Адам физиологиясы

Сонақш а ми
Үлкен мидың бір бөлігі жүлынның жалгасы сұр және ак заттардан 
тұрады. Алайда ондағы сур зат, жұлындағыдай бірақ жеріе топтасгіаған, ақ 
зат аралыктарында жеке-жекс шогырлар кұрып, көптеген ядроарға, қызметі 
ортүрлі орталықтарға айналған. Ақ зат жүйке -талшықтарынан гүрады. Бүл 
галшықтар қозуды жогары жэне төмен карай өткізетін жүлын жолдарының 
жалғасы жэне жүлынды мидың басқа бөлімдерімен сопакша мимен 
байланыстырып түрады. Сопакша ми арқылы өтетін кейбір жүлын жолдары 
осы мида бір-бірімен қиылысып оң жақтан келген талшықтар сол жакка, сол 
жақтан кслген талшықтар оң жаққа шығады. сүр зат жогарыда айтылғандай 
нейрондардан түрады, рефлекстік қызмет агқарады. Бас сүйектен шығатын 12 
жүл ми жүйкелерінің соңгы бесеуінің (VIII, IX, X, XI, XII) ядролары мен 
бірқатар аса мацызды рефлекстерді іске асыратын орталыктар және жұлын 
қызметін реттеуде маңызды рөл атқаратын торлы құрылымның бір бөлігі 
орналасқан. Сопақша мидыц нейрон шогырлары (жүйке орталықтары) адамның 
өмірін қамтамасыз етуде үлкен орын алады. Оған тыныс, кан тамырларын 
тарылтыи кеңітетін, жүрек соғуын баяулатып сирегетін (тежейтін) тіршіліктік 
орталықтар жатады. Бүлардың қайсысы бүзылса да адам өледі. Сопакша мида 
сондай-ак көптеген қорғаныс (жас шыгару, кірпік қагу, жөтелу түшкіру, тер 
шығару) жэне ас қорытуга қатысы бар (шайнау, жүту, сілекей шыгару, қарын 
сөлі мен ұйкы бсзі селін шығаратын жэне құсу) рефлекс орталықтары бар. Бұл 
орталыктардың да өмірді сақтауда маңызы аз емес. Мэселен, эмбрион 
сатысында жұту орталыгы дамымай калса (бульбарлық паралич) жаңа туган 
бала анасын емгенмен аузындағы сүтін жұта алмайды. сут өңеш аркылы 
карынға бармай тыныс жолы арқылы окпеге қүйылады да, бала өкпесі қабынып 
жэнс ашығып оледі. Сопакша мидын мойын жэнс коз етгерінің тонусын 
өзгергетін көптеген козгалгқыш ядролары көпір жэне ортаңгы мимен бірге 
статикалык жэне статокинетикалық (вестибулярлық) рефлекстерге қатысады.
Сопақша мидаты торрлы кұрылым екі түрлі қызмет атқарады: а) жүлын 
қызметін күшсйтіп не әлсірететін томен карай бағытталган эсер; б) ортаңғы 
мидың торлы қүрылымымсн бірге мидың баска бөлімдерінің кызметін 
күшейтетін жоғары жаққа қарай бағытталган эсер.
Сопақша мидың рефлекстері туа біткен рефлекстер болғанымен 
бүлардың орталыктарымсн ми қыртысы эсер сте алады. Ми кыртысының 
сопақша ми кызметтс қандай эсер ететінін төменде келтірілген мысалдардан 
көруге болады. Емізер алдында баланың жаялығын қүрғатып құндақтап 
отырса, балада осы кимыл эрекетіне сай шартты рефлекс қалыптасады да 
құндактай бастасымен онда ему рефлексі басталады. Ми кыртысының қүсу 
орталыгына тигізетін эсерін мынадан көруге болады. Аузына ас аларда оның 
шірік иісін сезсе, шірік-ау деген ойга келсе, адам поқсуы, тіпті кусуы мүмкін. 
Бүл тэжірибе әсіресе гипноз (иландыру) жағдайында анық байқалады. 
Артистер сахнада жүріп, қажет болса көз жасын төгіп жылай алады. Бұл 
айтылгандар сопақша мидың кызметін ми қыртысы реттейтінін көрсетеді.

Воролий көпірінің кызметі осы күнге дейін толық аныкталмаған. Көпір 
кұрамында ак зат көп. Сондықтан оның ең басты кызметі жүйке серпіністерін 
өткізу. Ак зат негізінен жүлынның жоғары өрлеуші жэне мидың жүлынға 
карай (томен) кұлдыраушы жолдары.
Ак заттар аралығында бөлек-бөлек нейрон шоғырлары жайылган. 
Бүлардың ішінде бас сүйек-ми жүйкелерінің V, VI, VII жүптарының 
ядролары, көлденең жолақ еттерді ширықтыруға катысатын рефлекс 
орталыктары, үйықтау және ұйықтамау (сергек болу) тәртібін реттейтін 
торлы құрылым нейрондары бар. Бүлармен қа-тар көпірде дем алуды дем 
шыгару үрдісімен алмасгырып тұратын пневмотаксис орталык пен тыныс 
орталыгында зат алмасуын реттейтін апнсйзистік орталык орналасқан.
Мишық
Әр біреуі үлкен ми сыңарларының арткы жагында, сопакша мидың 
үстіндеде орналасқан кос жарты шардан жэне ортаңғы бөліктен түрады. Бүл 
жарты шарда калыңдығы 1-2,5 мм жүка қыртыс қабығы, ақ заттың ішінде 
теңбілденіп сұр заттар - ядролар бар. Мишық орталық жүйке жүйесініц баска 
бөлімдерімен төменгі, ортаңгы, жогаргы аякшалары арқылы жалғаскан. Осы 
аяқшалар арқылы, жүлыннан, кіреберіс (вестибула) ядролардан, торлы 
кұрылымнан келіп түсетін серпіністер мишыкка тогысады. Мишықтан 
шыққан зфференттік талшықтар одан эрі ми қыртысына, кыртыс астындағы 
ядроларға, ми бағанының торлы к!ұрылымына, көру төмпешігіне, қызыл 
ядроға, сопакша мига, жұлынга жеткізіп түрады. ми кыртысының жэне 
мишықтың козғалтқыш аймақтары озара тығыз байланыста болады. Сонымен 
жогарыда айтылтандай мишық мидың барлық бөлімдерімен қызметтес мүше.
Мишыктың ец бас қызметі - адамның өз еркімен атқарылатын не оған 
бағынбайтын қимыл-әрекеттерді үйлестіріп отыру. Қандай да болсын кимыл- 
эрекеттің дэлме-дэл орындалуы, тепе-тецдікті сақтау мишыққа байланысты. 
Алайда мишық кызмсті толык бүзылса да, тіршілік тоқтамайды, ал мишық 
біртіндеп көп жылдар бойы бүзылатын болса, мишыктың кызметін мидың 
басқа бөлімдері, әсіресе ми қыртысы өзіне алып қимыл әрекеттерін түзете 
алады.
Тожірибе жасап (Л. Лючиани, XIX гасыр) белгілі бір жануардың 
мишығын жартылай не түгелдей алып тастаса, дененің қимыл-әрекеті 
эжептэуір бұзылатыны айқын козге түседі. Адамның мишығына кенеттен кан 
күйылса да осылай болады. Иттің мишығын мүлде алып тастаса атаксияға 
(жүріс-түрыстың бүлінуі) ұшырайды: ол жүрген кезде тәлтіректейді, 
теңселеді (мае адам сияқты) сирақтарын адуындап алшақ басады (18-сурет). 
Мүнымен бірге эр қимыл әрекеті алдында, соңында еріксіз жэне керексіз 
кимылдар (астазия) жасайды - теңселіп, шайқалады. Дене еттері солғын тар- 
тыи күшінен (астения), табиғи тонусынан айырылады (атонияу), дәлірек 4 
айтсақ диетония туады, яғни ет топтары гонусының біркелкілігі, осыған орай 
кимылдың да біркелкілігі (дәлдігі) бүзылады (дисметрия) жэнс дененің екі
102

жағындағы бірыңғай еттер кимылының біркелкілігі бұзылады (асинергия). 
Әсіресе өте тез орындауды қалайтын мақсатқа сәйкес қимыл-әрекеттері 
орындалмайды (адиадохокинез). Мишыгы закымдалған адам эдеттегідей 
желдіріп табши екпінмен сойлей алмайды: біресе жай, біресе созып, біресе 
жедел сөйлейді, оның дауысы бірде қатты, бірде акырын шығады 
(дизартрия).
1

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: