Ш. Мажитаева, А.Ы. Сейтім, Н.Б. Жанузаков
12
Вестник Карагандинского университета
Ақселеу Сейдімбек шығармаларында авторлық өзгеріске түскен тұрақты тіркестерде кездеседі.
Жəне олардың əрқайсысы өзіне тəн стильдік жүгін арқалап тұр. Ақселеу фразеологизмдерді
трансформациялап қолдануда үдете, бояуын қалыңдата беру тəсілі ерекше көзге түседі. Кейде автор
қалыпты фразеологизмдердің құрамына жеке бір анықтауыш сөз қосады. Жəне ол жаңаша мəн-
мағына үстейді. Ақселеу Сейдімбек өз шығармаларында окказионал фразеологизмдерді аз қолданған.
Олардың қалыптасқан мəтін түріне негізделген фразеологизмдер. Окказионал фразеологизмдердің
түрлері бір ғана құрылымдық-семантикалық инвариант шеңберінде пайда болады.
Жекелеген нақты фразеологизмдердің ерекшелігі, фразеологиялық
модель (қос сөздер,
салыстырмалы конструкция) окказионалды фразеологизмдер жасайтын лексикалық материалдармен
толықтырылады. Окказионал фразеологизмдер, əдетте, авторлық фразеологизмдермен түсіндіріледі.
Бір көркем шығарманың негізінде көрінетін окказионал фразеологизмдер əдеби тілге енуге талпыныс
жасамайды.
Ақселеу шығармаларындағы фразеологизмдерді үш топқа бөліп қарастыруымызға болады:
1) есімді фразеологизмдер;
2) етісті фразеологизмдер;
3) əр түрлі сөз табынан болған фразеологизмдер [4; 87].
Сонымен, А. Сейдімбек романындағы фразеологизмдердің лексика-грамматикалық жіктелісін
төмендегідей саралайық:
Есімді фразеологизмдер:
берен мылтық
зар заман; кəрі жілік; байғұс; нақақ жала; сый-сыпат; теке сақал; май боран; май шелпек;
масыл; ащы шындық; суық көр; кəрлен кесе; талақ т.б.
Мысалы,
Тура айтқанды сүйетін, өзі де қайратқа, қимылға бой ұрған, ерекше адам еді,
байғұс («Аққыз»).
Есімді фразеологизмдер аты айтып тұрғандай зат есімнен болады.
Етісті фразеологизмдердің ерекшелігі модель құрамының, негізінен, зат есім-етістік болып
келетіні бəрімізге аян.
Əр түрлі сөз табынан болған фразеологизмдер құрылымы жағынан күрделі болып келеді.
Жазушы шығармаларындағы фразеологизмдердің екі, үш, төрт, бес көп компонентті құрылымдық-
типологиялық жіктелісі ерекше қолданыста жасалған [4; 113].
Ақселеу
Сейдімбек
шығармаларындағы
фразеологизмдердің
лексика-грамматикалық
ерекшеліктері фразеологизмдердің құрамындағы компоненттеріне тікелей байланысты. Ақселеу
шығармаларындағы узуалдық қолданыс ыңғайындағы жұмсалатын, бірінші тəсілдегі халықтық
фразеологизмдер нағыз мəнерлегіштік, бейнелілік қасиетте жұмсалады.
Əдебиеттер тізімі
1 Мажитаева Ш. ХХ ғасыр басындағы қазақ əдеби тілі / Ш. Мажитаева. — Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2004. — 234 б.
2 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы жəне концептуалды метафоралар / А. Сыбанбаева. — Алматы: Санат,
2002. — 231 б.
3 Сейдімбек А. Аққыз / А. Сейдімбек. — Алматы: Атамұра, 2002. — 456 б.
4 Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы / С.Исаев. — Алматы: Ана тілі, 1996. — 322 б.
Ш. Мажитаева, А.Ы. Сейтім, Н.Б. Жанузаков
Достарыңызбен бөлісу: