Сөз тіркестерінің байланысу тəсілдері, түрлері, жасалуы

241
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
кейбір еңбектерде оған үшінші етіп аналитикалық-синтетикалық 
тəсілдерді де қосады [67].
Сөз тіркестерінің байланысу тəсілдері жайлы пікірлердің 
бұлайша əртүрлі болуының өзі бұл саланың аз зерттелгендігін 
білдіреді. Жалпы сөз тіркесі байланысу тəсілдерінің атының өзі-
нің қалыптасуы, оның оқулықтардағы берілу дəрежесі, түрлері, 
олардың əрқайсысының ішкі ерекшеліктері, оның практикалық 
мəні сияқты мəселелер жеке қарастыруды қажет етеді.
Сессияның жұмысында кадрларды даярлау мəселелері үлкен 
орын алды («Социалистік Қазақстан») деген сөйлемде сессия, 
жұмыс, кадр даярлау, мəселе, үлкен, орын, алу сияқты 7 сөз 
бар. Осындағы сөздерді жеке-жеке алып қарастыратын болсақ, 
онда ол жеке лексиканың немесе морфологияның объектісі деп 
ойлаған болар едік. Ал бұл жерде біз олардың сөйлемдік дəрежеде 
қолданылуында өзіндік сатылау процесінің бар екенін көреміз.
І. Осы сөйлемдегі сөздердің кез-келгені екінші бір сөзбен 
байланыса бермейді, оның ішіндегі əрбір сөз екінші бір сөзбен 
тек мағыналық жағынан қатысы барлары ғана бір-бірімен өзара 
байланысып, грамматикалық мағынаға ие болады. Сонда сөз бен 
сөздің тіркесуінде ең негізгісі олардың, яғни тіркесетін сөздердің 
мағыналық жақындығы негізге алынса, екіншіден, сол мағыналық 
жақындықты одан да əрі тұтастыра түсуде түрлі дəнекерлердің 
де қызметі ерекше. Мысалы: жоғарыдағы сөйлемдегі сессия 
жұмыс сөздері осы қалпында өзара байланыса алмайды, олар 
өзара байланысу үшін бірінші сыңарына да, екінші сыңарына да 
дəнекер жалғануы тиіс. Сонда сессияның жұмысы сияқты бірінші 
сыңарына ілік жалғауы, ал екінші сыңарына тəуелдік жалғауының 
жалғануы арқылы ғана өзара грамматикалық тұтастықта айтыла 
алады. Сол сияқты осы сөйлемдегі басқа сөздер де өзара тек түрлі 
дəнекерлер арқылы ғана байланысқанда ғана мағына жағынан да, 
түсініктілігі жағынан да жымдаса құралған сөйлемнің ішіндегі 
кішкентай бір мағыналық бөлігі болып табылады. Осындай 
мағыналы топтардың негізінде сөйлем құралатыны белгілі. Олай 
болса, сөйлемдегі сөздер қалай болса солай байланыса салмай, 
белгілі дəнекерлер арқылы байланысып топталуы өзара пікір 
алысу дəрежесіне жетудің басты шарты болып табылады. Бұған 
қарағанда тілдегі лексика саласындағы дербес мағынасы бар не-

242
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
месе дербес мағынасы жоқ сөздеріміздің барлығы да ретіне қарай 
сөйлемде жұмсалады. Бірақ сол белгілі бір сөз тобына қатысты 
сөздер қалайда сөйлем ішінде өзара тек дəнекерлер арқылы 
байланысқанда ғана сөйлем құрауға негіз болады. Сөздерді зат 
есім, сын есім, етістік, үстеу, т.б. топтау олардың морфологиялық 
белгісіне негізделеді. Олардың сол сөйлемде қолданылуының өзі 
сол сөз таптарының морфологиялық өзгерісіне байланысты.
Əдетте бір сөз табы морфологиялық өзгеріске ұшырап, сеп-
теліп, көптеліп, тəуелденіп жұмсалса, ал енді бір сөз таптары 
ондай қасиетке ие емес. Жалпы тіл біліміндегі кейбір пікірлерге 
қарағанда жеке сөз табы деп қолданылатын бала зат есіміне ба-
рыс септігінің жалғануының екі сыры бар демекпіз. Бала сөзінің 
барыс немесе басқа септіктерде септелуі ол зат есімнің негізгі 
қасиеті десек, сол сөздің балаға, баладан, баламен болып айты-
луы мен қолданылуының өзінен сол сөздерге басқа бір сөздердің 
тіркесу қажеттігі туатындығы айқын. Олай болса сол септік жал-
ғауларының өзі синтаксистік категорияның, яғни сөз тіркесінің 
бір сыңары болудың алғы шарты. Бұдан синтаксистің үлкен бір 
саласы сөз тіркесінің морфологиямен тығыз байланыстылығын 
көруге болады. Сонда сөз бен сөздің өзара сөз тіркесін құрауын 
синтаксистік мəселе десек, ал олардың аралығындағы дəнекер эле-
менттер морфологиялық элементтер болып табылады екен.
Жалпы сөз бен сөздің өзара тіркесіп, белгілі бір грамматика-
лық мағына тудыруында байланысу тəсілдерінің қызметі ерекше. 
Елуінші жылдардың басында-ақ академик В.В. Виноградов сөз 
тіркесін зерттеудің негізгі проблемаларын көрсете отырып, сөз 
тіркесінің жасалу тəсілдері мен олардың бір-бірімен байланысы 
(«о способах распространения словосочетаний и сцепления их 
друг с другом») деген сұрақты бөліп көрсеткен болатын [68, 394].
Ертеректегі тілдің даму процесін зерттеуші ғалымдардың 
пікірлеріне қарағанда, сөйлем құрамындағы, тіпті, сөйлем мен 
сөйлемді байланыстыратын дəнекерлер болмаған делінеді. Сонда 
сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасының дəнекерлік қасие-
ті көбіне іргелес тұру арқылы ғана жүзеге асқан сияқты.
Əрине, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы 
дəнекерлер туралы көбіне оның ішіндегі құрмалас сөйлемдердің 
арасындағы дəнекерлер туралы сөз болғаны белгілі. Ал сөз 

243
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
тіркесіндегі байланысу тəсілдерінің қалыптасуы əзірше сөз бол-
ған жоқ.
Құрмалас сөйлемдерді өзара байланысына қарап паратаксис, 
гипотаксис дейтін үлкен екі топқа бөліп қарастыратыны белгілі. 
Сонда құрмалас сөйлемдердің əрбір сыңарының бір-бірімен ешбір 
дəнекерсіз тек іргелес тұруы арқылы байланысуын паратаксис 
дейді. Оның негізгі мəні оны құрайтын əрбір сыңары бір-бірімен 
ешбір жалғаусыз, қосымшасыз тек мағыналық байланысы ғана 
негізге алынады. Бұған қарағанда екі немесе бірнеше сөйлемдер-
дің өзара бір құрмалас сөйлем болып бірігуінде көбіне орын тəр-
тібі басым сияқты. Ал құрмалас сөйлемдердің бір-бірімен өзара 
түрлі дəнекер арқылы байланысы гипотаксис делінеді. Ғалым-
дардың айтуына қарағанда, құрмалас сөйлемдердің гипотаксис, па-
ратаксис түрлері арқылы байланыстарының алдымен паратаксис, 
соңынан гипотаксис түрінің пайда болуы нақтылы дəлелденген. 
Құрмалас сөйлемдердегі осындай құбылыс сөз бен сөздің өзара 
тіркесі негізінде де айқын байқалады. Əрине, сөз тіркестеріндегі 
қабыса, меңгеріле, матаса, қиыса байланысқан байланысу фор-
маларының тілдік жағынан қалыптасуының да өзіндік тарихы 
болуы керек. Біздіңше, сөз тіркестерінің байланысу тəсілдерінде 
де меңгеру, матаса байланысу формаларына қарағанда екі сөздің 
орын тəртібі арқылы байланысуын ерте формасы деу орын-
ды сияқты. Сонымен, сөз тіркестерінің байланысу тəсілдерін 
аналитикалық, синтетикалық жəне аналитикалық-синтетикалық 
тəсіл деп үшке бөліп беруді жөн көрдік.
Енді сол байланысу тəсілдерінің ішкі ерекшеліктеріне тоқ-
талалық.

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: