Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

7 
7 
Дыбыстар тіркесі 
Морфонологиялық дыбыс 
алмасуы 
Дыбыстар тіркесі – тілдің дамуының кӛрсеткіші. Фонетикалық 
заңның дыбыстар тіркесінен туындайтыны. Дыбыстар тіркесін 
анықтау үшін сӛздің буын, дыбыс құрамын зерделеудің маңызы.
Морфонологиялық дыбыс алмасуы 
Дыбыстардың парадигмалық қатынасқа түсіп, бірінің 
орнына екіншісінің қолданылуы дыбыс алмасуы немесе 
альтернация деп аталады. Дыбыстардың алмасуы фонетикалық 
және грамматикалық (морфонологиялық) болып 2 түрге 
бӛлінеді. Фонетикалық дыбыс алмасуда алмасатын дыбыстар 
алдында не артында тұрған дыбыстың әсерінен (ілгерінді және 
кейінгі ықпалдар арқылы) пайда болады. Сондықтан 
фонетикалық дыбыс алмаулар фонетикалық заңдылықпен 
түсіндіріледі. Мысалы, түнгі, он бір деген сӛздердің түңгү, 
омбір болып айтылуы нг, нб дыбыстарының қатар тіркесе 
алмауымен байланысты түсіндіріледі. 
Ал грамматикалық дыбыс алмасуларды бұлайша тұрған орнына 
алдындағы не артындағы дыбысқа байланыстырып түсіндіруге 
келмейді. Мысалы, құрбан – құрман, түгелде – түгенде, мұнда – 
бұнда, әні – әне, міні – міне, балуан – палуан, бәйге – бәйгі т.б. 
жарыса қолданылатын сӛздердегі дыбыс алмасуын түсіндіре 
алмаймыз.
8 
Дыбыстық құбылыс 
Дауысты дыбыстардың 
алмасуы
Кірме сӛздерді игерудің ӛзіндік ерекшелігі, оның себебі. 
Протеза, эпентеза, эпитеза, апокопа, элизия, аферезис, редукция, 
метатеза, гаплология құбылысының сыры. Дыбыстық үнем. 
Тілдің үнемге ұмтылатыны, оның себебі.
Дауысты дыбыстардың алмасуын сӛз еткенде, негізінен, ашық 
дауыстылардың қысаң дауыстыларға ауысуы жиірек байқалады. 
Мысалы, аңда – аңды, арқалы – арқылы, арбай – арбый, томпай 
– томпый т.б. Бірақ бұл белгілі бір жүйеге айналған құбылыс 
емес. Қайсысы бұрын, қайсысы кейін екенін ажырату қиын. 
Басы ашық дыбысталатын кейбір сӛздердің ӛзінде қысаңдар 
ашық дауыстыларға алмасып жатады. 
9 
Буын, бунақ, екпін 
Дауыссыз 
дыбыстардың 
алмасуы 
Буынға тән белгілер. Буынның жасалуы. Буынның түрлері. Буын 
жігі және тасымал. Буынның дыбыстық құрамы, сӛздің буын 
құрамы. Қазақ тілінде буынның маңызы. 
Дауыссыз дыбыстардың морфонологиялық алмасу жолдары 
дауыссыз дыбыстардың сәйкестігі мен керігу (диссимиляция) 
құбылысы арқылы жүзеге асады.
10 
Дыбыс үндестігі.
Ұяңдану үрдісі 
Үндестік заңы. Дыбыстар мен буынның үндесуі туралы түсінік. 
Үндестік – тілдің болмысынан туатын заң. Негізгі үндестік 
заңының түрлері, оның сыры. Сӛздің құрамындағы буынның 
бірыңғай жуан немесе жіңішке, еріндік болып үндесуінің себебі. 
Қатаң мен ұяң дауыссыздардың үйлесімсіздігі. Кӛрші 
дыбыстардың тіл табысуына әсер ететін фактор. Үндестік заңның 
түрлері. Буын (тіл, ерін) үндесімі. Дыбыс (үйлестік, бейімдестік, 
бейүндестік) үндесімі. Дыбыс алмасуы – үндестіктің табиғатынан 
туатыны.

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: