Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 16 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
бен сөз тіркесінің айырмашылығы ретінде жеті т‰рлі белгіні анықтайды. Онда к‰рделі сөз – сөз жасаудың бір т‰рі ретінде анықта- лады. К‰рделі сөз бен сөз тіркесінің арасын- дағы айырмашылықтарға ғылыми талдау жа- сайды. К‰рделі сөздің әрбір сыңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста айтылатыны, к‰рделі сөздің әрбір сыңарында жеке-жеке мағына болуы да, болмауы да м‰мкіндігі, к‰рделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылмайтыны, әрбір сыңарының орны тұрақты болатыны, тұтасымен барып басқа сөзбен синтаксистік байланысқа т‰сетіні т.б. тәптіштеп жазылады. Мұндағы айтылған к‰р- делі сөздердің табиғаты мен сөз тіркесінің дамуы арқылы жасалған к‰рделі сөздердің мағыналық құрылымы мен олардың сөз тір- кесінен өзгешелігі бірдей деп т‰сінеміз. Сөз тіркестерінің синтаксис теориясын- дағы маңызы олардың басқа тілдік бірліктерге (сөйлем мен сөзге) қатысымен айқындалады. Сондықтан бұл мәселенің зерттелуі сөз тір- кесінің жалпы тұжырымдамасымен байланысты болады. Батыс ғылымында Ф. де Соссюр син- тагма т‰сінігін синтаксиске де, морфологияға да ортақ деп қарастыруы оның жалпы лин- гвистикалық тұжырымдарынан туындайды. Қатар келген кез келген тілдік элементті (олар- дың бірі анықталушы, екіншісі анықтаушы қатынастарын белгілейді) синтагмаға жатқы- зып, “синтагма всегда состоит из двух или не- скольких последовательных единиц” – деген анықтама береді [2 ,121]. Синтагма т‰сінігінде туынды сөздің морфемасы да, септеу фор- малары да, сөз тіркестері де, бастауыш пен бастауыштың қосылуы да, тіпті к‰рделі сөй- лемнің бөліктері де еніп кетеді. Екінші қыры- нан алғанда, синтагманың анықтамасында сөз тіркесінің міндетті т‰рде екі м‰шеден құра- латыны туралы айтылмай, синтагманың ең аз көлемі – екі элемент, екі м‰ше туралы мәлімет беріледі. Б‰гінде бұл т‰сінік әрі қарай ғылыми-тео- риялық тұрғыдан дамытылуда. Өйткені Соссюр ұсынған абстрактілі терминнің көлеңкесінде басқа, синтагматикаға қатысы бар терминдер көрінбей қалғандай еді. Сөз тіркесі (Соссюр- дің т‰сінігі бойынша синтагманың бір т‰рі) мен сөздің арасында номинативті бірліктер ретінде белгілі бір жақындық бар, бірақ бұл екеуі біріне бірі пара-пар емес. Сөз бөліктері (морфемалар) мен сөз тіркесі м‰шелерінің арасындағы айырмашылықты ескере отырып, С. Карцевский синтагмалардың екі т‰рін бөліп қарастырады. Олар: “ішкі” синтагма (яғни мор- фемалар) және “сыртқы” (яғни сөз тіркестерге жақын синтаксикалық бірліктер). Бұл теория тұрғысынан да қазақ ғалымы Т. Сайрамбаев жасаған ғылыми негіздің ж‰йелі екені анықталады. Сөз тіркестерін құрылым- дық-сандық тұрғыдан: жай сөз тіркестері (екі м‰шелі, екі толық мағыналы сөзден тұратын) және к‰рделі сөз тіркестері (‰ш, төрт не одан да көп сөзден құралған) деп бөліп қарастыр- ды; сөз тіркесінің көлемін оның құрамындағы ең аз деген бөліктері арқылы зерделеп: сөз тіркесі кем дегенде екі толық мағыналы сөз- ден құралады, өйткені жай екі м‰шелі сөз тіркесі барлық к‰рделі сөз тіркестерінің негі- зінде жатады деп тұжырымдады. Сөз тіркесі- нің ең аз көлемін анықтау арқылы сөз тіркесін сөйлемнен бөлек қарастырып, олардың басты ерекшеліктері мен байланысын саралады. Сөз тіркесінің анықтамасын және к‰рделі сөз тіркестерінің ең ‰лкен көлемін де дұрыс тал- дады; сөз тіркесінің көлемін оның граммати- калық табиғаты анықтап тұратынын дәлелдеді. Сөз тіркесінің көлемі және к‰рделену шегі оның сөйлеммен салыстырғандағы сапалық айырмашылықтарымен байланысты болаты- нын ғылыми-теориялық негізде талдады. Сөздің өзі жалпы, абстракциялық ұғымды атайды да, синтаксистік сөз тіркесі дәлдік, нақтылықты, айқындалған ұғымды көрсетеді. Тіл-тілдің қайсысында болмасын зат есім - зат есім тіркесінен тұратын атаулардың номина- циялануы к‰шті қарқынға ие. Оның мәнісі зат есімнің ішкі мағыналық құрылымымен байла- нысты болса керек. Яғни зат есім өз бойына сандық та, сындық та, тіпті кей уақыттарда қимылдық та қасиеттерді жалпылай сыйғыза алады. Зат есімді сөздердің дені референтті атаулар болып табылады. Олардың семантика- лық қорында архисеманың негізінде сақталған өзексема мен арнайы сема тұрақты т‰рде өмір с‰реді. Мұның өзі, т‰птеп келгенде, т‰бірлер- дің синкретизмімен байланысты құбылыс деп бағалауға болар еді. Тілдік ж‰йенің осы заңдылығы сөз тіркестері негізінде жаңа атау жасаудың басты тәсілін де қалыптастырғаны белгілі. Сөз тіркестерінің лексикалануы ар- қылы аналитикалық тәсіл бойынша жаңа туынды сөздер жасалады деген пікірді қаузап, өзімізге дейін біраз ғылыми талас тудырып келген мәселе бойынша ізденушілерімізге |