Ќалалыќ балалар шыѓармашылыѓы ‰йіне жиналѓан м‰мкіндігі шектеулі жандардыњ санында шек болмады. Бєрі де кезінде

7

24 шілде  2015 жыл

wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww

wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww

wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww

Мен үшін «Қостанай таңы» газеті «Коммунизм 

таңы» кезінен бастап 

оқып  келе  жатқан  ерекше  ақпарат

  көзі.  Және  бұл  газеттен  бұрын 

таныс  есімдердің  өлеңдерін  оқып 

рахаттанатынмын,  «Қостанай 

таңы» газетінің 2014 жылғы 12 наурыз 

күнгі басылымынан Жамбыл 

атындағы    халықаралық  сыйлықтың 

лауреаты,  қазақтың  көрнекті 

ақыны Серікбай Оспанұлының «Өтк

ен күнге еш өкініш жоқ менде» 

атты  жыр  жинақтарын  оқыдым. 

Мұндай  өлеңдерді  оқығаннан 

кейін шамалы болса да өлең түсінетін 

адамның әсер алмауы мүмкін 

емес. Жалпы, кім болса да жақсы өлеңнен 

жақсы әсер алып, жаман 

өлең оқығанда көңілің түсіп қалатыны 

заңды ғой. Серікбай ағаның 

қайыңмен сырласқаны, гүлді мүсірк

егені, бұлақтың күз мезгіліндегі 

ағысын  адамның  жаз  өтіп  қыс 

келер  кездегі    көңіл  күйімен 

теңестіргені, жалпы өлеңдерінің бәрі ү

лкен әсерін тигізді, дәл өзіме.  

«Танауыңды қытықтап, тиіп-қашып,

Жұпар иіс шауып жүр желге мініп». –

 Әдетте жұпар иісін жел әкелді 

дейтін сөйлемді, шеберлікпен: «жұпар 

иісі желге мініп» өзі келгендей 

етіп суреттеген сөздерден қайтіп әсер алмайсың.

 

Әсіресе:  «Туған  жер-ай!!!  Туған  жерсіз 

қайда  бақ?!  Сенсіз  қонған 

маңдайға бақ – тайғанақ!» деген сөздер 

маған ерекше әсер етті. Сол 

әсерден шыққан өлең... 

«Туған жер-ай!!!

Туған жерсіз қайда бақ?!

Сенсіз қонған маңдайға бақ – тайғанақ!»

Қайталап мен оқимын да, таңданам

Деп: «Бұл сөздер шығып жатыр қайдан-ақ!»

«Туған жер-ай!!!

Туған жерсіз қайда бақ?!

Сенсіз қонған маңдайға бақ – тайғанақ!»

Дәл осындай сәтті сөздер жазатын

Қай кезде де шын дарынға бай қазақ

Дарын десең, осындайды дарын де

Жұрт жадында Шилі өзендей әнің де

Ұйып тыңдап, әсер алып оқимыз,

Өзің жазған өлеңдердің бәрін де.

Сенің атың қазақ үшін – ерке есім,

Шеберлікпен, қайыңға сыр шертесің.

Ол да, өйткені, сұлулықтың белгісі,

Бастау алып, мекен еткен жер төсін.

Жауған нұрын сағынғандай аспанның,

Жанға жылы жақсы жырлар тосқанмын.

Мен ғана емес, қазақ сүйіп оқиды,

Жазған жырын Серікбайы Оспанның.

Атың, аға, әдебиетте мықты есім,

Жыр сомдайсың халқың өлең күткесін.

Сіздей жанға жалғыз ғана бір тілек,

Шабытыңыз шарықтасын, бітпесін.

Мақсұт РАЙЫСОВ.

Астана қаласы.

Шын  

ғашықтар 

қосылады!

Махаббат – ол біз тұратын мекен ғой,

Сол мекенде бір болмасақ бекер ғой...

Сен де сүйдің, мен де сүйдім, қосылдық,

Шын ғашықтар қосылады екен ғой!

Сағыныстық,

талай бірақ айрылдық,

Айырылдық та жалғыздықтан қайғырдық.

Аққу сезім тастап мені ұшса да,

Жүрегімді бердім саған айдын қып.

Отқа күйіп сұм түнекте сыңалдық,

Сыналсақ та біз барлығын құп алдық.

Мойынына мәңгі тағып жүрсін деп,

Тағдырымды бердім саған тұмар қып.

Кетті бәрі қиялыма айналып,

Жүрегім бұл қанатыңа байланып.

Сағынғанда елесімді сүйсін деп,

Көз жасымды бердім саған айна қып.

Жоғалтпадың бәрін жаным сақтадың,

Үмітімнің атқыздың сен ақ таңын.

Айдын көлде маған айна түсіріп,

Тұмарыңды бердің қайта Мақпалым!

Айтшы өзің махаббатқа жетер ме ой,

Қосылмайды деген сөздер бекер ғой...

Сен де сүйдің, мен де сүйдім қосылдық,

Шын ғашықтар қосылады екен ғой!

                                                            

Ерке сезім

Жанарыңа шық тұнғанын мен...

Сездім еркем сол бір жырымнан,

Сүйгеніңді ұқтырғаныңмен...

Көзіңдегі мөлдір мұңыңнан,

Байқадым бір сағыныш жасын,

Жабырқаулы кірпіктеріңнен.

Жүрек қайдан алып ұшпасын,

Жасырсаң да сүртіп сезіммен.

 

Келші қайта,

жолығайыншы,

 Аймалаған жаңбыр жүзіңмен.

Көз жасыңа шомылайыншы,

Сағыныш ол – әрбір үзілген....

Жан жарасын сүйіп емдейік,

Жанарыңа жүздім  ағындай!

Жылап енді күңіренбейік,

Есі кеткен күзгі жауындай!

Тағдырымның тербеп толқыны,

Тұрса мені ора, жаныңа!

Жүрек желкен сен деп сол күні,

Асығады жағалауыңа!

                                        

Саят ӘБЕНОВ.

С

ең бұзылғандай тың жердің бұзылып 

жатқан кезі. Тісін терең салған соқа, көшіп 

келіп  жатқан  жұрт.  Біреуге  біреу  жөн 

айтуға мұрша жоқ, абыр-дабыр кез.

Редакцияның  тапсырмасы  бойынша 

әлі аты қойылмаған жаңа совхозға жете 

жығылған Бөден директорды әрең тапты.

—    Қиын  болды,  —  деді  директор 

астыңғы  ернін  тістеп,  —  Қонақ  үй  жоқ. 

Қонақ ететін жұрттың өзі жаңа қоныста-

рының есігі қайсы, төрі қайсы екенін біле 

алмай  есі  кетіп  жатыр.  Ал  өзім  болсам 

осы кабинетімде жатып жүрмін, ұят деме-

сеңіз,  әйелдер  босанатын  үйде  бір  төсек 

бос еді. Бүгін-ертең толғағы тіреп тұрған 

әйел  жоқ,  сол  төсекке  жатып  дем  ала 

тұрыңыз. Елміз ғой, ертең тағы бір ақыл 

табармыз.

— Ойбай, мақұл, — деді Бөден.

Транспорт тұқымын түгел мініп қалжы-

рап  келген  Бөден  роддомды  «қалжалап» 

қатты ұйықтап жатқан. Тыныш жатпай түс 

көріп жатыр. Бөден айы-күні жетіп отыр-

ған екі қабат әйел екен. Мерзімі болған-

мен, толғақ болмай, дәрігер Бөденнің ау-

зына оқтау тығып, далбасалап жатыр екен. 

Тұншығып жатқан Бөден тулап түрегелді.

Дәлізде айқай-шу. Қиын әңгіме. Бір-екі 

сөзді құлағы шалып қалды.

—  Босанып  жатқан  қонақ  болса,  дау 

жоқ, — дейді, еркек дауысы шарылдап.

—  Алматыдан  келген  тілші  еді,  қонақ 

еді, директор тапсырып кетіп еді, — дейді 

тағы біреу.

Шоққа  қақтап  жатқандай  ойбайлаған 

әйел  даусы  шығады.  Бөденнің  ұйқысы 

шайдай  ашылды.  Дереу  киініп,  оны-мұ-

нысын сүйрелей атып шықты.

Бұрышқа қойып қойған бір қап ұн секіл-

ді. Бөден дәліздің бір бұрышында пәлтесін 

жамылып  отырып  ұйықтады.  Удай  ұйып 

қалған  Бөден  дүниеге  келіп  жатқан  сә-

билердің  тәтті  айқайын  да  естіген  жоқ. 

Босатып берген төсегі құтты болып, еңіреп 

келген жеңгейдің екі ұл тапқанын да біл-

ген жоқ...

Серікбай  Оспанұлына

Оспанхан ӘУБӘКІРОВ

Бір қап ұн

Алдыњда аѓањ болѓан

ќандай жаќсы

Тєуелсіз Ќазаќстанныњ ењ бір ќ±йќа-

лы μњірі – Ќостанай. Осынау тарихы бай,

табиѓаты єсем,  экономикасы кемел,

єлеуметтік саласы ењселі елді басќару

баќытына ие болѓандардыњ бірі –

Кенжекењ, Кенжебек ‡кі±лы аѓамыз.

Ол облыс тізгінін ќолѓа алѓан кезде

ќасына ќолдарынан іс келетін жас та

жігерлі жігіттерді топтастырды. Солар-

дыњ бєрі де сенімді аќтап, туѓан жердіњ

т±лѓалы азаматтары болды. ¤здеріне

тапсырылѓан іс жауапкершілігін терењ

сезініп, аудан-ќалалардыњ алѓа басуы-

на к‰ш-жігер ж±мсады, талай табыс-

тарѓа жетті, б‰гіндер ќ±рметті ењбек

демалысына шыќса да елініњ ертењі

‰шін ќоѓамдыќ ењбектен ќалмай, кμш

бастап, ‰лгі болып, ортаны толтырып

ж‰р. Олар мына  суретте бейнеленген

аудан-ќалалардыњ б±рынѓы єкімдері,

Кенжекењ сенім артќан μрендер:

– Алдыњда аѓањ болѓан ќандай жаќ-

сы, – дейді олар сол тєлімгер-±стазда-

ры туралы маќтаныш сезіммен.

СУРЕТТЕ: (отырѓандар) Тμлеубай

Ахметов, Ризван М±ртазин, Кенже-

бек ‡кі±лы, Ќуаныш  Єуезбеков,

( т ± р ѓ а н д а р )   Е с і м х а н   М а х м е т о в ,

М±хамеджан Жетпісбаев, Рахымбек

Ж±маќ±лов, Оралхан Тањжарыќов,

Сєкен Тμкенов.

8

24 шілде 2015 жыл

Сєлім

       МЕЊДІБАЙ

немесе ќоѓам жєне мемлекет ќайраткері,  Ќостанай

облысыныњ ќ±рметті азаматы  Кенжебек ‡кі±лы туралы єњгіме

дасын ертіп, тау кезіп, К‰ршімніњ долы су-

ымен тμмен аѓызып ќараѓай т‰сірді. Он жеті

атпен екі к‰н тасыды. Содан салынѓан

аѓаш ‰й єлі т±р, атаныњ аќ тілеулі ‰йіне

б‰гінде кенже ±лы ие болып отыр. Бір

шањыраќтан ќалѓан жалѓыздыњ ќолын

жеткізген сол апа мен жездеге де

К‰ршімніњ топыраѓы б±йырды. Орта ж‰з,

Ќаракерей, Ќожамбет руыныњ бір єулеті-

нен ќалѓан т‰тінініњ т‰зулігін б±л єр кез

єкесі ‡кіге баѓыштайды, μзінен кейінгі

єулет т‰тіні ±лы Сымбатќа б±йырса дейді,

ќыздарыныњ бір т±ќымныњ т‰тінін саќтап

ќалѓан апасындай болуын ќалайды.

«¦яда не кμрсењ, ±шќанда соны ілерсіњ»,

лайым солай болѓанын армандайды...

Авторлыќ пайым:

Ќ±рметті Кенжеке!

Сіздіњ  кезінде Торѓай, Ќостанай облыс-

тарын  басќарѓаныњызды кμпшілік  жаќ-

сы біледі. Ол бір  заманныњ  ќиын-ќыстау

кезі болатын.  Біраќ ќиыннан жол тауып,

осы  μњірлерді μркендетуге Сіздіњ  ќосќан

‰лесіњіз ±шан-тењіз.

Єрине,  облыс басшысы сол  μњірдегі

істіњ жайына, адамдардыњ  тыныс-

тіршілігіне, олардыњ кμњіл-к‰йіне, бір

сμзбен  айтќанда,  барлыќ  болмысына

жауап береді.  Єлімсаќтан  белгілі, басшы

адам  ж±рттыњ  бєріне, екініњ  бірі, егіздіњ

сыњарына  ±най  бермейді. Бір кемшілік

бола ќалса, "басшылар  ќайда ќарап отыр"

деп д‰рліге  т±ра  келетініміз жєне бар.

Біраќ халыќ  Сіз дегенде  жапырыла  со-

њыњызѓа ерді,  сμзіњізді  тыњдады,  айтќа-

ныњызѓа  кμнді,  μзіњізге  сенді. Сіз ењ ал-

дымен Ќостанай  сияќты іргелі μњірдіњ

тізгінін ±старда  Елбасыныњ алдында бо-

лып, кадр  мєселесін  жалтаќтамай  μзіњіз

шешуге  м±рсат  алдыњыз. Сонда да мєсе-

лені  белінен баспай, байыппен,  аќылѓа

салып,  аќсаќалдармен  аќылдасып

шештіњіз. Сіз єкім  болып келгеннен кейін

аудан-ќалалардыњ басшылыѓына  жоѓа-

рылатылѓан  Ризван М±ртазин, Сєкен Тμке-

нов, Тμлеубай Ахметов, Орал Тањжарыќов,

Рахымбек Ж±маќ±лов, Ќуаныш Єуезбеков,

М±хамеджан Жетпісбаев жєне басќалары

Сіздіњ  де, елдіњ де  сенімін аќтады, аќтап

та ж‰р деп  білеміз.

Сол бір т±ста облыс басшысы ретінде

Сіз μткізген талай кењес,  жиналыстарѓа

б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралыныњ μкілі ретін-

де μзіміз де  ќатыстыќ. Є дегеннен ќазаќ-

ша сμйлеп, залѓа сын кμзбен  ќараѓан

сєттеріњізді  ±мытќан  жоќпыз. Б‰кіл  ѓ±мыр

бойы ќазаѓы  шамалы Ќостанай μњірініњ

ќазаќ  газетінде   ќызмет істеп келе   жат-

ќан μзіміздіњ ішіміз жылып-аќ  ќалатын еді.

Несін айтасыз,  жиналѓан  ж±ртшылыќтыњ

да  мемлекеттік  тілге  ыќыласы ауа баста-

ѓан  т±с сол  кез  болатын. Єттењ сол ‰рдісті

дамыта  алмадыќ.

Ќазаќша да, орысша да  шешен

сμйлейтін адамдар кμп емес. Бір тілді  жетік

білсе,  екіншісінен аќсап жатады. Тіпті сол

ќос  ќанатыњ – ќос тілді  жаќсы  біле т±ра

кібіртіктеп, ауызекі  сμз  мєдениетіне  ма-

њыз  бермейтін, ж±ртты  мезі  ететін  бас-

шыларды да кμріп  ж‰рміз. Ал Сіз тμрт  аяѓы

тењ  жорѓадай  жосылтќанда,  сμзді маќал-

мєтелмен,  аќын-жазушылардыњ  ±тќыр

бір  тіркестерімен т±здыќтаѓанда  айызыњ

ќанады.

Ахметханныњ айтќаны:

Осындайда еске т‰седі, біздіњ

бєріміздіњ кμзіміз ‰йренген, кμњілімізде

ќалѓаны, б±рын облыстыњ бірінші басшы-

сы ќаладан шыќты десе, оныњ жолындаѓы

б‰кіл ел басшысы жік-жапар болып, ‰й

тігіп, ас єзірлеп, б‰кіл белсенділерді жи-

нап, алау-далау к‰н кешіп, ењ соњында

жиѓан-тергенді ішіп-жеп μздері арќа-

жарќа болып ќалатын. Ал, осы Кенжекењ

Торѓайѓа аяќ басќалы м±ндай д‰рбелењді

сезбей ќалатын болдыќ. Газет ќамымен

елге шыќќанда бєз біреулердіњ:

– Облыс басшысыныњ ауданѓа келіп

кеткенін де білмей ќаламыз. Газеттен ѓана

оќимыз. Б±л ќалай μзі, – деп єдейі тањ ќал-

ѓанын да естідік. Ал Кенжекењніњ μзі:

–Талайды кμрдік, бастан μткердік.

Ж‰регіміз ту талапай, запыран атќан,

іштен тынѓан да кез болды. Енді арыла-

тын шаќ б±л! Елдіњ ‰нін шыѓармай тік

т±рѓызып ќойып, бєрін бір μзі шешетін

басшыдан не пайда?

Єлгі апырып-жапырып, д‰бірлетіп,

д‰рліктіріп ж‰ру ќашаннан ниетімде жоќ,

ол біздіњ ќолдан келмейді де, – деген уєж

айтады.

Авторлыќ пайым:

Сіздіњ єдебиет пен μнерге ќ±штарлы-

ѓыњызѓа, μз μнеріњізге де біз тєнтіміз, Кен-

жеке!

Сізді μз басым ќазаќтыњ аса  кμрнекті

мемлекет жєне ќоѓам  ќайраткері, халќы-

мыздыњ  біртуар  ±лы, «‰лкендер ішінде

кіші емес, кішілер ішінде ‰лкен емес бір

ѓажап жан» Ілияс Омаровтыњ  80 жылдыќ

мерейтойы  кезінде жања бір ќырыњыздан

кμргендей едім.  Сол бір ерекше сєн-сал-

танатымен μткен  тойда Ілекењ туралы Сіз

жасаѓан баяндама  тμгіліп  т±рѓан  тарихи

ќ±жат болды.

 Ќазаќтыњ  ірілері  Абай, Шоќан, Ыбы-

рай десек,  ±лы  ±стаз Ыбырайдыњ  зираты

басына  кесене орнатып, сол ќастерлі

орынѓа  жол тартќан да Сіз едіњіз, Кенже-

ке!  Оны б‰гінгідей мерейтой к‰ні  шегелеп

айтуѓа  тиіспіз.  Єйтпесе, Сізге  дейін де

осы  Ќостанайда  талай басшы  болды,

солардыњ  бірде біреуі ±лы т±лѓаны  ±лыќ-

тауды  еске де алмады.

Ахметханныњ айтќаны:

Ќ±дайѓа ш‰кір, меніњ μзектес бауырым

Кенжекењ к‰ні б‰гінге дейін еліне ењбегі

сіњген, «шашасына шањ ж±ќтырмай» келе

жатќан ќазаќтыњ біртуар азаматы, беріден

алсањ Торѓай, Ќостанай елініњ, єріге бар-

сањ б‰кіл ќазаќ елініњ тμрт таѓан т±лѓала-

рыныњ бірі.

Авторлыќ пайым:

 ¦лы Ѓабит М‰сірепов Ілияс Омаров ту-

ралы  былай деген екен: "Ол  отырѓан ор-

нына ќарай  ‰лкен де,  кіші де кμрінген

емес. Ќайда да  жауапкер,  ќайда да іскер,

ќайда  да заманымыздыњ  ‰лкен  ќайрат-

кері, ќадірлі азамат  ќалпынан μзгермей

танылатын. Орын  оны  кμркейтпейтін,

орынды ол кμркейтетін". Сμз зергері Ѓабит

аѓамыздыњ  осы  ойларыныњ  т‰п-т‰гел

Сізге де  тікелей  ќатысы бар екенінде сμз

жоќ. Оны  μмірдіњ  μзі  дєлелдеген. Облыс-

тыќ ардагерлер кењесініњ басшысы  ретін-

де  де Сіз  осы ќоѓамдыќ  шаруаны, жауап-

ты істі  жолѓа  ќойдыњыз.

Б‰гіндер  ±л-ќыздарыњыз μсті, μмірден μз

орындарын тапты. ¦лыњыз Сымбат,  ќыз-

дарыњыз Єлфия  мен Нєйла елге  сыйлы

μрендер. Ќ±да-ќ±даѓи, немере-жиендеріњіз

де  μрісіњіз. Б‰кіл ѓ±мыр бойы  ±стаздыќ  ет-

кен  жењгеміз Сара – Сіздіњ  шањыраќтыњ

±йытќысы, берекесі, аѓайын-туѓан, жолдас-

жораныњ ќамќоры. Осы баќ-береке басы-

њыздан таймай, халќыњыздыњ ыќылас-пей-

іліне бμленіп, жасай беріњіз, Кенжеке!

МЕРЕЙ

МЕРЕЙ

МЕРЕЙ

МЕРЕЙ

МЕРЕЙ

Неге екенін ќайдам, Ел аѓасы,

абзал азамат, кμрнекті ќайраткер,

облыстыќ ардагерлер кењесініњ

тμраѓасы Кенжебек ‡кі±лы туралы

ойласам, сонау он алтыншы

ѓасырда ѓ±мыр кешкен аѓылшын

тарихшысы, жазушы, дін

ќайраткері Томас Фуллердіњ

«Ѓ±мыр бойы баќытты  болѓыњ

келсе – адал адам бол» деген

наќылы ойыма оралады. Бєлкім,

мына алмаѓайып заманда басќа

ќонѓан баќты кμтере алмай

жалѓанды жалпаѓынан басып,

абырой-беделден ж±рдай болѓан

министрлерді, єкімдерді, тіпті Сіз

бен бізге пана болар генералдарды

кμргенде μмір бойы адалдыќ пен

парасаттылыќты, адамгершілік пен

инабаттылыќты ту еткен осы

Кенжекењ сияќты тμрт таѓан

т±лѓалардыњ еске т‰суі зањды да

шыѓар.

Кенжекењ талай лауазымды ќызметтер

атќарды, Шыѓыс Ќазаќстан, Торѓай, Ќос-

танай облыстарыныњ тізгінін ±стады, об-

лыстыњ талай беделді басќармаларына

басшылыќ жасады.

Ќандай ќызмет атќарса да орын оны

емес, орынды ол кμркейтті. Б‰гін де солай.

Ол басќаратын облыстыќ ардагерлер ке-

њесі ќоѓамда ерекше орын алатын аса

беделді ±йымѓа айналып отыр. Оны біз

кеше ѓана б‰кіл Ел болып атап μткен ¦лы

Жењістіњ 70 жылдыќ мерейтойы т±сында

да аныќ ањѓардыќ.

Мен абзал аѓа туралы ол алпыс, жетпіс

жасќа толѓанда шама-шарќымша ќалам

тартып, ќайраткерді халќына ќайта таныс-

тырѓандай болдым. Б‰гінгі єњгіме де сол

жазбалардыњ жалѓасы. Ол ‰шін μзімніњ

жеке м±раѓатымдаѓы кейбір материалдар-

ды пайдалануды жμн кμрдім. Єњгіменіњ  μн

бойында ќаламдас замандасым, марќ±м

Ахметхан Байжановтыњ кезінде газет ре-

дакциясына жолдаѓан «Шыњдаѓы шыраќ»

очеркінен ‰зінділер келтіріп, оѓан μз ой-

пікірім мен пайымымды ќоспаќпын.

Ахметханныњ айтќаны:

Єсіресе, ќазекењніњ «ата м±ра – балаѓа

мирас», «ата кμрген оќ жонар» ќаѓидасы

оныњ есіне ќайта-ќайта т‰се береді.

М±ндайда кμз алдына шоќша ќара саќал-

ды, єдемі ж‰зді, ±зын бойлы, елі сол кезде

т‰ріне ќарап – Маркс, ісін баѓалап – Ма-

ман деп атап кеткен єкесі ‡кі орала бе-

реді. Ќара барќын атырапќа ќолмен би-

дай сепкенде ањызѓа дєлме-дєл т‰сіретін-

дігі тањ ќалдыратын. Соѓыс жылдары

Досайда сиыр фермасын басќарѓанда да

іске ыждаѓаттылыѓы, єділеттілігі кμп

кμњілінен шыѓатын. Арыстай екі аѓасы –

Ќ±сман мен М±хитхан соѓыста опат бол-

ѓанда анасы б±л к‰йікті кμтере алмады.

Кіші аѓасы М±хитханныњ домбыраныњ

μзегін суырып алѓандай ањыздай тартќан

к‰йлері єлі ќ±лаѓында. Таудан ќ±лап тас

домалатќан К‰ршімніњ долы аѓысындай

тμгіп-тμгіп тастаушы еді-ау!  Олардыњ да

аялы алаќанын кμрмеді. Єкесі 1951 жылы

ќайтыс  болѓанда б±л он бір жасќа іліккен

еді. Аќыры μзінен он екі жас ‰лкен апасы

Биѓайша мен жездесі Солтанныњ ќолын-

да паналаѓан жалѓыздыќ к‰ндер м±ныњ

єсте есінен шыѓар ма!

Бір ‰йдегі он балаѓа он бірінші болып

ќосылѓан Кенжекењді сол жылдар ерте

есейтіп, бар мен жоќтыњ ара парыѓын

ерте айыруѓа, ќадамын саралауѓа ‰йрет-

кен, «жезденіњ жаќсысы єкењдей» деген

ќанатты сμздіњ шындыѓын мойындатќан.

Сол ‰йден он бала да, Кенжекењ де т‰леп

±шты. Ќолдан  келгені б±л ќасына бір жол-

Б

иыл  қазақ  хандығының 

құрылғанына  550  жыл  толып 

отыр. Қазақ хандығының тарихы 

–

 бұл қазақ мемлекеттігінің та-

рихы. Осыған орай, мақаламызда 

қазақ қоғамындағы хандық инс­

титуттың қалыптасуының негізі 

мен  демократиялық  дамуына 

тоқталмақпыз.

Қазақ  хандығы  –  көшпелі 

және  жартылай  көшпелі  мал 

шаруашылығымен  айналысқан 

ұлан­байтақ  қазақ  даласын, 

оңтүстік  Қазақстандағы  оты-

рықшы,  егінші  аймақтар  мен 

қалаларды  қамтыған  мемлекет 

болды.  Қазақ  хандығында  ай-

мақтық басқару жүйесі емес, ұлт-

тық (ру­рулар) бойынша басқа-

ру жүйе сі қолданылды. Басқару 

жүйесінде, әкімшілік бөліктерді 

айыруда көшпелі қазақ қоғамын-

да бұрыннан қалыптасқан ру­тай-

палық тәртіп сақталып отырды. 

Туыстығы  жақын  он  шақты 

шаңырақ бір ауыл, ал жеті атадан 

тараған бірнеше ата (аймақ) бо-

лып есептелді. 13­15 атадан қосы-

латын аймақтар бір ру болды. Осы 

рулардан тайпа құрылды. Арыс­

тардан ұлыс ұйымдасты, ұлыстан 

жүздер болды. Жалпы қазақ қауы-

мы үш жүзге бөлінгені белгілі. Үш 

жүздің қазағы Қазақ хандығына 

бағынды. Үш жүзді билеген қазақ 

ханы «ұлы хан» болды. Ол қазақ 

хандығының азаматтық, әскери 

әкімшілік және сот құқын қолына 

ұстаған жеке дара билеу ші болды. 

Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды 

сұлтандар, тайпаларды (арыстар-

ды) руларды ру басылар, ал ата-

ларды (аймақтарды) ақсақалдар 

басқарды. Бұл жеті сатылы басқа-

ру  жүйесі  көшпелі  қазақ  қоға-

мында тым ертеден келе жатқан 

тәртіп болатын. Осы ру­тайпалық 

тәртіптердің сақталуына қарап, 

ол кездегі қазақ қоғамын «рулық 

қоғам» деп қарау дұрыс емес, бұл 

тәртіптер  тек  форма  жағынан 

сақталғанымен,  оның  мазмұны 

әлдеқашан  өзгерген,  ауыл  мен 

атаның  негізі  ұйытқысы  туыс­

тық байланыс болғанымен, онда 

атасы басқа кірмелерде де, тіпті 

бұрынғы құлдардан тәуелді ша-

руаға айналған қоңсылар да, мал 

иесі бай да, оған жалданған кедей 

де болды. Демек, бұл алғашқы ру-

лық қауым емес, дәстүрлі дала де-

мократиясына негізделген қоғам 

еді.

ХVІ  ғасырда  өмір  сүрген  та-

рихшы  Розбехан  Исфаһанидың 

деректеріне  қарағанда,  Қазақ 

хандығында он ұлыс болған, әр 

ұлыстың жан саны жүз мың адам. 

Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидің: 

Қазақ хандығының жан саны 1 

миллион  адам  деген  дерегіне 

сай  келеді.  Бұл  ұлыстарды  хан 

тұқымынан  шыққан  сұлтандар 

басқарды.  Ұлыстар  мен  ру­тай-

палардың қоныстарының шека-

ралары  тиянақсыз  болды.  Бел-

гілі  бір  сұлтанның  қол  астына 

қарайтын жерлердің көлемі оған 

қарасты ру­тайпалардың жазғы 

жайлау, қысқы қыстау және ұдайы 

көшіп­қонатын  жолдарының 

бағыттары  белгіленіп  отырды. 

Ал,  отырықшы,  егінші,  қалалы 

аймақтар әмір, мың бегі, жүз бегі 

сияқты жергілікті жүйе бойынша 

басқарылды.

Хандар мұрагерлік жолымен 

сайланды, хан өлсе орнына үлкен 

баласы отырды, ер жеткен бала-

сы болмаған жағдайда аға­інілері, 

яки олардың балалары отырды. 

Бірақ хан мұрагерлерінің таққа 

отыруы сұлтандар мен ру­тайпа 

шонжарлары – өкілдерінің жина-

лысындағы  (құрылтайындағы) 

«хан көтеру» аталатын сайлаудан  

өтуге тиісті болды. Осылар оны 

хан болуға лайық деп ұйғарып, ақ 

киізге отырғызып, үш рет хан кө-

теріп, «хан атасы» болған қадірлі 

адамның батасын алғаннан кей-

ін ресми заңды хан болып тақта 

отыратын болды. Сөйтіп, мұра-

герлік тәртіп, «хан көтеру» сай-

лауымен  ұштасып  отырды.  Бұл 

«хан көтеру» салты – сұлтан, би, 

батыр және ру­тайпа бастықта-

рының жаңадан көтерілген хан 

билігін мойындайтындығының 

айғағы болды.

«Хан  көтеру»  сайлауындағы 

шешуші  шарт  хан  тұқымының 

ақсүйектігі  (Шыңғысхан  тұқы-

мынан болуы), байлығы, ықпа-

лы, сұлтандар мен билер ішінен 

жақтасының көптігі болды. Хан 

тағына  отырған  соң  оны  құт-

тықтап,  той­мереке  өткізілді. 

Олар Орта Азиядағы түркі тілдес 

және моңғол тілдес халықтардың 

бәрінде болған көне салт еді. 

Ханның  қасында  ірі  сұлтан-

дар, тайпа көсемдері, билер, ба-

тырлар,  шежіре­шешен  жырау­

лардың, кеңесі отырды. Олар саяси 

маңыз ды, әскери және азаматтық 

мәселелерді  ақылдасып  шешті. 

Ұлыс тар  арасындағы  дау­шара-

ларға билік айтты. Бұл кеңес те 

сот  құқы  да,  заң  шығару  құқы 

да  болды.  Қазақ  хандығының 

заңдары – «Қасым ханның қасқа 

жолы», «Есім ханның ескі жолы», 

Әз Тәукенің «Жеті жарғысы» осы 

хан кеңесінің шешімі арқылы жа-

рыққа шыққан. Әз Тәуке хан «Жеті 

жарғы» заңын жасау үшін «Күлтө-

бенің басында күнде кеңес» өткіз-

гені тарихымыз дан мәлім. 

Ханның  қасында  сайлауыт 

төрелер, атарман­шабарман жа-

сауылдар және малайлар болды. 

Бұлардың  бәрі  «төлеңгіт»  деп 

аталды. Олар түрліше әлеумет-

тік  жікке  айрылды.  Бұлардың 

жоғарғы жіктері ханның, сұлтан-

дардың  қосшысы  болып,  олар-

дың әмір жарлықтары мен билік 

үкімдерін жұртқа таратты және 

орындатып  отырды.  Хан  қазы-

насына салық жинады. Соғысқа 

жарақты азаматтар ханды және 

хандық үкіметті қорғайтын  сала-

уыт әскер болды. Бұладың төмен-

гі жіктері үй ішімен түгел хандар 

мен  сұлтандардың  малайы  бо-

лып, олардың малын бақты, отын 

жақты. Хандар мен сұлтандарға 

тәуелді  төлеңгіттер  мыңдаған 

отбасынан  құралды.  Мысалы, 

Абылай ханның (XVIII ғасырдағы) 

өзімен бірге көшіп­қонып жүретін 

мың  үйден  астам  төлеңгіттері 

болды. 

Іс  жүзінде  хандық  үкіметті 

қорғайтын  тұрақты  әскер  де, 

cақшы  да  осы  төлеңгіттерден 

біріктірілген сайлауыттар мен жа-

сауылдар болды. Бұлар өмір бойы, 

тіпті ұрпақтан­ұрпаққа міндет бо-

лып  отырды. 

Тарихи  деректемелерде  қа-

зақ хандарының жүз мың атты 

әскерімен  жорыққа  шыққаны 

(мысалы, Тәуекел хан) қазақ сұл-

тандарының әрқайсысының елу 

мың, отыз мың, жиырма мың атты 

әскерді бастап соғысқаны (Қасым, 

Ахмет, Жаныс, Таныс, Шалым, Есім 

сұлтандар) туралы айтылады. Мұ-

хаммед Хайдар Дулати өзінің «Та-

рихи и Рашиди» атты еңбегінде) 

Таһир ханның алғашында он лек 

(жүз мың) әскері бар еді, кейін 

екі лек (жиырма мың) әскері қал-

ды»  дегенді  айтады.  Жоғарыда 

айтылған сандар жорық кезінде 

жалпы аттанысқа келтірілген қа-

рулы жасақтар болса керек, өйт-

кені жайшылықта көшпелі елде 

мұншалық  көп  тұрақты  әскер 

ұстау  мүмкін  емес.  Көп  әскерді 

асырау қиын және оның қажеті де 

жоқ. Тұрақты әскер тек Сырдария 

бойындағы қалалар мен бекініс­

терді иелеу және қорғау үшін қа-

жет болды. Егіншілік аудандарда 

бұлай істеуге мүмкіншілік бар еді.

Қазақ  хандығы  қарулы 

күштерінің басым көпшілігі ха-

лық  жасақтарынан  құрылды. 

Қазақтар  қарулы  көшпелілер 

болды. Сыртқы жаудың шапқын-

шылығынан қорғануда және жо-

рыққа аттануда соғысқа жарай-

тын  әрбір  ер  азамат  өздерінің 

тайпа  көсемдері  мен  батырла-

рына  ілесіп,  майданға  шығуға 

дайын  болды.  Жайшылықта 

қару­жарағын  асынып,  малын 

бағып, аңын аулап, ауылдарында 

өндіріс  кәсібімен  шұғылданды. 

Қазақтың ру­тайпалық құрылы-

мы да өндіріс жұмысы мен әске-

ри  істерді  ұштастырған  ұйым 

болды. Өте­мөте ел басына соғыс 

қаупі төнгенде жалпы халық қа-

рулы қимыл жасап отырды. Бұл 

жөнінде  Орта  Азия  тарихшысы 

Розбехан  Исфахани  былай  дей-

ді:  «Өздеріне  шабуыл  жасалған 

кезде,  бір  ұлыс  болып  табыла-

тын  әрбір  ру  (тайпа)  бір  жерге 

орналасады да дұшпанды өз от-

басылары мен мүлкіне жолатпау 

үшін сондайлық қызу қайратпен, 

батырлықпен өткір қылыштарын 

жұмсайды. Ұрысқа барынша дай-

ындалып, қажетті керек­жарақта-

рын ала келеді. Бірнеше түтін тү-

теткен үйден тұратын әрбір әулет 

отбасылары мен мүліктеріне бас 

болады. Егер де қарсыласу туын 

көкке көтеріп, дұшпанға тойта-

рыс беру үшін бүкіл қазақ әскері 

бірігіп, бір жерге жиналатын бол-

са, оны жеңу өте қиын іс болады.

Деректерге қарағанда қазақ 

хандығының қарулы күштерінің 

біршама  тұрақты  бөлігі  хандар 

мен  сұлтандардың  ордасымен 

бірге  көшіп­қонып  жүретін 

оларға  тәуелді  төлеңгіттерден 

жиналған  сайлауыттар.  Қалған 

бөлігі жаугершілік кезінде жал-

пы аттанысқа келтірілетін халық 

жасақтары болған. Оларды хан, 

сұлтан және батырлар басқарған. 

Сыр дария  жасағындағы  оты-

рықшы  аудандар  мен  қала, 

бекініс терді қорғау үшін белгілі 

шамада тұрақты әскер ұстаған.

жүктеу/скачать 7,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: