А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009

19 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Өмірзақов С.Д.  Қоқан хандығы дәуіріндегі әдебиет тарихын зерттеудің кейбір мәселелері  
 
 
қошемет    көрсеткен  ақсүйектер  сыйсыз  қалмайды.  Осылай  хан  үкіметі  мен 
жергілікті жер иелері арасындағы одақтың қалыптасуы қанаушы таптардың 
халін  нығайтуға  жағдай  жасайды.  Сөйтіп,  Омар  ханның  дәуірінде  Қоқан 
хандығы Тұран өлкесіндегі ірі феодалдық мемлекетке айналады. 
Сыртқы  саясатында  Омар  хан  өзінің  алдындағы  жол  салушылардың 
ізімен жүреді де, Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың  жерін жаулап алып, 
басқыншылық  мақсатын  жүзеге  асырып  отырады.  Бұқараны  шошыту, 
сескендіру  мақсатымен  Омар  хан  қазақ  ру  басшыларын  өте  ауыр  жазаға 
ұшыратады. Осы жолмен қазақтарды ру басшыларынан бөліп алып, көшпелі 
қазақтар арасында күшпен де беделін орнатуды көздейді.  
Ұлы  жүз  хандарының  ар  –  намысын,  абырой,  адамгершілігін  аяққа 
басып, қырғыз-қазақтарға өктемдік ету билігін Қоқан ханы өз қолына алады. 
Қоқан  ханына  берілгендік  белгісі  ретінде  әрбір  рудың  беделді  қазақтарын  
Ташкентте аманат ретінде кепілдікке ұстауды ойлап табады. Жергілікті қазақ 
ақсүйектері,  билері  ру  арасында  туған  келеңсіздікті  өздерінше  шешу 
құқығынан  айрылады.  Кез  келген  рулық  мәселені  шешу  үшін  олар  хан 
сарайына  келуге  тиіс  еді.  Хан  сарайында  отырып,  «қылмыстылардың» 
тағдырын  шешті,  керек  десе,  оның  малын  тартып  алуды,  ақшалы  айып 
салуды ойлап тапты. 
ХІХ  ғасырдың  бірінші  жартысында  қазақ  даласында  өрістеген  оқиғаны 
айқын  ұғу  үшін  Ортаазиялыќ  хандыќтардыњ  басќару  ж‰йесіне  жєне 
олардыњ ќазаќтарѓа ќатынасына ќысќаша тоќталуѓа тура келеді. 
 
Б±ќарадаѓы ењ жоѓары єкімшілік билікке ємірден кейін ќ±сбегі ие болды 
(ќ±сбегі  –  «ќ±сунбеги»  деген  парсы  сµзінен  шыќќан).  Ќ±сбегі  ємірден 
кейінгі екінші адам болып саналды. Ол ємірліктіњ ќаржы ж‰йесін, барлыќ 
салыќ  т‰сімін  ќадаѓалап  отырѓан.  Єр  облыс  кµлемі  есебіндегі  дуан 
бастыќтары  тікелей  ќ±сбегіге  баѓынатын.  Б±ќара  ќаласыныњ  топшыбасшы 
лєскер  шеніндегі  гарнизон  бастыѓына  єскери  артиллерияѓа  ќоса,  хандыќ 
ќ±рамындаѓы барлыќ єскер басылары да баѓынатын болѓан. Екінші дєрежелі 
т‰рлі ќызмет пен билік сатыларында да толып жатќан єрт‰рлі шендегілер 
отырѓан.  Б±л  ќызметкерлер  –  амалдарлар  деп  аталып,  оќыѓан  жєне  діни 
ќауым  µкілдерінен  ќ±ралѓан.  Алѓашќылары  єскери  топќа  кіретін.  Оларды 
сипайлар дейтін, екінші топќа діни ќауым µкілдері кіретін. Олар т‰рлі зањ 
мєтіндерін  жасаумен,  медреселерде  дєріс  берумен  айналысатын  жєне    дін 
кµсемдері  –  шейх-уль-ислам,  судьялар,  муфтилер,  райстар  осы  топтан 
сайланатын.  ХІХ  ѓасырѓа  дейін  дін  µкілдерініњ  беделі  биік  болып,  єр 
атаќтыњ, шенніњ ќызметтік дєрежесі  баѓаланса, ХІХ ѓасырдан бастап, б±л 
ж‰йеніњ  б±зылѓанын,  діни  ќауым  µкілдерініњ  «масыл  топќа»  айнала 
бастаѓанын  кµреміз.    Дін  µкілдерініњ  ќызметтік  дєрежесі  мен  ќоѓамдаѓы 
орны Хиуа жєне Ќоќан хандыќтарында да осы таќылеттес болып еді. 
Хиуа  хандыѓындаѓы  єкімшілік  билік  ж‰йесі  де  Б±хар  ємірлігіндегі 
секілді  ќ±рылды.  Ханнан  кейінгі  билік  ханныњ  тікелей  тапсырмасымен 
ж±мыс      істейтін      к±сбегіге      тиесілі      еді.      Ол      хандыќтыњ      оњт‰стік 
бµлігін  
 
 

20 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Өмірзақов С.Д.  Қоқан хандығы дәуіріндегі әдебиет тарихын зерттеудің кейбір мәселелері  
 
 
мекендеген отырыќшы халыќты тікелей басќарды. Ќ±сбектен кейінгі дєреже 
–хандыќтыњ солт‰стік бµлігін билеген михтарѓа  тиесілі еді. Инаќ дєрежесі 
ХІХ  ѓасырѓа  дейін  шексіз  билікке  ие  болып,  ханнан  кейінгі  екінші  адам 
саналса,  ХІХ  ѓасырдан  бастап,  Б±хардыњ  аталыќ  дєрежесі  секілді  орны 
тµмендетіліп, б±рынѓы мањызын жоѓалтқан [9.6]. 
Ал Ќоќан хандыѓында ханнан кейінгі екінші билікке мыњбасы ие болды. 
Б±хар  ємірлігіндегі  ќ±сбек  сияќты  Ќоќанныњ  мыњбасы  да  б‰кіл  єскердіњ 
бас  ќолбасшысы  болып  саналды.  Хандыќтаѓы  ‰шінші  адам  ќ±сбек  болды. 
Ал  шен  жаѓынан  тµртінші  билік  иесі  –  датќалар  болѓан.  Орта  Азиядаѓы 
хандыќ  билікке  пара-пар  саналѓан  Ташкенттіњ  бектербегі  (бекляр-беги) 
дербес  билікке  ие  болѓан.  Бектербегініњ  м±ндай  к‰шке  ие  болуыныњ 
біздіњше,  бірнеше  себебі  бар.  Ташкент  пен  Т‰ркістан  «кµне  жібек 
жолыныњ»  µзегінде  жатќан  халыќаралыќ  саудада  аса  мањызды  транзит  єрі 
салыќ  т‰сімін  ‰йлестіретін  орталыќ  болѓан.  Осыны  жете  т‰сінгендіктен 
Ташкент  халќын  билеу,  Ташкент  пен  Т‰ркістанѓа  ие  болу  Орта  Азия 
хандыќтарыныњ µмір-баќи арманы болѓанын ескерсек, біріншіден, Ташкент 
1798  жылѓа  дейін  ќазаќ  хандыѓыныњ  ќаласы  еді.  Ж‰нісќожаныњ 
сатќындыѓынан  кейін  аз  уаќыт  соныњ  иелігінде  болѓанымен  1809  жылы 
Ќоќан хандыѓы басып алды. Ж‰нісќожаныњ билігі – ќазаќтарды ыдыратуѓа 
негізделді. Тоѓыз жолдыњ торабы саналѓан Ташкенттіњ мањызы аса ‰лкен 
еді.  Ќоќан  хандыѓы  ќазаќ  даласы  мен  Ферѓана  жазыѓындаѓы  билігін 
уысынан  шыѓармау  ‰шін  неше  т‰рлі  амалдарѓа  барѓаны  кµрінеді.  Оныњ 
бір мысалы соѓыс кезінде кµњілденген хан пєрменімен сипайларды салыќтан 
босату,  сыйлыќ  беру  тетігін де ќосып  отырѓан.  Екіншіден,  Ќоќан  єскерініњ 
ХІХ  ѓасырдыњ  алѓашќы  жартысында  к‰шті  болу  себебініњ  бірі  – 
сипайларды  басќару  тетігініњ  дер  кезінде  µзгертілуінен  болѓан.  Ќоќан 
хандары  кіші  єскери  шенді  бастыќтарѓа  саѓираларды  (тас  жетімдер)  ќойып 
отырѓан.  Саѓиралар  жас  кезінде  Ќоќанѓа  єкелініп,  б‰кіл  тєрбиесі,  µнегесі 
хан  сарайыныњ  мањында  µткендіктен  олар  ханныњ  сенімді  адамына 
айналып, µзініњ тегін, ±лтын, руын да ±мытып, санасы мєњг‰рттеніп, «хан 
±лымыз»  деген  желбуаз  даќпыртпен  µскендіктен  де  ханѓа  беріліп,  аянбай 
ќызмет істеген. Дєл осылай тєрбиелеу, єскер ќатарын к‰шейту – Ѓазнауилер 
дєуірінен  келе  жатќан  дєст‰р  болѓан.    ‡шіншіден,  єскербасылар  мен 
чиновниктерді  салыќтан  босатып,  шенділерге  хан  ќазынасынан  арнайы 
жалаќы  тµлеп,  материалдыќ  т±рѓыдан  кµтермелеп  отырѓан.  Мєселен, 
атабекке  жылына  екі  мыњ  батпан  астыќ,  екі  мыњ  тењге,  ќ±сбегілерге  мыњ 
батпан  астыќ,  бір  жарым  мыњ  тењге,  пєруанашыларѓа  сегіз  ж‰з  батпан 
астыќ,  бір  жарым  мыњ  тењге,  µзбек  датќаларына  жеті  ж‰з  батпан  астыќ, 
мыњ  тењге,  µзбек билеріне    тµрт ж‰з  батпан астыќ, жеті ж‰з  тењге,  есік 
аѓаларына екі ж‰з батпан астыќ, бес ж‰з тењге, тоќсабаларѓа ж‰з батпан 
астыќ, ‰ш ж‰з тењге, мирахурларѓа жетпіс батпан астыќ, ж‰з елу тењге, 
ќарауылбектеріне  елу  батпан  астыќ,  ж‰з  тењге,  ќ±ршыларѓа  отыз  батпан 
астыќ,  жетпіс  тењге,  диуашыларѓа  да  сондай  мµлшерде,    мырзабасыларѓа,  
шар   аѓаларына  жиырма   бес   батпан   астыќ,  
 
 

21 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Өмірзақов С.Д.  Қоқан хандығы дәуіріндегі әдебиет тарихын зерттеудің кейбір мәселелері  
 
 
алпыс  тењге,  батырларѓа  жиырма  батпан  астыќ  елу  тењге  жалаќы  тµлегені 
туралы наќты дерек бар [10.125].      
Б±л  ‰ш хандыќтыњ єсіресе, рухани д‰ниетанымында дін µкілдерініњ 
орны айрыќша болды. 
Этнограф  ѓалымдардыњ  деректерінде  µзбектіњ  халыќ  боп  ќалыптасуы 
мыњ  жылѓа  созылып,  ХХ  ѓасырдыњ  отызыншы  жылдары  аяќталѓан.  Олар 
материалдыќ  жєне  рухани,  мєдени  жаѓынан  єркелкі  ќалыптасќан.  Ќазан 
тµњкерісіне дейін тілі, этникалыќ шыѓу тегі, нєсілдік белгісі, мєдени бірлігі 
мен  т±рмыс-тіршілігі  секілді  белгісіне  ќарап,  µзбек  ±лыстарын  бірнеше 
топќа бµлген. Тіпті, «µзбек» пен «сарт» ±ѓымы талас тудырып, оларды бµлек 
халыќтарѓа  да  жатќызѓан.  Ќазаќта  «¤збек  –  өз  аѓам,  сарт  –  садаѓам»  деген 
наќыл сµз бар. Ферѓана, Заревшан ањѓары мен Хорезм оазисін ерте заманнан 
мекендейтін  т‰ркі  тілдес  сарттарды  жартылай  µзбек,  жартылай  тєжік 
деуініњ  µзіндік  себебі  болѓанѓа  ±ќсайды.  Кµне  дєуірде  ќазаќтар  сарт  деп 
тєжіктерді  атаѓан  екен.  Кейінірек  тєжіктерден  тілі  басќа  болѓанымен, 
экономикасы,  рухани  мєдениеті,  т±рмыс-тіршілігі  ортаќ жоѓарыдаѓы  т‰ркі 
±лысы да сарт аталып кеткен. Сарттар – µзбек тілініњ ќарл±ќ диалектісінде 
сµйлеген.  Осы  себептен  бертін  келе  сарттар  µзбек  ±лтын  топтастырѓан 
негізгі ±лысќа  айналѓан. Одан кейінгі кµп санды халыќ – ќыпшаќ т‰ркілері. 
Олар екі топќа бµлінеді. Біріншісі, ХІІІ ѓасырдаѓы моњѓол шапќыншылыѓы 
кезінде,  екіншісі  ХІV-ХV  ѓасырда  Аќсаќ  Темір  хан  мен  Тимуридтер  
т±сында Орта Азияѓа кµшіп келіп, тау етегін, атап айтќанда «екі су ортасын» 
(Нарын 
мен 
Ќарадария 
арасы) 
мекендеп, 
егіншілікпен, 
мал 
шаруашылыѓымен ќатар айналысќан жартылай отырыќшы, жауынгер т‰ркі 
тайпасы. М±ны Шерєлі мен Ќ±дияр хандыѓы т±сында ќыпшаќтарды т‰гел 
ќыруѓа  жанталасќан  єрекетінен  де  аныќ  кµруге  болады.  ¤йткені,  Ќоќан 
хандыѓындаѓы  ењ  жауынгер,  ќайтпас-  ќайсар  сипайлар  осы  ќыпшаќтардан 
ќ±ралѓан  еді.  Онан  кейінгі  рухы  к‰шті  жауынгер  халыќ  –  тау  (Алай) 
ќырѓыздары  болѓан.  (Єлімбек  датќа,  Ќ±рманжан  датќалар  –  Алай 
ќырѓыздары  еді).  Б±л  екі  тайпаны  ќоќандыќтар  кµршілес  Хиуамен  єсіресе, 
Б±хар  хандыѓымен  болѓан  соѓыстарда  ќатты  пайдаланѓан.  Олардыњ  руѓа 
бµлінуі  ертеректе  µз  єсерін  жоѓалтып  алуында  да,  сарттыќ  (ќоќандыќ) 
танымныњ ізі жатыр [11.36]. XV ѓасырда  Аќ Орда иелігінен ¤збек хандыѓы 
бµлініп  шыѓып,  XVI  ѓасырда  Ќасым  ханныњ  иелігіндегі  Ќазаќ  хандыѓы 
ќ±рамында Ќыпшаќ, Найман, Ќањлы, Ќоњырат, Жалайыр, Мањѓыт, Ќатаѓан 
тайпалары  болѓаны  айтылады.  ¤збек  халќыныњ    ќ±рамына  енген  осы 
ќыпшаќ  ±лысыныњ  ‰лкен  бір  легі  ХV-XVI  ѓасырда  Шейбани  ханныњ 
бастауымен  Орта  Азияѓа  ќазаќ  жерінен  кµшіп  барѓан.  Б±л  ќыпшаќтар 
ќазаќтыњ  ќыпшаќтары  деуге  негіз  бар.  Мал  шаруашылыѓымен  де, 
егіншілікпен  де  айналысќан,  ХХ  ѓасырдыњ  бас  кезіне  дейін  руѓа  бµлініп 
келген,  кейінірек  отырыќшы  т±рмысќа  кµшкен,  ќазаќ  тілініњ  диалектісінде 
сµйлеп  келген  µзбек  аталѓан  тайпа.  ¤збек  өз  аѓам  дегенде    ќазаќтар  осы 
µзбектенген  ќыпшаќтарды  айтќан  секілді.  Кейін келе  «µзбек»    сµзі    жалпы  
халыќ атауына айналѓандай. ¤збек халќыныњ ќ±рамын  
 
 

22 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Өмірзақов С.Д.  Қоқан хандығы дәуіріндегі әдебиет тарихын зерттеудің кейбір мәселелері  
 
 
аныќтайтын  осы  этникалыќ  ‰ш  топ  кењестік  Ќазан  тµњкерісіне  дейін 
оќшауланып  келген.  ХІХ  ѓасырдаѓы  орыс  зерттеушілерініњ  ењбектерінде 
айтылатын «сарттар» – еуропалыќ нєсілдіњ Памир-Ферѓана типіне жататын 
тєжік  тектестер  деуге  негіз  бар.  Ал  жартылай  кµшпелі  ќыпшаќ,  ќоњырат, 
мањѓыт, ќ±рама тайпаларыныњ ќазаќтарѓа жаќындыѓы басым. Оны аталѓан 
топтардыњ  ќыпшаќ  диалектісімен  сµйлейтіндігімен  т‰сіндіруге  болады. 
«Ќыпшаќ диалектісі µзбектіњ єдеби тілінен гµрі ќазаќ, ќараќалпаќ тілдеріне 
анаѓ±рлым жаќын» [12.217]. Дінге ќатты берілген. Суармалы егіншілік ќатты 
дамыѓандыќтан,  ќоќандыќтар  отырыќшылыќќа  ерте  кµшкен.  Суды  ќауым 
болып  бµлісудіњ  ќалыптасќан  ‰лгісі  болып,  м±рап,  арыќ  –  аќсаќалы, 
тоѓаншылар  реттеп  отырѓан.  Жемістіњ  т‰р-т‰рін  µсірген.  Єсіресе, 
ж‰зімніњ  аќ-  кишмиш,  ќара-кишмиш,  ќатта-ќ±рѓон,  с±лтони  деген 
т‰рлерін  ќаќ  µрік,  µрік,  шабдалы  жемістерін  шетке  шыѓарумен  ертеден 
айналысќан  [12.218].  Отырыќшы  д‰ниетаным,  тілдік,  діндегі  ќабылдау 
ерекшеліктері  µзбек  хандарыныњ  кµршілес  кµшпелі  мєдениеттегі  ќазаќ 
±лтын  «шала  м±сылман»  деген  т‰сінік    ќалыптастырып,  «жабайылау 
халыќ»  деген  тар  ±ѓымѓа  єкелген.  Ќоќан  хандарыныњ  жалдамалы  єскерін 
Ислам  дінініњ  шииттік  аѓымын  ќ±райтын  парсы  тектес,  таулы  тєжіктерден 
(гундукуштыќ) жасаќтауыныњ, ХІХ ѓасырдыњ бірінші жартысында ќомаќты 
олжа  мен  шексіз  д‰ниеге  ќызыќтырѓан  ќоќандыќ  саясаттыњ  «табысты» 
болуыныњ  негізгі  себебініњ  бірі  осы  мєселелерге,  атап  айтќанда  діни 
нанымѓа  тікелей  байланысты  деп  есептеуге  негіз  береді.  П.Наливкин 
деректеріндегі «сарттар» - Меркі, Єулиеата, Пішпек ќорѓандарына «таяныш 
ретінде»  кµшіріліп  єкелінгендер  [13.6-8].  Ал  саны  аз  Б±ќар  еврейлері  мен 
бар-жоѓы бес мыњдай татарлар саяси µмірде аса ыќпалды болмаѓан. Сауда-
саттыќ,  ±саќ  ќолµнермен  ѓана  айналысќан.    Ќазаќ  даласын  отарлаѓанда 
Ресейдіњ  казак    ќоныстарыныњ  тізбегін  жасаѓаны  секілді,  сарттар  да  осы 
отарлау єдісін ќолданѓан. Базар ж‰йесініњ де ыќпалы к‰шті болѓандыќтан 
оны  «базарды»  ерте  ќалыптастыруѓа  тырысќан.  Солай  болды  да.  Аттор, 
каппон,  маркидор  базары,  саудагер,  д‰кен  терминдері  ќолданыста  ертеден 
болѓан, б±рыннан бар – деген  т‰сініктіњ астарында да саяси м‰дде жатыр. 
«Сарт-саудагер»  ±ѓымы  осы  т‰сініктіњ  б±рыннан  барлыѓын  байќататын 
дєлел. Парсылыќтар ендірген, тєжіктер дамытќан дегенімізбен «саудагерлік» 
пиѓылы  µзбек  менталитетіне  жаќын  екендігін  µмірдіњ  µзі  дєлелдеп  отыр. 
Ќазаќ  даласыныњ  кµне  Жібек  жолында  жатуы,  Ресей  мен  ‡нді  м±хитын, 
Каспий  мен  Тибет,  Ферѓана  мен  Ќашќар  арасындаѓы  б±рыннан  бар,  бірде 
‰зіліп, бірде жалѓасќан керуен жолдарыныњ теріскей мен к‰њгейді, батыс 
пен шыѓысты жалѓастырудаѓы негізгі тетік екендігін білген Ќоќан хандыѓы 
кµршісі  Ресей  империясыныњ  «отарлыќ  пиѓылымен»  бєсекеге  т‰скен 
сыњайы  байќалады.  ‡ш  ѓасырлыќ  ќалмаќ-ќазаќ  соѓысынан  ќажыѓан  елдіњ, 
кµшпелі  мєдениеттіњ  ењ  озыќ  ‰лгісі  «билердіњ  басќару  интитутыныњ» 
єлсіреген  кезін  тап  басып,  дінді  жамылѓы  етіп,  «отарлыќ  идеологияда 
Ресейдіњ  алдын  орау»  жоспарымен  тарпа  бас салуында осы сауда арќылы  
 
 

23 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Өмірзақов С.Д.  Қоқан хандығы дәуіріндегі әдебиет тарихын зерттеудің кейбір мәселелері  
 
 
пайда  табу  пиѓылы  жатќан-ды.  Б±л  пиѓылды  ж‰зеге  асыруда    діни 
аѓымныњ єсері ќатты болѓан. Кєрі тарихтан белгілі ХІХ ѓасырѓа дейінгі Орта 
Азия хандыќтарыныњ кµшпелі ќазаќ даласына жасаѓан  опасыздыќтарыныњ 
тарихы  єлі  к‰нге  дейін  ж‰йелілік  т±рѓысынан  (хронологиялыќ)  жете 
зерттелмеген.  Тарпа  бас  салумен  тез  байып,  ќуатты  мемлекетке  айналу 
идеясы – Єлім  ханныњ, кейінгі айламен, дінді бетперде еткен Омар ханныњ 
кезіндегі  отарлау  єрекеттерінен  жаулап  алу  ‰шін  т‰рлі  «саяси  ќулыќќа 
барѓандыѓы» ањѓарылады. Ќоќандыќтардыњ «таѓылыќ» басќыншылыѓыныњ 
таѓы  бір  негізі  –  µзбек  ±лысыныњ  «анакивачча»  ѓ±рпында  жатќандай. 
Анакивачча  –  туѓан  бµлелерініњ,  бірге  туѓан  аѓа-іні  балаларыныњ  яки 
немерелес  туыстардыњ  ‰йлену  ‰рдісі  десек,  б±л  ѓ±рып  µзбектерде  єлі 
к‰нге бар. Шариѓат ќосќан екен, емшектес болмаса болды, жаќсыны жатќа 
бермейік  деген  танымнан  туѓан.  Б±л  -  µзбек  ±лысыныњ  саяси  санасыныњ 
тµмендеуіне  єкеліп  соќтырѓан  физиологиялыќ  кемшілік.  Б±л  т±рѓыдан 
«…кµзге т‰сетін бір жєйт – Орта Азияда болѓан ќандай да бір кµтеріліс не 
толќу кезінде халыќты бастаѓан Кенесары, Жанќожа, Есет, Сыздыќтардыњ-
ќазаќ, 1865 жылѓы мамыр айыныњ 9-ы к‰ні µзініњ атты єскерлерін бастап, 
орыстарѓа  ќаймыќпай  ќарсы  шапќан,  Ташкент    шаћарыныњ  айбынды 
ќорѓаушысы,  Шортµбеніњ  жанында  шейіт  болѓан  Молла  Єлімќ±л  немесе 
1876 жылы Ферѓанада орыстарѓа ќарсы б±рќ ете т‰скен шайќастыњ ењ бір 
ќуатты  ќолдаушысы  аптобашы  Єбдірахмандардыњ  ќыпшаќ  екендіктері. 
М±ндай  жауынгерлік  сарттарда  немесе  тєжіктерде  жоќ.  Б±л,  шамасы, 
м±сылман  діні  ќатты  сіњген  Орта  Азияныњ  басќа  халыќтарына  ќараѓанда 
ќазаќтардыњ  ±лттыќ  сана-сезімініњ  аса  ќатты  дамыѓанына  байланысты 
болуѓа  тиіс»  деген  И.В.  Аничков  пікірі  зерделі  зерттеушінің  тұжырымы 
екендігіне сенеміз [14. 25-26].    
 
ӘДЕБИЕТТЕР   
 
1.
 
Гафуров В.Г. История таджикского народа. -Душанбе: 1949.  
2.
 
Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі. (ХVІІІ-ХІХ ғғ). -Алматы: Ғылым, 1976.    
3.
 
 «Туркестанские  ведомости»,  1876,  №3-5  (Н.Энгельбард).  Исторический  очерк  о  возникновении  и 
развитии Коканда). 
4.
 
Наливкин. Краткая история Кокандского ханства.  -Казань: 1886. Иванов П.П. Казахи и Кокандское 
ханство. К истории взаймоотнешений в начале                   ХІХв. //Записки ИВ АН СССР. 1937. т.7.  
5.
 
Тарих  и  Бадахтан.  Изд.  А.Н.Болдырева,  -Ленинград:  1959.  Обозрение  Кокандского  ханства  в 
нынешном  его  состоянии//Записки  ИРГО.  Спб.  1849  н.  кн.  3,  Поездка  Поспелева  и  Бурнашева  в 
Ташкент в 1800 г.//Вестник ИРГО, Спб,.1851, ч.1, отд. 6. 
6.
 
Мадуанов С., Шалекенов М. История взаймоотношений народов Туркестана в ХVІІІ- начале ХХ вв. -
Туркестан: 2000. Кун А. Некоторые сведения о Ферганской долине. «Туркестанский сборник». т.117,   
7.
 
Народы  Средней  Азии  и  Казахстана.  Т.1.  -М.:  Наука,  1962.  Народы  мира  в  нравах  и  обычаях.  -
Петроград: 1916. Наливкин В.П. Туземцы.Раньше и теперь. Издание А.Л.Кирснера. -Ташкенть: 1913.   
8.
 
Аничков И.В. Ќазаќ батыры Жанќожа Н±рм±хамед±лы. -Алматы: Терме бірлестігі, 1991.   
 

24 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
Д.Қ.САРТБАЕВА  
филология ғылымдарының кандидаты 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ  
 
Қ.ЕРГӨБЕК – БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ СЫНШЫСЫ 
 
В этой статье проводится анализ трудов К.Ергобека в качестве критика детской казахской литературы. 
 
The article deals with K. Yergobek’s researches of methods in the Kazakh literature for children. 
 
Қазақ  әдебиеттану  ғылымының  бір  саласы  –  балалар  әдебиеті.  Балалар  
әдебиетінің  өзгешелігі  мен  қоғамдағы  орны  туралы  «Балалар  әдебиеті - 
кішкентайлардың үлкен әдебиеті. Ересектерге арналған туындыны  балалар  
оқи  бермейді.  Өйткені  ойлау  машығы  өзге,  қабылдау  мүмкіндігі  шектеулі.  
Осындай жағдайда балаларға әдебиет жасамау – оларды көзге ілмеу,  елемеу  
болып  табылады.  Бүгінгі  балаларды  елемеу  –  қоғамның  ертеңін  ескермеу. 
Адамзат баласының ертеңін елеп, ескермеуден асқан салғырттық  болмайды. 
Сондықтан,  өркениетке  жетемін  деген  ел,  өзін-өзі  сыйлайтын    халық 
балаларға жағдай жасайды, балалардың рухани қазына - байлығына  ерекше 
зер  салады»  –  деген  ғалым  Құлбек  Ергөбектің  пікірі  балалар  әдебиеті  үшін 
маңызды. Балалар әдебиеті бір күнде, я бір жылда пайда болған дүние емес. 
Балалар  әдебиеті  сонау  халық  ауыз    әдебиетінен  бастау  алып,  күні  бүгінге 
дейін  жалғасын  тауып  жатыр.  Әйтседе,  балалар  әдебиетінің  дамуы  үшін 
онымен қатар балалар әдебиетінің сыны да қатар жүретіні анық. Ендеше бұл 
мақала  қазақ  балалар  әдебиетінің  сыны  мен  балалар  әдебиетінің  сыншысы 
Қ.Ергөбек туралы болмақ. 
Сыншы Қ.Ергөбек бірнеше жыл Қазақстан Жазушылар одағында балалар 
әдебиеті  кеңесін  басқарған.  Ол  республикадағы  осы  саланың  санаулы 
сыншы,  зерттеушісі  қатарынан  саналады.  Оның  «Мейірім  шуағы»  (1985), 
«Өтебай Тұрманжанов»  (1992) монографиясы, «Арыстар мен Ағыстар» сын 
кітабы, «Қазақ совет балалар жазушылары» (1990) анықтамалығы, «Сөзстан» 
(1985)  жинағы,  «Даланың  алыбы  мен  ғалымы  туралы  туындылар»  (Балалар 
әдебиеті  кітапханасы),  «Сылдырап  аққан  бұлақтай»  («Шынашақ»,  1992) 
алғысөздері  мен  көптеген  мақалалары  қазақ  балалар  әдебиеті  мәселелерін 
қарастырады. 
Қ.Ергөбек  өзінің  балалар  әдебиетінің  сыны  туралы  мақалаларында 
балалар  әдебиетінің  жанрынан  бастап,  балалар  поэзиясына,  балалар 
прозасына  қатысты  әр  жылдарда  пікір  білдіріп  отырған.  Сондай  еңбегінің 
бірі  –  Ө.Тұрманжанов  туралы  зерттеуі.    Қ.Ергөбек  өзінің  зерттеу  еңбегінде 
Өтебай  Тұрманжанов  өлеңдерінің  көркемдік  қырлары  туралы:  «...біз  оның 
өлеңдерінен,  әсіресе,  үш  ерекшелік  көргендей  боламыз.  Бірінші  – 
сыршылдық,  екінші  –  суреткерлік,  үшінші  –  поэтикалық  параллелдер 
арқылы  жасалған  бейнелілік»  –  [1.46]  деп  пікір  білдіруі  мұқият  зерттеудің 
нәтижесін көрсетеді.  
Сыншы  ақын  Өтебай  Тұрманжанов  шығармашылығына  жүйелі  
талдаулар  жасаған.  Оны  тақырыптық  жағынан  да,  жанрлық  жағынан  да  
саралағандығын көреміз. Сыншы еңбегінде Ө.Тұрманжанов  шығармаларын  
 
 

25 
 

жүктеу/скачать 3,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: