Талғат сайрамбаев

215
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
Бұл арада бір сөз тіркесіндегі ондай заңдылықтарды сол екі 
бағытта, яғни ішкі жəне сыртқы өзгерісі деп бөле отырып беруді 
жөн көрдік.
Əрбір сөзді жан-жақты тануда оның лексикалық, морфология-
лық жəне синтаксистік қасиеттері негізгі белгі болумен қатар, 
оның ішінде де тіркесу қабілеті, оны басқа сөздерден (немесе 
оның сөз табынан) ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуға 
тиіс. Дұрысында əрбір сөздің синтаксистік қызметі көбіне сөйлем 
мүшесі ретіндегі функциялық белгісі болса, белгілі бір сөздің басқа 
сөздермен тіркесу қабілеті оның синтаксистік белгілерінің басты 
түрі деп қаралуға тиіс. Кез келген екі сөз қалай болса солай тір-
кесе бермейтіні белгілі. Сөздердің сондай негізгі, басты белгілері 
болатынына төмендегі фактілерді келтіруге болады.
Сын есім, сан есім мен етістіктің есімше түрі зат есімдермен 
тіркесте ғана жұмсалуға тиіс. Сондықтан да сөз таптары зат 
есімдермен қабыса байланысып, есімді сөз тіркестерін құрай-
тыны белгілі.
Тіл дамуының барысында мұндай сөздер үнемі зат есіммен 
тіркесіп қана қоймайды, олардың тіркесу аясы кеңейгенін тарихи 
фактілер көрсетеді. Сондай фактінің бірі үнемі есімдермен ғана 
тіркесуге қабілетті сын есім, сан есімдер енді етістікпен де тіркесе 
алатын дəрежеге ие болуы. Соның нəтижесінде, сөз тіркестері 
құрамында сын есім, сан есімдердің етістікпен тіркесі өз алдына 
сала болып қалыптасты. Мұның өзі, біріншіден, сөз тіркесі құ-
рамында жаңа пікірдің қалыптасуына алып келсе, екіншіден, 
пысықтауыш деп аталатын сөйлем мүшесінің құрылымында жаңа 
түрдің қалыптасуына алып келді.
Сын есімдердің етістікпен тіркесінің қалыптасуы туралы 
түркология жəне қазақ тіл білімінде əртүрлі пікірлер айтылып 
келе жатыр. ХІХ ғасырда-ақ А. Казем-Бек «сын есімнен кейін 
қандай да бір етістік қолданғанда немесе қолданған сияқты 
болғанда үстеуге айналады»
[21, 318] – деп жазғаны мəлім. Осы 
көзқарас біздің заманымызда Н.И. Ашмарин, А.Н. Боровков, 
Ф.Г. Исхахов еңбектерінде де қолдау тапты. Бұл жерде сөздің 
синтаксистік қызметі, яғни тіркес құрау қабілетінің ұлғаюы, оның 
морфологиялық мəні деп қаралғандығы айқын.
Н.К. Дмитриев «Яхшы бала яхшы уный» деген мысалды тал-
дай келіп, көптеген зерттеушілердің бірінші «яхшы»-ны сын 

216
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
есім (өйткені заттың алдында тұрғандығынан), екінші «яхшы»-
ны үстеу (өйткені етістіктің алдында) дей келіп, «ал башқұрттың 
яхшысы мен яхшы бір-бірінен айырмасы жоқ, сондықтан оны 
ешбір ойланбай-ақ сын есімге жатқызуға болады»
[22, 120] – 
деп дұрыс көрсетті. Сол сияқты қазақ тілі негізінде проф. М. Ба-
лақаев «Негізгі жəне туынды сын есімдер етістікке қатысты бо-
лып пысықтауыш қызметінде жұмсалғанда, олар бұрынғы 
лексикалық мағынасын өзгертіп үстеуге айналмайды»
[23, 139], 
мұндай құбылыс енді олардың тіркесу аясының кеңеюінің нəти-
жесі деп тұжырымдайды.
Осы пікірді Н.А. Баскаков, И.А. Батманов, А. Исқақов, 
Г.Ф. Зейналов, С. Кеңесбаев, сол сияқты қазақ тілінде сын есімді 
арнайы зерттеген Ғ. Мұсабаев, Ж. Шəкенов
[24], т.б. ғалымдар-
дың да қолдайтынын көруге болады. Тілдік фактілер мынаны 
дəлелдейді.
Етістікті сөз тіркестері құрамында жиі жұмсалатындар – са-
палық сын есімдер. Сондықтан олар сөйлем құрамында анық-
тауышпен қатар пысықтауыш қызметінде де жиі кездеседі. Са-
палық сын есімдер затты да анықтайды, екіншіден, етістікті де 
əртүрлі жағынан пысықтайды.
Қатыстық сын есімдер сан жағынан қаншалықты мол бол-
ғанымен, зат есімдермен тіркесуде аясы кең де, ал етістікпен 
тіркесуде аясы тар.
Сын есімдер етістікпен тіркескен кезде жалпылама қолда-
ныла бермейді. Əсіресе қосарлы (қызыл-ала) жəне күрделі сын 
есімдер (кейбір жағдайда болмаса) етістіктермен тіркесе бер-
мейді. Ал таза, сапалық сын есімдердің де етістікпен тіркесі 
бірыңғай емес, олардың барлығы бірдей етістікпен тіркесуге қа-
білетті емес.
Əсіресе, түсті білдіретін ақ, қара, көк, сары, т.б. сын есім-
дері еш уақытта етістікпен тіркеспейді. Логика тұрғысынан да 
қимылдың түске қатысы жоқ. Қимылдың істелу мөлшері неме-
се оның түрлі сапасы мен амалы болуы мүмкін. Сондықтан еш 
уақытта қазақ «қара жүрді», «қара айқайлады», т.б. деп айтпай-
ды. Дегенмен, түсті білдіретін сын есімдер ешқашан етістікпен 
тіркеспейді дейтін қағида шықпауы тиіс. Кей жағдайда олар қи-
мылды білдіретін сөздермен тіркесе береді. Ондай жағдайда олар 

217
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
пысықтауыш қызметінде емес, кім? не? сұрауының біріне жауап 
беріп, сөйлемде бастауыш қызметін атқарады, яғни заттанып, зат 
есім мəнін алады. Сын есімдердің басқа семантикалық топтары-
ның етістікпен тіркесі де бірдей емес.
Сын есімдер сияқты сан есімдердің де тіркес құрау аясын 
тарихи тұрғыдан қараудың артықтығы жоқ.
Сапа жəне сан туралы ұғым – адам баласының синтездік ойы-
ның дамуының нəтижесі. Санау тек тілдік жағынан қаралмайды. 
Олар негізінде математиканың да, философияның да объектісі 
болып табылады. «Сөзіміз дəлелді болу үшін А.А. Реформатский-
дің мына пікірін келтірейік: «Сан жəне санаудың қиындығы тек 
таза математикалық қисында емес, бұған қоса сан абстракт ой-
лаудың жемісі бола тұрып, қоғамда сан сөз немесе таңба (іші-
нара цифр) болып кездеседі»
[25, 384].
Санақ жəне сан жайындағы ұғым адамдардың практикалық 
қызметінің негізінде пайда болды. Сан есімдер түп негізі жа-
ғынан көбіне заттарға қатысты, солай болғандықтан олар – зат 
есімдермен тіркесетін сөздер. Бірақ олар барлық зат есімдермен 
емес, санауға болатын заттармен тіркеседі де, абстракті зат 
есімдермен жапа-тармағай тіркесе бермейді. Сондықтан проф. 
М. Балақаев сан есімдердің зат есімдермен тіркесін екіге бөліп, 
«сан есімдер нақтылы ұғымдағы зат есімдермен тіркеседі» деп 
жазады [26, 43]. Мұның өзі сан есімдердің есімдермен тіркесу 
қабілетінің түрліше екенін көрсетеді.
Бірақ сан есімдер конкретті зат атауларының өзімен де жап-
пай тіркесе бермейді. Конкретті зат есімдер жалқы есім жəне жал-
пы есім болып екіге бөлінетіні белгілі. Сонда сан есімдер жалпы 
есімдермен тіркеседі де, жалқы есімдермен тіркеспейді. Мы-
салы: он алма, екі жұма, бес батыр деп айта береміз де, он бес 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: