310
Сөз тіркесі мен жай сөйлем
онан кейінгі кейбір ғалымдардың да өзіндік пікірлерін көруге бо-
лады [119].
Болса сөзінің өзіндік ерекшелігі туралы Р. Əміров, А. Əбілқаев
[120] еңбектерінен кездестіреміз, əсіресе соңғы автор
болса сөзі-
нің қызметін
де етістігінің
-са тұлғасы арқылы да берілетіндігін
көрсетеді. Бұл мəселе жөнінде Қ. Есеновтың «Шартты рай тұл-
ғалы сөздердің жай сөйлемдегі кейбір қолдану ерекшеліктері»
мақаласы жəне, т.б. еңбектері ерекше [121].
Қ. Есенов осы конструкция туралы жалпы шолу жасай келіп
(осындағы негізгі мəліметтерді жоғарыдағы мақаладан алуға
тура келді), өзіндік талдау жасайды.
Автор
болса сөзі арқылы, біріншіден, сөйлем мүшелерінің
жасалуын, екіншіден, ол сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді
жалғастыратын жалғаулыққа айналатынын, ондай кезде ыңғай-
лас жалғаулық жəне қарсылықты жалғаулықтардың орнына жұм-
салатынын көрсетеді. Бұған қарағанда
-са, -се жұрнағы кейде
сөз бен сөзді байланыстыру қызметін де атқарады деуге болады.
Əдетте сөз бен сөзді байланыстыруда жалғаулар айтылғанымен,
жұрнақтар туралы онша сөз бола бермейді. Дегенмен орыс тіл
білімі мен түркологиялық еңбектерге шолу жасу барысында мы-
наны көруге болады.
Қосымшаны жалғау деп тану үшін оны басқа сөз не басқа
қосымша керек етіп, өзіне бағындырып тұруы қажет. Мысалы, та-
быс жалғауын сабақты етістік керек етсе, тəуелдік жалғауын ілік
жалғаулы сөз (жəне керісінше) керек етеді. Осылай лексикалық
грамматикалық орайда байланысу үшін жұмсалған қосымша-
ларды (көсемше, есімше, рай, т.б. жұрнақтарды) жалғаулармен
бір деп санауды дəлелдейді. Əдетте сөз бен сөзді байланыстыра-
тын қосымшалар түбір, туынды, сөздердің соңында тұрады. Рас,
тəуелдеуден кейінгі жіктік жалғауы жалғанатыны бар. Ондайда
сөздер екіжақты байланыста тұрады. Ал кейбір септіктегі сөздерге
кейде жіктік жалғауы жалғануы мүмкін. Ондайда септік қосымша
жалғаулық қызметін жояды. Мысалы,
Мен Бірлік колхозынанмын.
Ал форма тудырушы қосымшаларда ол қасиет жоқ. Олардан кейін
басқа қосымшалар жалғана береді (Мысалы,
Білгенге маржан. Ай-
Достарыңызбен бөлісу: