондықтан, сал-серілік өнердің педагогикалық пайымына қатысты қолданылған «оқыту» іс- әрекеп бүгінгі «оқыту» үғымымен сабақтастыкта келіп отьюганына жетюзеді
>гга келгенде жұртшылық тәрпбі, олардың
ішкі әлеуетті интеллекциясының танымын
басқарудың, тарихи-қоға^ нақгылы әрекетті іске асырудың тұлғалық дәрежеге ынталанудың жолы. Сал-серілік өнердегі педагогикалық пайымды оқыту болашақта ұлттық келбетті сақтау және оның уақыт пен кеңістікке үндес дамып отыру үдерісін тарихи сананың негізінде іске асыру деп түсінеміз. Тамыры жоқ болашақ ұлттық сипатты жойып, дүбәралық күйге ұшыратады дегенді Н.Ә.Назарбаевтың философиялык түйінінен байқаймыз. «Білім беру» ұғымы «оқыту» ұғымымен синоним. «Білім беру» ұғымы сыныптан тыс уақыт аралығында арнаулы курс өткізу арқылы іске асады. Бұл жалпы мемлекеттік стандарт талаптарын толық жүзеге асыру тұрғысында нәтижелі болмақ. Олай болса, «оқыту» ол әр ұстаздың өзіндік деңгейіне бағынышты болса, «білім беру» белгілі стандарт ауқымына ұстаздың іс-әрекетін, қызметін бағындыру болып табылады. Жоғарыдағыларды ескере отырып, бұл үлгіні құрудың қүрамдық бөліктері төмендегі түзілімнен тұрады: 1. Сал-серілік өнердің білімилік - тәрбиелілік мүмкіндігін оқушылардың меңгеруіне бейімдеп беруі, тарихи сабақтастық қағиданы жүзеге асыру; 2. Сал-серілік өнердін бүгінгі қоғамға ауысуы, бірақ сапалық өзгерістерге ұшырап отыруы; 3. Сал-серілік өнердің адам тану және дүниетану іліміне жетектеуі; . ”
*"Д Д - . ■••ГА.С.^ ЛййІИВ 4. Сал-серілік өнердің ғарыштан рухани қуат алуының өршілдік қасиетті орнықтыруга ықпалы; 5. Сал-серілік өнердің бір нәрсеге байланысып, оған табынудан сақгандыруы; 6. Сал-серілік өнердің эстетикалық талғампаздық пен ізгілікке бағдарлайтын қуатының болуы. Біріншіден, сал-серілік дәстүр арқылы білім беруді іске асыру мақсатынан туындаған бұл 6 құрам - ежелгі дәуірден сұрыпталып келіп бүгінгімен сабақтасқан дәстүрлер, салт-ғұрыптар, әдет пен әдептердің сақталуына қозғаушы күш, рухани нәр. Екіншіден, халық санасында сақгалған озықтық дәстүрлердің, салт-ғұрыптардың қайта жаңғыруына бұл 6 құрам басымдық береді. Үшіншіден, сал-серілік дәстүр арқылы тәрбие беруді іске асыру әрбір оқушының рлхын көтерер
қуат көздерін арттырады. Өмірсүйгіштік қабілетіі дамытады. Сал-серілік өнер халықтың өмірге деген бұрынғы қалыптасып қалған көзқарасын өзгертуге, өзінің мүмкіндігіне бір сәт болсын жоғары серпінмен қарауына тұрткі жасап келген. Өнер кеңістігін тудырған сал-серілердің елге, ауылға келуі айрықша қуаныш өкеліп отырған. Ауыл адамдары олар келеді дегеннен бастап, етек-жеңін жинап, ықшамдалып, сәнді көрінуге ынталанған. Нәтижесінде «сал-серілік дәстүр мектебі» деген ұғым әр оқушының ұлттық сипатын айқындап, басқа үлттармен, ұлыстармен араласып, қарым - қатынасқа түскенде олардың да өзіндік ерекшелігін ескеруге, оларға құрметпен қарауға, әрбір дәстүрі мен салтына, ғұрпына, жол-жаралғысына ізгілікті тұрғыда құрметпен қарауға төселеді. Бұл орайда «өз-өзіңді сыйласаң, жат жанынан түңілер» деген халық даналығы ойымызды түйіндеп беруге көмегін тигізеді. (Қ араңы з: сурет - 2)
Сурет 2 - сал-серілік дәстүр арқы лы этномәдени тәрбие беруді іске асьфуды ң үлгісі Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің үлгісінің негізгі мақсаты - стандарт шегіндегі мектепте өтілетін материалдарға қосымша, терең мәлімет меңгерту. Алдымен, 1.1, 1.2 бөлімдердегі зерделенген сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудің ғылыми негізі барлық іс-шараға тіректік рөл атқарады. Ғылыми негіздерден оқушы бойында сал-серілік 7 көрсеткішпен ішкі пайымдары қаланады. Осы ішкі белсенді пайымдардан сал-серілік дәстүрге жету сатылары жіктеліп, оның тек 18-19 ғасырда айқындалу процестерін аңғаруға мән беріледі. Нәтижесінде Біржан сал, Ақан сері 63
және т.б. өнер иелерінің шығармаларын үш түрлі жіктеуге мүмкіндік туады. Табиғат, болмыс туралы өлеңдері онтологияға, қоғам және жеке адамдарға деген танымдарын байқауға қатысты өлеңдерін гносеологияға, сол кездегі рухани құндылықтар жайлы өлеңдерін аксиологияға жатқызуға бағдар жасалады. Қорыта келгенде бұл үлгі сал-серілік дәстүрдің қоғамдағы алатын орнын айқындауға жол ашады. Бұл үлгіге жат іс-әрекетті де атап өткен орынды. Өнері жоқ адам, немесе өнерге түсінбейтін адам қураған ағашпен тең. Ондай адамдар діндегі құдіретті бөліп қарап (христиан, мұсылман, лама және т.б.), экстремистік, террорлық жолға тез түседі. Жауыздыққа бой ұрады. Бойына кеселді (Абай Құнанбаев тілімен) мінездерден қор жиып, өзінен асқан адамға көре алмаушылық, зұлымдық көрсетеді. Әр нәрсеге күншілдікпен қарау, өпггестік пен кекшілдік көрсету, өзімшілдік таныту, орынсыз тәкаппарлық жасау, өзі «егін екпеген жерден өнім алу» секілді көлеңкелі іс-әрекетке әуес болады. Бұндай оқыр сезімдер сал-серілікке ашық көрсетілгені алдыңғы тарауларда айтылып өтті. жүктеу/скачать 7,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|