Э. М. Самекбаева тіл біліміне кіріспе электронды құрал «Тіл біліміне кіріспе»

4. Орфоэпия дегеніміз не? 
Ұсынылатын әдебиеттер: 
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011 
2. Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007. 
3. Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008. 
4.  Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері// Вопросы казахского языкознания .- 
Алматы, 2011 
5. Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007 
6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.
7. Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001 
8. Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004 
№13 тақырып: Жазу және оның даму кезеңдері. Орфография және орфоэпия 
мәселелері. Транскрипция және транслитерация ұғымдары. 
 
Жоспары: 
1. Қоғамның және тілдің дамуындағы жазудың рөлі 
2. Жазу және оның даму кезеңдері 
3. Орфография және оның ұстанымдары 
4. Транскрипция және транслитерация мәселелері 
5.
Орфоэпияның ережелер жиынтығы 

1.Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін ауызша түрде де, жазбаша түрде де 

атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның нәтижесінде оның 
қатынас құралы ретінде қолдану шеңбері кеңейеді. Жазу – адамдардың кеңістік 
пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық салаларында кең түрде қарым-
қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал.
Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде әріптердің 
тіркесімен белгіленуі деп түсінеміз. Бірақ алғашында бұлай болмаған. Жазудың 
тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейіннен пайда болғанын көреміз. 
Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келді. 
Жазудың мыңдаған жыл бойына дамып жетілуімен бірге, оның принциптері де 
өзгеріп отырды. 
2. Пиктографиялық жазу. Бұл жазудың ең алғашқы түрі. Пиктографиялық жазу 
– суретке негізделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды.
Пиктографиялық жазудың таңбалары пиктограммалар деп аталады. 
Пиктографиялық жазудың біртіндеп даму барысында идеографиялық жазу 
пайда болды. Идеографиялық жазудың таңбалары идеогрммалар деп аталады. 
Идеографиялық жазудың даму барысында идеограммалар пиктограммалардан 
біртіндеп алшақтап, ақырынды идеограммалар белгіленетін заттың сыртқы 
формасына дәлме-дәл негізделуден қалып, шартты таңбалар ретінде қолданыла 
бастады. Идеографиялық жазудың үлгілерін өте ертедегі қытай жазуы мен шумер 
жазуынан көруге болады.
Жазудың даму барысында буын жазуы пайда болады. Жазудың буын жүйесінде 

таңба буынды белгілейді. Жазудың буын жүйесі шығу тегі мен таңбалардың 
фонетикалық мағынасы жағынан бірнеше түрге бөлінеді.
3.Орфография – жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи 
қалыптасқан жүйесі. Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады. 
Морфологиялық ұстаным – сөздің морфологиялық құрамын ескеріп, бастапқы 
құрамын сақтап жазу. Фонетикалық ұстаным бойынша сөз айтылуындай 
жазылады. Дәстүрлік ұстаным - сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан, дәстүрге 
айналған түрінде сақтап, жазу. Графика ауызекі сөйлеу тілінің дыбыстық жағын, 
оның ерекшеліктерінінің барлығын түгелдей қамтып бере алмайды . Мұндай 
қызметті транскрипция ғана атқара алады. Транскрипцияның әдеттегі жазудан 
мынадай айырмашылықтары бар: әдеттегі жазу жүйесінде сөздердің дыбыстық 
жағымен бірге олардың әр түрлі байланыстары, атап айтқанда, этимологиялық 
және морфологиялық байланыстары да қарастырылып, есепке алынады. Ал 
транскрипцияда сөздің дыбыстық жағына ғана назар аударылады. Транскрипция 
үшін сөздің этимологиялық, морфологиялық байланыстардың ешбір мәні жоқ. 
Бұл-бір. Екіншіден, графика сөздің дыбысталуын әрқашан дәлме-дәл көрсете 
бермейді. Ал транскрипцияның ең негізгі қызметі – сөздің дыбыстық немесе 
фонемалық құрамын дәлме-дәл көрсету. Бір әріп ыңғайына қарай әр түрлі 
фонемаларды белгілей алса, транскрипциялық таңба бір ғана мәнге ие бола алады. 
Бір фонема жазуда әр түрлі әріптермен таңбалануы мүмкін, ал транскрипцияда ол 
әрқашан 
бір 
ғана 
таңбамен 
белгіленеді. 
Транскрипциядан транслитерацияны ажырата білу керек. Транслитерация 
жазылғанды бір алфавиттен екінші алфавитке, мысалы, орыс алфавитінен латын 
алфавитіне немесе, керісінше, аударып жазуда қолданылады.Транслитерация 
әсіресе географиялық атауларды және т.б. басқа жалқы есімдерді жазуда жиі 
қолданылады. 
5. Орфоэпия(грекше orthos-дұрыс және epo- сөйлеу) сөздер мен бунақтардың 
(сөз тіркестерінің) бірізді, дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер 
жиынтығы. 
Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір 
айтушылардың бірі проф – М.Балақаев. Ол өзінің “Қазақ тілі мәдениетінің 
мәселелері” деп аталған еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: “Бірақ сөздердің 
айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз 
қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-
құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы 
дұрыс, мынас теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай 
есітеді – бәрібір – әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін 
әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты 
талаптарының бірі етіп қою керек ”.-дейді. 

жүктеу/скачать 0,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: