Б компаниясының 100%-ы А компаниясының иелігінде

Б компаниясының 100%-ы А компаниясының иелігінде.
А компаниясының бухгалтерлік балансы: (мың теңге)
Активтер
Міндеттемелер және капитал
Ақша қаражаттары 1500
Төленуге тиісті шот 2000
Б компаниясынан дебиторлық
қарыз 100
Басқа да ағымдағы міндеттеме
4000
Басқа да ағымдағы активтер
12200
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 
12000
Б компаниясына инвестициялық
салым 1400
Ұзақ мерзімді активтер 7000
Капитал 4200
Барлығы: 22200
Барлығы: 22200


Б компаниясының бухгалтерлік балансы: (мың теңге)
Активтер
Міндеттемелер және капитал
Ақша қаражаттары 500
Төленуге тиісті шот 200
Басқа да ағымдағы активтер 1500
А компаниясын төлем 100
Ұзақ мерзімді активтер 2200
Басқа да ағымдағы міндеттеме 500
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 2000
Капитал 1400
Барлығы: 4200
Барлығы: 4200


Шешуі:
Активтер
Міндеттемелер және капитал
Ақша қаражаттары 2000
Төленуге тиісті шот 2200
Басқа да ағымдағы активтер
13700
Басқа да ағымдағы міндеттеме
4500
Басқа да ұзақ мерзімді активтер
9200
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 
14000
Барлық міндеттемелер 20700
Капитал 4200
Барлығы: 24900
Барлығы: 24900


1.
Қауымдастырылған қаржылық есеп берудің негізгі 
мақсаты бас және еншілес кәсіпорындардың қызметін бір 
шаруашылық субьектінің қызметі ретінде көрсету. 
Қауымдастырылған баланста, мысалы, материалдық
қорлар бас және еншілес кәсіпорындардікі бірге 
көрсетіледі. Тура осылай пайда мен зиян туралы есеп
беруде сату бабында компанияның да оның еншілес
компанияларының да өткізулері көрсетіледі. 
Қауымдастырылған қаржылық есеп беру біріктірілген
кәсіпорындар туралы ақпарат дайындауда қолданылады. 


«Жиынтық қаржылық есеп беруді» көрсететін бас компания 
төмендегілерден басқа онда барлық шетел, ұлттық еншілес
компанияларды біріктіру керек.

1. Жақын болашақта сату мақсаты мен алынған және оны 
бақылау уақытша болып табылатын еншілес кәсіпорындар;

2. Еншілес кәсіпорын қатаң, ұзақ мерзімді шектеулер
жағдайында әрекет етсе, бұл оның құралдарды негізгі кәсіпрынға
беру қабілетін төмендетеді.

Бас компания еншілес компаниялар арқылы компанияның
даусы бар акцияларының жартысынан көбін иеленуі бақылаудың
болуын көрсетеді.


Жиынтық қаржылық есеп беру бір компания ретінде топ туралы 
қаржылық ақпаратты көрсету үшін:

1.
Бас компанияның әр еншілес компанияға инвестицияның
баланстық құны және бас компанияға тиесілі әр еншілес
компанияның капиталының бір бөлігі алынып тасталады.

2.
Біріктірілген еншілес компаниялардың есеп беру кезеңіне
таза пайдаға аздық үлесі есептеледі және бас компанияның
иеленушілеріне тиесілі таза пайда сомасын көрсету үшін, топ 
пайдасын түзетуде қолданылады.

3.
Біріктірілген еншілес компаниялардың таза активтердегі
аздық үлесі есептеледі және жиынтық баланста бас 
компанияның акционерлерінің міндеттемелері мен капиталынан
бөлек жеке көрсетіледі.


Егер бас компания барлық еншілес кәсіпорындарды емес тек 
бір бөлігін ғана иеленсе және сыртқы акционерлері болса, онда 
аздық үлес деген жағдай пайда болады. 

Бас компания бақылауын бекіту үшін еншілес кәсіпорынның
барлық 100 пайыз акцияларын сатып алу қажеті жоқ. Еншілес
фирма акциясын 50 пайыздан көбін сатып алса, онда оған
ресми бақылауды бекіту құқығын береді. Бірақ еншілес
компания меншігіндегі акция пакетінің 50 пайыздан кемі қалатын
акционерлердің мүдделерін ескеру қажет.

Аздық үлес деп аталатын бұл акционерлер мүдделері
қауымдастырылған баланста еншілес компанияның нетто 
активтеріндегі үлесіне сәйкес сомада көрсету қажет. 
Қауымдастырылған баланстық есеп беруде аздық үлес бас 
кәсіпорынның міндеттемелері мен акционерлік капиталынан
жеке көрсетілуі керек. Сонымен бірге топ табысынан да аздық
үлес жеке көрсетіледі.


Пайда мен зиян туралы қауымдастырылған есеп беру бас және 
еншілес компанияның қардылық нәтижелерін біріктіпу жолымен
бір шаруашылық ұйым үшін құрылады. Мұнда ішкі фирмалық
келісімдер шот қайталанбас үшін түзетіледі. Қауымдастырылған
есеп беруге келесі ішкі фирмалық операциялар әсер етеді.

Бас және еншілес компания арасында жүзеге асырылатын
тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу, қарыздар, 
дебиторлық қарыздар, міндеттемелер бойынша пайда мен зиян, 
осы компания барысындағы облигациялық қарыздар бойынша;

Ішкі фирмалық мәмілелер бойынша пайда мен зиян


Инвестициялық меншік – бұл активтердің келесі түрлерімен
көрсетілген меншік:

1)
Жер

2)
Ғимарат

3)
Ғимарат бөлігі

4)
Жер және ғимарат

Меншік иесі (немесе жалға беруші, қаржылық жал келісім
шарты бойынша) жал төлемін немесе капитал құнының
өсімшесін, немесе екеуін де алады. 


Инвестициялық меншікке төмендегілер жатпайды:

1)
Өндірісте; тауарлар, өнім, жұмыс, қызметтерді жабдықтауда
немесе әкімшілік мақсаттарда қолданылатын құралдар;

2)
Әдеттегі коммерциялық қызмет барысында сату үшін 
арналған құралдар.

Өз қажеттеліктеріне қолданатын меншік объектілері.

Өз қажеттіліктеріне қолданылатын құралдар – бұл меншік иесінің
коммерциялық мақсаттарда қолданылатын меншігі. Оларға
МСФО16 қолданылады. 


Инвестициялық меншік жалға беруден пайда алу үшін немесе 
немесе каптиал құнын өсіру мақсатымен, немсе екі себеп
бойынша пайда алу үшін арналған.

Төменде нвестициялық меншіктің мысалдары берілген:

1)
Компанияның әдеттегі қызметі барысында сату үшін емес, 
капитал құнын ұзақ мерзімді өсіру үшін арналған жер;

2)
Болашақта мүмкін коммерциялық пайдаланылуы үшін 
арналған жер;

3)
Компанияға тиесілі, сонымен қатар операциялық жалға
тапсырылатын ғимарат.

4)
Оперциялық жалға беру үшін арналған бос ғимарат


Инвестициялық меншік актив ретінде келесі жағдайларда
танылады:

1)
Инвестициялық меншіктің болашақта экономикалық пайда 
әкелу ықтималдылығы болса;

2)
Инвестициялық меншік құнын сенімді бағалау мүмкіндігі
болса

Инвестициялық меншік объектісінің құнына объектіні сатып алуға 
бастапқы шығындар, сонымен қатар оны кеңітуге, қайта құруға, 
қызмет көрсетуге шығындар кіреді.

Қызмет көрсету бойынша шығындар – жөндеу және техникалық
қызмет көрсету.Компания нвестициялық меншік құнына жөндеуге
және ағымдағы пайдалануға шығындарды қоспайды. Мұндай 
шығындар пайда болуына қарай пайдалар мен зияндар туралы 
есеп беруде көрсетіледі. 

Қызмет көрсету шығындарына, алдымен еңбек ақыға шығындар, 
шикізаттар мен материалдарға шығындар қосылады, сонымен
қатар қосалқы бөлшектерге шығындар да қосылуы мүмкін.


Құралдардың кейбір бөлігі, оларды ауыстыру нәтижесінде, 
инвестициялық меншік объектісінің құнына қосылуы мүмкін. 
Мысалы, ғимараттың ішкі қабырғалары ауыстырылуы мүмкін. 
Компания нвестициялық меншік объектісінің конструктивті
элементтерін ауыстыруға шығындарды олардың пайда болу 
сәтінде таниды. Ауыстырылған элементтердің құны баланстан
есеппен шығарылады. 

Инвестициялық меншіктің объектісін есепке алу сәтіне бағалау.

Инвестициялық меншіктің объектісі бастапқыда оны алуға 
шығындар бойынша бағланады. Инвестициялық меншіктің
құнына сатып алу бағасы және алумен байланысты барлық
тікелей шығындар кіреді.

Компаниямен салынған инвестициялық меншік объектісінің құны
құрылыс немесе қайта құру аяқталған сәтте анықталды. 
Компания құрылыстың аяқталуы сәтіне дейін объектінің есебі үшін 
16МСФО қолданылады. Аяқталғаннан кейін объект 
инвестициялық меншік құрамына көшіріледі және оған 40МСФО 
қолданыла бастайды


Тоқтатылған қызмет-бұл шығарылған немесе жіктелген ұйымның
құрамдас бөлігі

"сатуға арналған" және:

- жеке маңызды бизнес желісін немесе географиялық қызмет
аймағын білдіреді;

- жеке маңызды бизнес желісін немесе операциялардың
географиялық аймағын шығарудың бірыңғай келісілген
жоспарының бөлігі болып табылады;

- қайта сату мақсатында ғана сатып алынатын еншілес ұйым
болып табылады.

Ұйым компоненті-бұл ұйымның белгілі бір қызмет түріне жататын 
қаражат немесе жедел басқару мақсатында, сондай-ақ
қаржылық есептілікті дайындау үшін ұйымның қалған қызметінен
нақты бөлінуі мүмкін ақша ағындары.


Қысқа мерзімді актив-төменде келтірілген критерийлердің кез 
келгенін қанағаттандыратын актив:

- оны сатудан түсетін түсімдер ақшалай түрде болжанады немесе 
ол ұйымның әдеттегі өндірістік қызметінде тұтынуға арналған;

- ол сатуға арналған;

- оны сату есепті күннен кейін он екі ай ішінде болжанады;

- ол есепті күннен бастап он екі ай ішінде пайдаланылуы мүмкін 
ақша қаражатын немесе ақша қаражатының баламасын білдіреді.

Шығуға арналған топ-бір транзакция үшін сату жолымен немесе 
өзге жолмен шығуға арналған активтер тобы және осы 
транзакциямен берілетін активтермен тікелей байланысты 
міндеттемелер.

Ұзақ мерзімді актив-қысқа мерзімді айналым активі болып 
табылмайтын актив.

Өтелетін сома-істен шығуға жұмсалған шығындарды және 
пайдаланудан алынған құнды шегергендегі әділ құнның екі мәнінен
ең үлкен шама.


Консервациялауға аудару ұсынылатын ұзақ мерзімді активтер-
олардың пайдалы қолданылу мерзімінің соңына дейін 
пайдаланылатын және сатылғаннан гөрі кәдеге жаратуға немесе 
бөлшектеуге өткізу болжанатын активтер. Пайдаланылуы
уақытша тоқтатылатын ұзақ мерзімді актив 
консервацияланбайды.

Ұзақ мерзімді активтер немесе істен шығуға арналған топтар, 
егер олардың баланстық құны оны одан әрі пайдалану арқылы 
сауда операциясы арқылы неғұрлым көп дәрежеде өтелетін
болса, "сатуға арналған" ретінде жіктеледі.

Шығару активі немесе топтары қазіргі күйінде тез арада сатуға
дайын болуы керек, ал сату ықтималдығы жоғары болуы керек. 


Бұл үшін қажет:

- басшылық сату жоспарын ұстанды;

- жоспарды орындау бойынша белсенді бағдарлама басталды;

- нарық конъюнктурасы зерттелді және ақылға қонымды сұралды

бағасы;

- сату бір жыл ішінде жасалды;

- сату жоспарында маңызды өзгерістер болған жоқ.


Шартты міндеттеме:

1) өткен оқиғалардан туындайтын ықтимал міндеттеме, оның бар 
болуы ұйымның бақылау шегінде толық емес болашақ
оқиғалардың біреуі немесе бірнешеуі болатындығымен немесе 
болмауымен ғана расталатын болады;

2) өткен оқиғалардан туындаған, бірақ мыналарға байланысты 
танылмаған ағымдағы міндеттеме::

- оны орындау үшін ресурстардың кетуі екіталай;

- соманы жеткілікті сенімді өлшеу мүмкін емес.


Шартты актив-бұл өткен оқиғалардан туындайтын ықтимал актив, 
оның бар болуы ұйымның бақылауында болмайтын болашақ
оқиғалардың біреуі немесе бірнешеуі болатындығымен немесе 
болмауымен ғана расталады. Экономикалық пайда әкелетін
ресурстардың ағымы ықтимал жерде ұйым ашады:

- шартты активтердің табиғатын қысқаша сипаттау;

- олардың қаржылық әсерін бағалау (мүмкін болса).

ҚЕХС (ІАЅ) 37 мынадай ұғымдарды бөледі: бағалау міндеттемелері, 
шартты міндеттемелер және басқа да міндеттемелер-былайша:

- бағалау міндеттемесі пайдалану мерзімі белгіленбеген және 
міндеттеме ретінде танылған сәтте (сенімді бағалау жасалуы
мүмкін жорамалды ескере отырып), әдетте, өткен оқиғалардан
туындайтын, ұйымнан экономикалық пайдалар жасайтын 
ресурстардың шығуы нәтижесінде өтелуі күтілетін ұйымның ағымдағы
міндеттемесі болып табылатын міндеттеме болып табылады;

- шартты міндеттеме:


а) Ұйымның экономикалық пайда әкелетін ресурстарының істен
шығуына әкелуі мүмкін ағымдағы міндеттемемен әлі расталмаған
ықтимал міндеттеме;

б) экономикалық пайда жасайтын ресурстардың шығуы
міндеттемені өтеу үшін талап етілетін ықтималдық болмағандықтан
танылмайтын ағымдағы міндеттеме; немесе міндеттеме сомасы
жеткілікті сенімділікпен бағалана алмайды.

Бағалау міндеттемесін басқа міндеттемелерден, мысалы, сауда 
операциялары бойынша кредиторлық берешектен, міндеттемені
өтеу үшін қажетті болашақ шығындардың уақытына немесе 
сомасына қатысты белгісіздіктің болуына байланысты ажыратуға
болады.

Бағалау міндеттемесі, егер төменде санамаланған шарттардың
барлығы орындалған жағдайда ғана танылуға тиіс:

- ұйымның өткен оқиғаның (міндеттеменің туындауына әкеп соққан 
оқиға) нәтижесінде ағымдағы міндеттемесі (заңды немесе 
практикадан шығатын, тұспалданатын) болады);

- міндеттемені өтеу үшін экономикалық пайда әкелетін
ресурстардың шығуын талап ететін ықтималдық бар;


- міндеттеме сомасын сенімді бағалау жасалуы мүмкін. Ұйым
шартты міндеттемені мойындамауы керек. Ұйым ресурстардың
шығу мүмкіндігін қоспағанда, шартты міндеттемені ашуға тиіс,

экономикалық пайда табу алыс.

Ұйым міндеттеме бойынша ортақ жауапкершілікке ие болған 
жағдайда, басқа тараптар өтеуі күтілетін міндеттеменің бір бөлігі 
шартты міндеттеме болып саналады.

Шартты актив өткен оқиғалар нәтижесінде туындайтын ықтимал
активті білдіреді, оның болуы ұйым бақыламайтын бір немесе 
одан да көп белгісіз оқиғалар пайда болған немесе болмаған
жағдайда ғана расталады (мысалы, нәтиже белгісіз болған 
кезде ұйым сот тәртібімен берген сақтандыру талабы).

Ұйым шартты активті мойындамауы керек. Егер ұйымға
экономикалық пайда түсу ықтималдығы болса, шартты активті
ашу керек.


Қарапайым акция-бұл үлестік құралдардың барлық басқа 
кластарына қатысты төмен мәртебеге ие үлестік құрал.

Ықтимал қарапайым акция-бұл қаржы құралы немесе оның
иесіне қарапайым акцияларға меншік құқығын бере алатын
басқа келісім.

Варранттар мен опциондар-иесіне жай акцияларды сатып 
алуға құқық беретін қаржы құралдары.

Жай акциялар артықшылықты акциялар сияқты акциялардың
барлық басқа түрлерінен кейін ғана кезеңдегі таза пайда 
бөліміне қатысады. Компанияда қарапайым акциялардың
бірнеше класы болуы мүмкін. Бір кластағы қарапайым акциялар
дивидендтер алуға бірдей құқық береді.


Ықтимал жай акциялардың мысалдары: 

а) борыштық немесе үлестік құралдар, соның ішінде

жай акцияларға айырбасталатын артықшылықты акциялар;

b) варранттар және акцияларға опциондар;

с) сыйақы бөлігі ретінде жай акцияларды алуға мүмкіндік беретін
қызметкерлердің пайдаға қатысу бағдарламалары және 
акцияларды сатып алудың басқа да бағдарламалары; және

d) шарттық келісімдерде көзделген белгілі бір шарттар
орындалған жағдайда, мысалы, компанияны немесе қандай да 
бір басқа активтерді сатып алу кезінде шығарылатын акциялар.

Акцияға шаққандағы негізгі пайда осы кезеңдегі қарапайым
акциялардың иелеріне келетін кезеңдегі таза пайда немесе 
залал сомасын қарапайым акциялардың орташа өлшенген
санына бөлу арқылы есептелуі керек.


Акцияға базалық пайданы есептеу үшін таза пайда немесе жай
акциялардың иелеріне тиесілі кезеңдегі залал артықшылықты
акциялар бойынша дивидендтер шегеріле отырып, кезеңдегі
таза пайдаға немесе залалға тең деп қабылданады.

Кезеңдегі таза пайдадан шегерілетін артықшылықты акциялар
бойынша дивидендтер сомасы тең:

а) берілген кезең жарияланған кумулятивті емес артықшылықты
акциялар бойынша кез келген дивидендтердің сомасы;

b) дивидендтер жарияланғанына қарамастан, белгіленген
мөлшердегі кезең үшін кумулятивтік артықшылықты акциялар
бойынша дивидендтердің толық сомасы. Кезең ішіндегі 
дивидендтер сомасы ағымдағы кезең ішінде төленген немесе 
жарияланған алдыңғы кезеңдердегі кумулятивтік артықшылықты
акциялар бойынша кез келген дивидендтер сомасын
қамтымайды.


Акцияға бөлінген пайданы есептеу үшін жай акциялардың иелеріне
тиесілі кезеңдегі таза пайда мөлшері және кезең ішіндегі 
айналыстағы жай акциялардың орташа өлшенген саны барлық
ықтимал жай акциялардың тарату әсерінің әсерін ескере отырып 
түзетілуі керек.

Акцияға бөлінген пайданы есептеу акцияға шаққандағы пайданы
есептеуге сәйкес келеді, тек айырмашылығы-ол кезең ішінде 
айналыста болған барлық ықтимал жай акцияларды, яғни тарату
әсерімен ескереді.:

а) жай акцияларға жатқызылуы мүмкін кезеңдегі таза пайда тарату
әсері бар әлеуетті жай акцияларға қатысты кезең ішінде танылған
салық салынған дивидендтер мен пайыздық төлемдер сомасына
ұлғайтылады;

b) таза пайда тарату әсерімен әлеуетті жай акцияларды
конверсиялау нәтижесі болып табылған кірістер немесе шығыстар
сомасындағы кез келген басқа да өзгерістерді ескере отырып 
түзетіледі;

c) айналыстағы жай акциялардың орташа алынған саны, егер
барлық әлеуетті акциялар айналыста болатын қосымша жай
акциялардың орташа алынған санына көбейтіледі сұйылту әсері бар 
қарапайым акциялар айырбасталады.


Ықтимал жай акциялар оларды жай акцияларға айырбастау бір 
акцияға таза пайда көрсеткішінің төмендеуіне немесе 
жалғасатын қызметтен бір акцияға шығынның артуына ықпал
еткен кезде сұйылту әсері бар деп қарастырылуы керек.

Ұйым пайда мен шығындар туралы есепте негізгі ұйымның жай
акцияларын ұстаушыларға келетін жалғасатын қызметтен түскен 
пайдаға немесе залалға қатысты акцияға базалық және 
ажыратылған пайда сомасын ұсынуға тиіс. Пайда мен 
шығындар туралы есепте, егер олардың кезең ішіндегі таза 
пайдаға қатысуға әр түрлі құқықтары болса, есепті кезеңдегі
негізгі ұйымның жай акцияларын ұстаушыларға келетін пайдаға
немесе залалға қатысты акцияға базалық және ажыратылған
пайданың сомалары да көрсетілуге тиіс.


Жал – бұл келісім – шарт, ол бойынша жалға алушыға жал 
төлемі немесе төлемдер ариясын келісілген мерзім ішінде 
активті пайдалану құқығына айырбастауға береді. 

Қаржылық жал – бұл активті иеленумен байланысты барлық
тәуекелдер мен пайдаларды мәнді ауыстыру жүргізілетін жал. 
Қорытындысында құқықтық титул берілу немесе берілмеуі
мүмкін. 

Операциялық жал – бүл қаржылықтан өзгеше жал.

Жоққа шығарылмайтын жал – бүл келесі жағдайларда жоққа
шығарылуы мүмкін. Жалдық келісім шарты:

-Қандай да бір аз ықтималды шартты оқиға болғанда.

-Жалға берушінің рұқсатымен.

-Егер жалға алушы сол жалға берушімен сол активті немесе 
эквивалентті активті жалдау туралы жаңа келісім жасаса.

-Жалға алушы жал мерзімінің басында, оны жалғастырып
негізделіп кепілдейтін қосымша соманы төлеуде.


Жалдың келісім – шартында келесілер анықталады:

А) Жал мерзімінің басы – ол келесі күндерден ерте күндер. Жал 
туралы келісім – шартқа отыру күні немесе жалдың негізгі 
шарттарына қатысты екі жақтармен қабылданған
міндеттемелердің күні.

Б) Жал мерзімі – бұл жал келісім – шарты. Тоқтатылмайтын кезең, 
онда жалға алушы активті жалдау, сонымен қатар кез – келген 
қосымша мерзімдері келісіледі, жалға алушының таңдауы
бойынша, жал мерзімінің басында негізделген сенімділігі болса, 
активті жолдауды төлеп немесе төлемелі жалғастыра алады.

В) Ең төменгі жал төлемдері – бүл шартта жал төлемін, жалға
берушімен төленетін қызметтер мен салықтарды төлеу бойынша 
және оған өтелетін сомаларды қоспағандағы, жалға алушыдан
талап етілетін немесе талап етілу мүмкін жал мерзімі
ағымындағы төлемдер.


Жал, егер иеленумен байланысты барлық тәуекел мен пайдаларды
мәнді дәрежедә ауыстырса, қаржылық деп жіктелінеді. Жал, егер
иеленумен байланысты барлық тәуекел мен пайдаларды мәнді
дәрежеде ауыстыру болмаса, операциялық деп жіктелінеді.

Жалды қаржылық деп қарастыру қажеттілігіне әкелетін оқиғалар
мысалы келесілер:

1.
Жал мерзімінің соңынжа активті иелену құқығы жалға алушыға
ауысады.

2.
Жалға алушының, активті сатып алу мүмкіндігін және асыру 
күніне әділ құнынан мәнді төмен баға бойынша, сатып алу мүмкіндігі
бар, ал жал мерзімінің басында бұл мүмкіндіктің орпидалуының
обьективті анықтылығы болады.

3.
Жал мерзімі, меншік құғының берілмеуіне қарамастан, активтің
экономикалық қызметінің мерзімінің көп бөлігін құрайды.

4.
Жал мерзімінің басында ең төменгі жал төлемдерінің
дисконтталған құны жалданатын активтің әділ құның құрайды.

5.
Жалданған активтердің ерекше сипаты болады, сондықтан 
жалға алушы оларды мәнді модификациясыз қолдана алады.


Жалға алушы қаржылық жалда бухгалтерлік баланста жал 
мерзімінің басына жалданатын мүліктік әділ құнына тең сома 
бойынша, немесе, егер ол төмен болса, онда ең төменгі жал 
төлемдерінің дисконтталған құны бойынша актив және 
міндеттемелер ретінде көрсету қажет. Ең төменгі жал төлемдерінің
ағымдағы құнын есептеуде дисконттау коэффициенті болып жалға
салынған (егер оны өлшеу мүмкін болса) пайыздық ставка 
табылады, егер оны өлшеу мүмкін болмаса, онда қарыз
капиталына пайыздың өсімше ставкасын қолдану қажет.

Қаржылық жал актив үшін амортизациялық шығындарды және әр 
есептік кезең үшін қаржылық шығындарды тудырады. Жалға алынған
активтер үшін амортизациялық саяхат меншікті активтер үшін 
қолданылатынға сәйкес келу керек, ал есептелген амортизация 
қаржылық есеп берудің Халықаралық стандарттарында анықталған
әдіс бойынша есептелу керек. Егер жал мерзімінің соңында жалға
алушы меншік құқығын алудың обьективті сенімділігі болмаса, актив 
екі мерзімдердің жал немесе пайдалы қызмет мерзімдерінің ең
қысқасының ағымында толығымен амортизациялануы қажет.


Жалға алушы 32 МСБУ «Қаржы құралдары: Ақпаратты ашу және беру» 
талаптарына қосымша қаржылық жал үшін келесі ақпаратты ашу керек:

1.
Активтің әр класы үшін, есеп беру күніне таза баланстық сома;

2.
Есеп беру күніне жалпы ең төменгі жал төлемдері мен олардың
дисконтталған құның салыстыру. Сонымен қатар, компания есеп беру күніне
жалпы ең төменгі жал төлемдерін, және де олардың келесі кезеңдер үшін 
дисконтталған құнын ашу қажет:

А) бір жылға дейін;

Б) бір жылдан кейін, бірақ бес жылдан кеш емес;

В) бес жылдан кейін;

Г) кезеңнің табысында танылған шартты жал төлемі.

Д) субжалдың жоққа шығарылмайтын келісім – шарттары бойынша есеп беру 
күніне субжол бойынша күтілетін болашақ ең төменгі төлемдер саласы;

Е) келесі ақпараттарды қоса, жалға алушымен жасалған жалдың мәнді келісім –
шарттарын жалпы бейнелеу,:

- шартты жал төлемдері анықталатын енгіз;

- жаңарту немесе сатып алу опциондарының және өзгермелі бағалар туралы 
келісімдерінің болуы және шарттары.

- жал келісім – шартымен бекітілген, дивидендтер, қосымша қарыз және әрі 
қарай жалдауға қатысты шектеулер.


Шетелдік қызмет - бұл басқа елде әрекет етіп, есеп беретін
компанияның еншілес компаниясы, ассоцияцияланған немесе 
біріккен компаниясы, немесе филиалы.

Шетелдік компания - бұл есеп беретін компания қызетінің бөлігі 
болып табылмайтын шетелдік өндіріс.

Көрсету валютасы - бұл қаржылық есеп беруде көрсетілетін валюта.

Шетел валютасы - ұйымның функционалды валютасынан ерекше 
валюта.

Валюталық бағам - бір валютаны басқа валютаға айырбастау
коэффициенті.

Бағамдық айырмашылық - бұл есеп берудегі шетел валютасы
бірліктерінің санын басқа валюталық бағамдар бойынша есеп беру 
валютасында көрсету нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.

Жабу бағамы - есеп беру күніне ағымдағы валюталық бағам. 

Шетел компаниясына таза инвестиция - бұл есеп беретін
компанияның шетел компаниясының таза активтеріндегі үлесі.


Ақшалай баптар - ақшалар, тұрақты немесе бекітілген ақша
сомаларымен көрсетілген алынуға немесе төленуге тиіс 
активтер мен міндеттемелер.

Әділ құн - бұл жақсы хабардар, бір-бірінен тәуелсіз жақтар
арасында активтің айырбасталуы немесе міндеттеменің өтелуі
мүкін сома.

Ағымдағы валюталық бағам - тезарада есеп айырысулар үшін 
айырбас бағамы


Валюталық операция - бұл компанияның келесі әрекеттерінде
пайда болатын операцияларды қоса, шетелдік валютада
деноминизацияланған (есептеуді жеңілдету үшін ақша
көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау)немесе оған
есептеуді талап ететін операция:

- бағалары шетелдік валютада көрсетілген тауарлар немесе 
қызметтерді сатып алғанда, не сатқанда;

- өтелуге немесе алынуға тиіс сома шетелдік валютада
көрсетілгенде қаражаттарды қарызға бергенде, не алғанда;

- орындалған валюталық келісім - шарттың жағы болғанда;

- шетел валютасында активтерді сатып алғанда немесе 
сатқанда, немесе міндеттемелерді өзіне қабылданғанда, не 
өтегенде.

Шетел валютасындағы операция, есеп беру валютасында
алғашқы тануда, шетел валютасындағы сомаға операцияны
жасау күніне фукционалды валюта жолымен есепке алынуы
қажет.


Әр есеп беру күніне:

1) шетел валютасындағы баптар жабу бағамын қолданумен
көрсетілу қажет;

2) тарихи құны бойынша есепке алынған шетел валютасындағы
ақшалай емес баптар операцияны жасау күніне айырбас
бағамының негізінде көрсетілуі керек;

3) әділ құны бойынша есепке алынған шетел валютасындағы
ақшалай емес баптар құнды анықтау сәтінде әрекет етіп 
отырған айырбас бағамының негізінде көрсетілуі қажет.

Ағымдағы немесе алдыңғы кезеңдерде бастапқы
танылғандарынан бөлек бағамдар бойынша ақшалай
баптарын көрсетуде пайда болатын бағамдық айырмашылық
оның пайда болу кезеңінің пайдалары не зияндары ретінде 
танылу


Шетелдік қызмет туралы қаржылық есеп беруді қайта есептеуде
қолданылатын әдіс есеп беруші компанияға қатысты қаржыландыру мен 
жұзеге асыру тәсіліне байланысты, бұл мақсат үшін шетелдік қызмет «есеп
беретін компанияның қызметінің бөлігін құрайтын, шетелдегі операциялар» 
немесе «шетелдік компаниялар» деп жіктелінеді.

Есеп беретін компания қызметінің бөлігін құрайтын шетелдегі операциялар
туралы қаржылық есеп беру стандарттар мен процедулар көмегімен
қайта есептелуі керек, өйткені берілген ұйымның операциялары есеп
беретін компанияның операциялары болып табылады.

Шетел компаниясының қаржылық есеп беруін есеп беретін компанияның
қаржылық есеп беруіне қосу үшін қайта есептеуде соңғысы келесі 
процедураларды орындау қажет:

- шетел компаниясының ақшалай немесе ақшалай емес активтері мен 
міндеттемелерін соңғы бағам бойынша ұайта есептеу қажет;

- шетел компаниясының табыстары мен шығындарының баптарын, егер
шетел компаниясы экономикасы гиперинфляция шалдыққан елдің
валютасында есеп беретін жағдайларды қоспағанда, операцияны жасау 
күніне айырбас бағамы бойынша қайта есептеу қажет.

Шетелдік компанияны сатуда осы шетел компаниясына қатысты бағамдық
айырмашылықтың кейінге қалдырылған жинақталған сомасы өткізуден
пайда, не шығын деп танылу қажет.


12 ҚЕБХС «Пайдаға салық» сәйкес актив немесе міндеттеменің
салықтық базасы – бұл салық салу мақсаттары үшін актив 
немесе міндеттемеге берілетін көлем.

Активтің салықтық базасы - бұл салық салу мақсаты үшін 
компания активтің баланстық құнын өт егеннен кейін алатын кез-
келген салық салынатын экономикалық пайдасынан шегерілетін
көлем. Егер бұл экономикалық пайдаларға салық салынбайтын
болса, онда активтің салықтық базасы оның баланстық құнына
тең.

Міндеттеменің салықтық базасы – болашақ кезеңдерде осы 
міндеттемеге қатысты салық салу мақсаттары үшін шегерілетін
кез-келген саланы алып тастағандағы оның баланстық құнына
тең болады. Аванспен алынган табыс жағдайында пайда 
болатын міндеттеменің салықтық базасы болшақ кезеңдерде
салық салынбайтын табыстың кез-келген саласын шегергендегі
оның баланстық құнына тең.


Кейінге қалдырған салықтық міндеттемелер – бұл салық
салынатын уақыттық айырмашылықтарға қатысты болшашақ
кезеңдерге төленуге тиіс пайдаға салық сомасы.

Кейінге қалдырылған салықтық активтер – төмендегілермен
байланысты болашақ кезеңдерде төленетін пайдаға салық
сомасы:

-алынып тасталатын уақыттық айырмашылықтармен;

-болашақ кезеңге пайдаланылмаған салықтық зияндарды
кошірумен;

-болашақ кезеңге пайдаланылмаған салықтық несиелерді
көшірумен.


Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер барлық салық
салынатын уақыттық айырмашылықтарға сәйкес танылады, тек 
егер мұндай кейінге қалдырылған салықтық міндеттеме
төмендегілермен байланысты пайда болған жағдайларды
есепке алмағанда:

А) іскетлік беделін бастапқы танумен;

Б) төмендегі мәмілемен байланысты активті немесе 
міндеттемені бастапқы тану:

- кәсіпорындарды біріктіру болып табылатын; немесе 

- салық салынатын пайдаға да (салықтық зиянға) әсер етпейтін;


Кейінге қалдырылған салықтық актив барлық алынып тасталатын
уақыттық айырмашылықтар үшін салық салынатын пайда алу 
ықтималдылығы болғанда танылу қажет, оған қарсы алынып
тасталатын уақыттық айырмашылық қолданылуы мүмкін, егер тек 
кейінге қалдырылған салықтық актив төмендегі мәміле бойынша 
актив немесе міндеттемені бастапқы танумен байланысты 
пайда болмаса:

-кәсіпорынды біріктіру болып табылмайтын;

-мәмәлені жасау сәтінде есептік және салық салынатын
пайдаңа да (салықтық зиян)әсер етпейтін:

кейінге қалдырылған салықтық активті болашақ кезеңдерге
ауыстырылғандар, қабылданған салықтық зияндар және 
пайдаланылмаған салықтық несиелер үшін компаияда
болашақта салық салынатын пайдасы болып, оған қарсы олар 
қолданылуы мүмкін ықтималдылығына байланысты дәрежеде
тану қажет.


Компания кейінге қалдырылған салықтық міндеттемені еншілес
компанияға, филиалдарға және ассоциацияланңған
компанияларға инвестициямен және біріккен қызметке қатысу
үлесімен байланысты, төмендегі екі шарттарға бірдей жауап 
беретін оның бөлігін қоспағандағы, барлық салық салынатын
уақыттық айырмашылықтар үшін тану қажет:

1)
бас кәсіпорын, инвестор немесе кәсіпкер уақыттық
айырмашылықтың орнын толтыруды уақытқа үлестіруді бақылауы
мүмкін;

2)
уақыттық айырмашылықтың болашақта қайтпау
ықтималдылығы бар.


Қауымдасқан ұйым-бұл инвестор айтарлықтай әсер ететін ұйым, ал 
бұл ұйым еншілес емес, ал инвестор бірлескен қызметке қатысу
үлесінің иесі емес.

Айтарлықтай әсерге қол жеткізіледі:

- директорлар Кеңесіндегі немесе ұйымның ұқсас басқару
органындағы өкілдіктер;

- саясатты айқындау процесіне қатысу, оның ішінде дивидендтер
мен өзге де бөлімдерге қатысты шешім қабылдауға қатысу;

- инвестор мен инвестициялар объектісі арасындағы ірі 
операцияларды жүзеге асыру;

- басқарушы қызметкерлермен алмасу;

- маңызды техникалық ақпаратты ұсыну.

28 (IAS) "қауымдасқан және бірлескен кәсіпорындарға
инвестициялар" ХҚЕС-те Инвестициялар объектісінің жай
акцияларының 20% - дан азын және инвестициялар объектісінің жай
акцияларының 20% - дан 50% - ға дейінгі мөлшеріндегі пакеттерді
құрайтын инвестицияларды есепке алуға қойылатын әртүрлі
талаптар қаралады.


Егер инвестицияланатын компанияның капиталындағы қатысу
үлесі 20% - дан кем болса, құн әдісі пайдаланылады. 
Инвестициялар сатып алудың бастапқы құны бойынша 
көрсетіледі, ал дивидендтер оларды алған кезде кіріс ретінде 
танылады.

Егер инвестиция көлемі 20-дан 50% - ға дейін болса, инвестор 
компания инвестициялау объектісіне айтарлықтай әсер етеді деп 
саналады. Бұл жағдайда үлестік қатысу бойынша есепке алу 
әдісі қолданылуы тиіс. Инвестициялар сатып алудың бастапқы 
құны бойынша көрсетіледі, ал инвестициялау объектісінің
пайдаға (залалға) қатысуы капиталдағы қатысу үлесіне сүйене
отырып, инвестордың есептілігінде танылады. Инвестициялау
объектісінен алынатын дивидендтер "Инвестициялар" шотының
азаюына жатқызылады және инвестор компанияның кірісі ретінде 
танылмайды.


Үлестік қатысу әдісі инвестордың нақты шығындары бойынша 
есепке алынған инвестициялар әрбір есепті кезең аяқталғаннан
кейін инвестициялар объектісі болып табылатын ұйымның таза 
активтеріндегі инвестордың үлесінің өзгеруіне түзетілетіндігінде
болып табылады. Инвестор Инвестициялар объектісінің таза 
активтерінің өз үлесіне инвестициялардың баланстық құнын қайта 
бағалайды және тиісінше есепті жылдың қаржылық нәтижесін 
өзгертеді. Инвестор Инвестициялар объектісінен алынған кіріс
сомасына инвестициялардың қайта бағаланған баланстық
құнын азайтады.

Үлестік қатысу әдісін пайдалану қатысушы бірлесіп бақыланатын
қызметте бірлескен бақылау немесе елеулі ықпал ету 
мүмкіндігін жоғалтқан кезден бастап тоқтатылуға тиіс.


Қаржылық құрал – бұл кез-келген келісім шарт, оның нәтижесінде 

бірмезгілде бір кәсіпорында қаржылық актив және басқасында
қаржылық міндеттеме немесе үлестік құрал пайда болады.

Қаржылық актив-бұл кез-келген актив:

- ақша қаражаттары;

- басқа кәсіпорыннан ақша қаражаттарын немесе басқа 
қаржылық активті алуға келісім-шарттық құқық; 

- басқа кәсіпорынмен қаржылық құралдарды потенциалды
пайдалы жағдайларда айырбастауға келісім – шарттық құқық;

- басқа кәсіпорынның үлестік құралы.

Валюта айырбастау (ақша қаражаттары) – бүл қаржылық актив, 
өйткені ол айырбас құралы болып табылады, осылайша, 
қаржылық есеп беруде барлық мәліметтер бағаланып, 
көрсетілуіне негіз болып табылады.


Қаржылық міндеттеме – бұл келісім-шарт бойынша кез-келген 
міндеттеме;

а) басқа кәсіпорынға ақша қаражаттарын немесе басқа да 
қаржылық актив беру;

б) басқа кәсіпорынмен потенциалды пайдалы емес 
шарттармен қаржы құралдарын айырбастау.

Кәсіпорынның қаржылық активтермен, сонымен қатар меншікті
үлесті қағаздарымен тану арқылы өтеу мүмкіндігімен келісім
шарттық міндеттемесі болуы мүмкін.

Үлесті құрал – кәсіпорынның міндеттемелерін алып тастағандағы
активтерінің үлесіне құқықты куәландыратын кез келген келісім
шарт.

Үлесті құралдардың мысалы болып қарапайым акциялар, 
ерекшеленген акциялардың белгілі бір түрлері, сонымен қатар
кәсіпорын – эмитенттің жай акцияларын сатып алуға немесе 
жазылуға опциондар немесе варранттар табылады.


Кәсіпорынның меншікті үлесті құралдарын басқа жақтын
қаржылық активтеріне айырбастау үшін шығару міндеттемесі
потенциалды пайдасыз болып табылмайды, өйткені ол меншікті
капиталды өсіреді және кәсіпорынды зиянға ұшыратпайды. 

Кәсіпорынның меншікті капитал үлесінің иегерлері бұл 
міндеттеменің нәтижесінде өз үлесінің әділ құнының төмендеуін
байқаса, кәсіпорынның өзі үшін ол пайдасыз емес.

Ақшалай қаржылық активтер және қаржылық міндеттемелер 
(ақшалай қаржылық құралдар деп те аталатын) бұл тұрақты 
немесе анықталатын ақшалай сомаларды алу немесе төлеуді
қарастыратын қаржылық активтер және қаржылық
міндеттемелер.

Әділ құн – жақсы хабардар мәмілені жасағысы келетін, 
бірөбірінен тәуелсіз жақтар арасында мәлім жасауда активті
алуға немесе міндеттемені өтеуге жеткілікті ақша
қаражаттарының сомасы.


Нарықтық құн – бұл актив нарығында қаржы құралдарын өткізуде
алынуы мүмкін немесе сатып алуда төленуі қажет ақша
қаражаттарының сомасы.

Қаржы құралдарына алғашқы құралдар: дебеторлық және 
кредиторлық қарыз, үлесті құнды қағаздар, сонымен қатар
туынды құралдар: қаржылық опциондар, фьючерлік және 
форвардтық мәмілелер, пайыздық және валюталық своптар
жатады.

Қорлар, негізгі құралдар, жалға алынған активтер сияқты 
физикалық активтер, сонымен қатар потент және саудалық
маркалар сияқты материалдық активтер қаржылық активтер
болып табылмайды. Мұндай физикалық және материалдық
активтерді бақылау ақша қаражаттары мен басқа да 
активтердің түсуін қамтамасыз ету мүмкіндігі береді, бірақ ақша
қаражаттарын немесе басқа да қаржы активтерін алуға нақты 
құқықтың пайда болуына әкелмейді. 


Авансталған шығындарға ұқсас активтер, болашақ
экономикалық пайданың, ақша қаражаттарын немесе басқа 
қаржылық активті алуға құқықтан айырмашылығы, олар қаржылық
активтер болып табылмайды, сонымен бірге болашақ кезең
табыстары сияқты баптар мен кепілдік міндеттемелердің көбісі
қаржылық міндеттемелер болып табылмайды, өйткені олармен
байланысты экономикалық пайданың ықтималды ағымы ақша
қаражаттары немесе басқа да қаржылық активтен емес, 
тауарлар мен қызметтерді көрсетуден тұрады. 

Қаржылық міндеттеменің, үлестік құралдан айырмашылығының, 
ең маңызды сипаты болып қаржылық құралы бойынша бір 
жақтын (эмитенттің) басқа жаққа (иегерге) ақша қаражаттарын, 
не басқа да қаржы активтерін беруге, немесе құрал иегерімен
оны эмитенттке потенциалды қолайлы емес жағдайларда басқа 
қаржы құралына айырбастауға жүзеге асыруға келісім шарттық
міндеттеменің бар болуы табылады. Мұндай келісім шарттық
міндеттеменің болуында бұл құрал, қаржылық міндеттемені өтеу
тәсіліне тәуелсіз, оның анықтамасына келеді.