Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

АЛҒЫ СӨЗ
Қ үрметті оқырман! Ү сы ны лы п оты рған ф и лософ и я оқулығы 
бүрынғы пайдаланып келген окулықтардан әлдеқайда өзгеше. Ең ал- 
дымен мүнда философ ияны ң м әні мен мазмүны тіпті басқаша түрғыда 
қаралған. Бүрын философ ияны түсіну тек марксизм түрғысынан бо- 
латын. Осы жолдан ауытқуға ешбір жол ж оқ еді. Я ғни басқа қоғам- 
ды қ ой салалары сияқты философияда да бір көзқарастың үстемдігі, 
м онополиясы болатын. Егер пікір таласы, ш еш ілмеген мәселелер 
хақында айтыс бола қалса да, ол марксистік көзқарастың немесе марк­
систа: деп есептеліп келген ресми кеңес философиясы ның шеңберінде 
гана мүмкін еді. О ны ң үстіне ресми кеңес ф илософ иясы ны ң өзі де 
іиын мөніндегі М аркстің философиядағы принциптеріне сәйкес келе 
бермейтін. М ысалы, М аркс ф илософиясы ндағы адамдык іс-әрекет 
принципі кеңес ф илософиясы нда көп уақыт мойындалмай келді.
М аркстік философ ия - Еуропа ф илософ ия тарихында қалы п- 
тасқан белгілі бір дәстүрдің жалғасы. Ол дәстүр философ ияны ғылым 
деп қарап, ғы лы мны ң белгілі бір саласы деп түсініп, оны тек таны м- 
ды қ қызметтің үлгілерімен, соны ң талаптарына сай күруға тырысу- 
і і і ы л ы қ
 
еді. Бүл дәстүр Ж аңа дәуір философиясы нда айрықш а берік 
орын алды. М арксизм классиктері де осылай ойлады. Сондықтан да 
олардың анықтауы бойынш а материалистік диалектика табиғаттың, 
қоғамның, ойлаудың ең негізгі әрі жалпы заңдары н зерттейтін ғылым 
болды. Бірак өткен ғасырларда басым бола алмаған, ал XX ғасырда 
Ьатыс ф илософиясы нда кең таралған екінш і бір дәстүр бар. Ол ф и ­
лософияны ғылымнан табиғаты бөлек, ғылым қарастырмайтын өзіндік 
ерекше проблемалары бар адамның рухани қы зметінің дербес саласы 
деп қарайды. Ол омірде өзіндік мақсаттарға жауап беріп, адамның 
гылымнан өзгеше бір мүктаждықтарына қы змет етеді. Бүл Ш ығыс 
(философиясында қалыитасқан дәстүрлерге жақындау. Оның негізі - 
эдам болмысыны ң еңтүпкі мәселелерінің сырына көз жіберу.
Осы соңғы дәстүрді қүптайтындыктан автор философияда әртүрлі 
бағыттардың, қөзқарастарды ң, ко н ц еп ци яларды ң болуы, олардың 
еркін, бірін-бірі қудалау, күстәнәлеусіз-ақ дамуы, ерікті, өзара сый- 
ласты жағдайда, әркім нің белгілі бір өмірлік түрғыда болуын қүрмет- 
тей отырып өрістеуі қоғамды қ ойды ң гүлденуінің бірден-бір шарты 
деп біледі. Қ оғамды қ ойдың белгілі бір нәтижелері мен формаларын 
ақырғы ақиқат деп, тек наным дәрежесінде қабылдайтын догматқа 
айналдырмаудың негізгі жолы - акиқатқа еш кімнің, ешбір бағыттың 
т.т. монополиясы болмауы. Ақиқат күш пен танылатын беделдін сөзі 
емес. Ақикат тек еркіндікпен егіз. Оған тек басқаның илануы мүмкін.

Сондықтан тарихтың бүкіл өткен тәжірибесінде анықталған кейбір 
ақиқаттарға әркім, онымен әлі таныс емес әрбір жан тек өз үмтылы- 
сымен, өз жолымен келе алады немесе келе алмайды. Ешбір сыртқы 
күш оны әркім нің ж аны на еркінен тыс ендіре алмайды. Сыртқы
жағдайлар ақиқатқа илануға қолайлы немесе қолайсыз ғана болуы 
м ү м к ін . К үш ар қ ы л ы б ел гіл і н ә р с е г е тек н а н д ы р у ға б о лады . 
К .М аркстің ф и л о со ф и ял ы қ көзқарастары н түгелінен ж алған деп 
мансүқ етуге болмайды. Онда көптеген бағалы, м әнін жоймас идея- 
лар бар. Бірақ кеңес философиясы оны ң негізгі идеяларын қоғамдық 
жүйенің, ресми идеологияға сай бүрмалады. Ол тағы әдейі солай етейін 
деп жасалған да жоқ. Кеңес дәуіріндегі оны ң басшы идеологтарының 
ойлау д әр еж есі М ар к стің д ең гей ін е ж ете алм ады . О н ы ң үстіне 
Маркстің, әсіресе коммунизмге байланысты идеялары жаңа тарихи 
доуірде өзін ақтай алмады.
Коммунистік арманға адамдарды зорлықпен айдайтын кеңестік 
готалитарлық жүйенің марксизмді акырғы ақикат деп мойынсүнды- 
рагын догматқа айналдырғаны белгілі. Ж аңа жағдайда, ш ын демо- 
крагиялықахуалға қолымыз толы қжетсе, философиядағы басқа бағыт- 
тармен катар марксизмнің де болуы ықтимал ж әне оны қудалауға 
ешқандай негіз жоқ. Сонымен бірге тағы да бір көзқарас немесе иде- 
ологияны ң бірден-бір монополиясы орнаса қоғамды қ өмірге, ойға 
тап сондай залал әкелер еді. Тек әртүрлі қөзқарастар мен идеялардың 
ақикдттыққа тең тайталасы ғана оныңчшын сырын ашатын өз стихи- 
ясы.
Бүл айтылғандардан біз үшін шығатын түйін: жалпы алғанда, 
әсіресе философ ияда окулы қ ешбір шүбә келтірмейтін, аяқталған, 
ақырғы ақиқаттардың жиынтығы бола алмайды. Ақикатты іздеудің 
барлық кайш ылы қ, қиы нш ылы қтары белгілі дәрежеде оқулықта да 
көрінуі тиіс. Ф илософ ияны ң іздейтіні бір кәдеге жарайтын, пайдасы 
тиетін ақиқатты, яғни адамға күрал ретінде ғана жарамды акдқатты 
емес, адамның өзінің бүкіл әлем нің алдында қандай болуы лай ы к 
екендігі болғандықтан, ол тек соған үмтылуды ғана үйретеді, соған 
талпынудың түпкі мәндері мен негіздерін әңгіме етуі тиіс. Ал мүнда 
ақырғы аяқталған, түйыкталған нәрселер болмайды. О ны ң негізгі 
сілтейтін ж олдары ны ң өзі тек бар нәрселерден корі мүмкіндіктер 
немесе мүмкіндіктердің барлығы. Бүл окулықта сондықтан мәселе- 
лерді автордың қазіргі заман ф илософиясы қағидаларына сүйене оты- 
рып, ізденудің белгілі бір бағыты баяндалған. Окулық негізінде авто- 
рдың ойы нш а ф илософ иялы қ проблемалар қазіргі заманда қандай 
мағынада қойылу керек екендігін баяндайды. Ф илософ иялы қ ойлар 
аяқталған білімдер емес, көбінесе омір сүрудің проблемалары жай- 
ында болатынын ескеріп, автор біршама аяқталған, айқын түжырым-
4

дарды әр к ім н ің дай ы н ш еш імді ж аттап алаты ндай күйінде емес, 
оркімнің тек өзі шешуі, қалай шешуі тиісті проблема екендігін әңгіме 
стуге тырысты.
Бүрынғы окулықтарға үйренген кісілерге бүл тым тосын, тіпті 
окулықтың ж анрлы қ ж араты лы сы на қайш ы көрінуі де сөзсіз. Ғылым- 
дардағы окулықтар үшін аны қталған ақиқаттар кажет, оларды окуш ы- 
иың түсініп, қолдана білуі жеткілікті болар. Ф илософияда адамның 
дүниеде болуының өзі зам аннан зам анға ғана өзгеріп жатпайды, ол 
тіпті әркім нің өзіндік қатынасын өзі түзеуді, өзіне ғана тән, тап осы 
жағдайға ғана сай, әр сәтте үнемі тек өзі шешуін керек ететін пробле- 
малар. Олай болса ф и лософ и ялы қ концепциялар олардың әртүрлі 
бағытта шешілу мүмкіндіктерін үсынуы занды. Бүл туралы окулыкта 
кең әңгіме қозғалады.
Ф и л о со ф и ян ы ң ерекш е таби ғаты н осы лай түсіну он ы ң ж и - 
нактаған тәжірибесі мен қағидаларын баяндаудың өзін басқа жанрда 
жүргізуді талап етеді. Ол ш ы н мағы насы нда баяндау ғана емес, ой 
голғаныстары түрінде, айтылған түжырымдарды негіздеу, пікір тала- 
стары, ойды өзінің ішкі логикасы нан өрбіту т.т. әртүрлі жолдардың 
борі де катысуы тиіс. Эрине онда себеп-салдар логикасы да белгілі 
орын алады. Автор осы ны ң бәрін ескеруге тырысты.
О қуш ы ны ң ойлау арсеналы на соңғы түжырымдар ғана емес, 
соған алып келген негізгі жолдары, тіпті соны сүрлеулері де мүмкін 
болғанша кіруі керек. Себебі, окулықтың мақсаты тек дайын білімдер- 
мен қаруландыру емес, ең алдымен ойлауға үйрету, баулу, әр адам- 
пың дүниеде болуы, өмір сүруінің м әні, мағыналылығы жайындағы 
ойларға тарту. Ал философ ияны ң олармен қатар негізгі міндеті - адам- 
дықка баулу. Әр адамның алдында ол тек міндет қана, дайын нәрсе 
емес. Олай болса, ф илософияда әртүрлі концепцияларға қүрылған 
түрлі окулықтардың болуы занды норсе сияқты. Қазіргі заманда қан- 
дай бағыт, концепция философияда өзін бірден-бір жалғыз ақикат 
деп жариялай алады? Бірақ әрқайсы сы озін байсалды түрде, ойдың 
толық әрі биік деңгейінде негіздеуге күрылуы тиіс. Сондықтан қан- 
дай көзқарасқа ойысу, қандай концепцияны қалауды оқуш ыньщ өз 
еркіне қалдырып, сол қалаудың өзіне мүмкіндіктер жасаған жөн. Ол 
окуш ы н ы ң өзін ің де ойлау қабілетін қүрметтеу болады. М үмкін 
болғанынша қөзқарастардың, концепцияларды ң озара бәсекелестік 
ахуалы болған ж өн сияқты. Ол, әрине, әзірге мүмкін де болмас, бірак 
келешекте соған келуіміз тиіс. Әзірше бізде тек бастан-аяқ кеңестік 
ф илософиялы қ дәстүр бел алып отырғаны белгілі. Қазіргі қазақтілінде 
алғашқы ж ары қ көрген оқулықтарымыз да советтік ф илософ ияны ң 
принциптерімен түзілген. Оған альтернатива бола алатын жаңа бағыт- 
тағы оқулықтар қажет.
5

М әселені осылай қоюдың тосын да тіпті заңсыз болып көрінетіні
- біздің ойлаумызда әлі де болса тоталитаризм 1 берік орын алуда. 
Жеке түлғаның өзінше ойлап, өз жан жүйесіне жақьш көзқарастарды 
үстануға ерікті екендігі, тіпті ол әркім нің дербес субъект екендігінен 
туындайтынын мойындауға енді ғана үйреніп келеміз. Елімізге ре- 
формаларды іске асыру кезеңінде, тіпті жалпы дербес мемлекет ретінде 
түтас бір идеология керек дегенді кои кісілер осы тоталитаристік 
мағынада түсініп жүр. Үлттык идея да, дін де тагы да баска бір көзқарас 
өзгенің бәрін түншықтыратын күшке айналуға тиіс емес. Ойлауға шын 
мағынасында еркіндік жағдайында ғана үйренуге болады, яғни ойды 
гүсайтын сыртқы күрсаулар болмауы керек. Бірак бүл еркіндіктің тек 
бір жағы. Екінші ж әне ең шешуші жағы: әркім тек өзі ғана еркіндікке 
жете алады. Сыртқы күрсаулар жоғалған күнде де өз ойлауында қалып- 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: