Қазақ тілін орыс тілді мектептерде интерактивті оқыту технологиясы

2 

Қазақ  тілін  орыс  тілді  мектептерде  интерактивті  оқытудың 

психологиялық негіздері  

 

Қоғамымызда  болып  жатқан  оң  өзгерістер  орта  мектептердегі  білім  беру 

жүйесінде  де  білімді,  саналы,  қоғамда  өз  орнын  таба  білетін  тұлға 

қалыптастыру  ісіне  деген  қатаң  талап  қойып  отыр.  Әлемдік  аренада 

бәсекелестікке қабілетті мемлекеттің дәрежесіне жету үшін, бүгінгі жас ұрпақ 

зияткерлік құзырлықты, өз бетімен білім алуға қабілетті, озық технологияларды 

жетік  меңгерген,  жеке  тұлға  ретінде  толық  қалыптасқан  мәдениетті  азамат 

болуы  тиіс.  Сапалы  білім,  саналы  тәрбие  бере  отырып,  осындай  тұлға 

қалыптастыру  үшін  алдымен  әр  мұғалім  психолог  болуы  шарт.  Өйткені,  әр 

баланың психологиясын жақсы білмейінше, оларға білім беру де, дұрыс тәрбие 

беру  де  мүмкін  емес.  Яғни,  оқушының  жеке  тұлға  ретінде  мінезіне, 

психологиялық  ерекшеліктеріне,  тұлғалық  қасиеттеріне,  сана-сезіміне,  ой-

өрісіне де көңіл аударылады.  

Дүниедегі ең тамаша туында – тамаша білім мен тәрбие алып шыққан адам 

болып  табылады.  Мектепке  алғаш  келген  балаға  дұрыс  тәрбие,  терең  білім 

беру,  ауытқушылықтан  сақтап  қалу  мұғалімнің  міндеті  болып  табылады. 

Жақсы  тәрбиемен  ержеткен  баланың  болашағы  қашанда  зор.  Психология 

ғылымы  ешнәрсеге  бейімі,  ынтасы  жоқ,  қабілеті  жоқ  адам  болмайтынын 

баяғыда  дәлелдеген.  Сондықтан  да  баланың  бойындағы  қабілетін  ашып,  оны 

дамытуға мектеп мақсатты түрде ықпал ете алады.  

Қазақ  психология  ғылымының  негізін  салушылардың  бірі  Ж. 

Аймауытұлының  баланы  оқытып-тәрбиелеуде,  оның  жеке  тұлға  ретінде 

қалыптасуындағы  мұғалімнің  еңбегінің  өлшеусіз  екенін  мына  айтылған 

пікірлерінен байқаймыз: «Мұғалімнің кіндік қазығы – шәкірттің жаратылысына 

біткен  икемдерді  танып-біліп,  сол  арқанның  бойымен  шәкіртінің  білімін 

шырғаға тартып, молайта беру. Оқытушының сөйлегенінен де істегені баланың 

ынтасын  көбірек  аударады.  Жақсы  оқытушы  болу  үшін  ілтипатты,  тұрақты, 

кең, мінезі ауыр, сөзі жатық, ойына берік, ұстамды болуы керек. Шәкірттерінің 

қалт еткен қылығын байқап, сұрағына әзір тұру керек» [6]. Ұлы әдіскер-педагог 

А.Байтұрсынұлы: «Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек. Бала 

оқытуын  жақсы  білейін  деген  адам  әуелі  балаларға  үйрететін  нәрселерін  өзі 

жақсы білерге керек, екінші, баланың табиғатын біліп, көңіл сарайын танитын 

адам боларға керек. Оны білуге баланы туғаннан бастап, өсіп жеткенше тәнімен 

қатар  ақылы  қалай  кіретіні  білерге  керек.  Баланың  ісіне,  түсіне  қарап,  ішкі 

халынан хабар аларлық болуы керек», - деген пікірінде де оқытушының білімді, 

білікті болуымен қатар, баланың психологиясын жақсы білуі керектігін айтқан. 

[7].  

Бүгінгі  білім  жүйесінде  аталған  мәселені  шешуде  педагогтар  мен 

әдіскерлер  оқыту  үдерісіне  оқытудың  белсенді  түрлерін  қолдану  қажеттігіне 

назар  аударуда.  Осы  орайда,  орыс  мектептерінде  қазақ  тілін  оқытуда 

қолданылатын, 

оқушылардың 

мемлекеттік 

тілді 

үйренуге 

деген 

қызығушылығын  туғызып,  белсенділігін  арттыруға  мүмкіндік  беретін 

әдістердің  бірі  –  интерактивті  әдістер.  Ғылыми  әдебиеттер  мен 

10 

 

энциклопедияларда  «интерактивтік»  деген  сөз  –  «бірлесіп  әрекет  ету»  деген 

түсінікті  білдіреді.  Жалпы  тіл  үйрету  әдістемесінде  интерактивті  оқытудың 

психологиялық негізін анықтаудың алатын орны ерекше.  

Бүгінгі заман талабы – білімді, парасатты, адамдармен тіл табыса білетін, 

жауапкершілігі  мол  тұлға  қалыптастыру.  Жеке  тұлға  дегеніміз  –адамның 

рухани  мәдениеті.  Мұғалімнің  ақыл-ойы,  жүріс-тұрысы,  іс-қимылы,  сөйлеген 

сөзі,  шеберлігі  оқушының  психологиясына  әсер  етпей  қоймайды.  Мұғалімнің 

жеке  басының  қасиеттерінен  бөлек,  оқушының  білімге  ынтасы, 

қызығушылығы, қабілеті және басқа да психологиялық ерекшеліктері маңызды 

орын  алады.  Сондықтан  тілді  оқыту  әдістемесінде  де  оқушының 

психологиялық  сипаттары  ескерілуі  қажет.  Оқушының  тілді  үйренуге  деген 

ынта-жігері, қызығушылықтары, тілді оқу мақсаттары мен міндеттерін анықтай 

алуы,  оны  орындаудың  тиімді  тәсілдері  мен  амалдарын  белгілеуі,  өз 

жұмысының барысын өзі бақылап отыруы және оның нәтижесін бағалап, тиісті 

қорытындылар  жасай  білуі  қалыптасуы  тиіс.  Тек  осылай  саналы  түрде 

ұйымдасқан  іс-әрекет,  еңбек  негізінде  ғана  оқушының  тіл  үйрену  әрекеті 

мақсатты  түрде  дамиды.  Оқушының  бойындағы  осындай  ерекшеліктерді  дәл 

көре білу және дамыту оны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда қозғаушы күш 

болып  табылады.  Интерактивті  оқытуды  тіл  үйренудің  психологиялық 

моделімен  салыстыруға  болады.  Адам  басқалармен  қарым-қатынас  жасай 

отырып  ойлануға  үйренеді.  Оқушы  тіл  үйрену  кезінде  үш  кезеңнен  өтеді.  1. 

Обьектіні  басқару.  Мұнда  оқушы  айтатын  сөзін  қалай  дұрыс  құрастыруды 

ойлайды.  2.  Басқаларды  басқару.  Жұптағы  серіктесінің  бірінің  сөзін  екіншісі 

түзетіп,  дұрыс  айтылуын  қадағалайды.  3.  Өзін-өзі  басқару.  Оқушы  өзінің 

ойындағы  сөзін  емін-еркін  жеткізуге  тырысады.  Оқушының  өзін-өзі 

басқаруының осы үш түрі қатысымдағы негізгі үш элементті біріктіреді. Олар: 

Мұғалім,  оқушы,  оқылатын  тіл.  Қазіргі  әдістеметанудағы  педагог-

психологтардың  қолданып  жүрген  интерактивті  оқыту  тәсілдерінің  бірі  – 

ынтымақтастықта  оқыту  әдісі.  Бұл  туралы  психолог  ғалымдар  еңбегінде: 

«Сотрудничество  –  это  гуманистическая  идея  совместной  развивающей 

деятельности  детей  и  взрослых,  скрепленной  взаимопониманием, 

проникновением  в  духовный  мир  друг  друга,  коллективным  анализом  хода  и 

результатов этой деятельности. В основе стратегии сотрудничества лежат идеи 

стимулирования  и  направления  педагогом  познавательных  интересов 

учащихся»,  -  деп  көрсетілген.  [8].  Мұндай  «мұғалім-оқушы»  арасындағы 

ынтымақтаса  оқу  баланың  жеке  тұлғалық  және  зияткерлік-танымдық  дамуын 

қамтамасыз  етеді.  Оқу  үдерісінде  ұжымдық  жұмыс  жасау  оқушыларға 

мұғалімнің  немесе  басқа  ересек  адамның  көмегінсіз  өз  бетінше  ұжыммен 

бірлесе, татулықта жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Алғашқы кезеңде оқушы 

топтық,  ұжымдық  жұмысқа  мұғалімнің  ұйымдастыруынсыз  кірісе  алмауы 

мүмкін,  алайда  олар  тапсырмаларды  бірлесе  орындай  отырып,  түрлі 

сұрақтардың  жауабын  айтуға,  бірінің  қатесін  екіншісі  көрсете  отырып  оны 

түзетуге  үйренері  сөзсіз.  Топта  ынтымақтаса  жұмыс  істеудің  тиімділігі  – 

оқушылардың  қасындағы  серіктесіне  назар  аударуы,  өзінің  іс-әрекетінде 

басқалардың  жұмысына  көңіл  бөлуі,  бір-бірімен  санасып,  бірін-бірі  тыңдай 

11 

 

білуі.  Бұл  сыныптағы  үлгерімі  нашар  оқушыға  да  әсер  етеді.  Олар  өз 

бойындағы  қорқақтықты,  ұялшақтықты  жеңіп,  сенімсіздік  күйінен  арылып, 

ризашылықпен  топтық  жұмысқа  қатыса  отырып,  үздік  оқушылардан 

қалыспауға,  түсінбеген  тапсырмаларын  сұрауға  тырысады.  Осыған  орай, 

топтық  жұмыс  барысында  ынтымақтастыққа  тәрбиелеуге  бағытталған  түрлі 

психологиялық  ойындар  мен  жаттығулар  түрлерін  пайдалануға  болады.  Бұл 

ретте психолог ғалым Қ.Жарықбаев: «Ойын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. 

Ойын  арқылы  адам  баласының  белгілі  бір  буыны  қоғамдық  тәжірибені 

меңгереді, өзінің психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында 

да  қоғамдық,  ұжымдық  сипат  болады.  Мәселен,  кез  келген  бала  ешуақытта 

жалғыз ойнамайды, қатар құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-

бірімен  өзара  қарым-қатынас  жасайды.  Осындай  ойындарда  баланың 

қабілеттері  жақсы  жетіле  бастайды.  Ұжымдық  ойындар  баланың  моральдық, 

эстетикалық  сезімдерінің  қалыптасуына  әсер  етеді»,  -  дейді.  [9].  Демек,  тілді 

оқыту барысында шығармашылықты талап ететін күрделі емес ситуацияларды 

ойнау, коммуникативтік қабілетін дамытатын ойынға арналған тапсырмаларды 

орындау баланың бейімі мен қабілетін дамытуға көмектеседі. Ойын оқушының 

тіл  үйренуге  деген  қызығушылығы  ғана  арттырып  қоймайды,  олардың 

қабілетін,  ой-өрісін,  танымын,  шығармашылық  дербестігін,  тілін  дамытады. 

«Оқыту  барысында  дидактикалық  ойындар  оқушылардың  мақсатқа  жету 

жолындағы  мотивтерін  қанағаттандырып,  оның  басқа  психикалық 

қабілеттерінің  дамуына  ықпал  етеді.  Себебі  оқушылардың  мақсатқа  жету 

тілегін  ішкі  және  сыртқа  түйсіктер  туғызады,  ал  орындалатын  іс  әрекеттер 

қимыл  түйсіктері  арқылы  реттеліп  отырады.  Түйсіктер  оқушылардың  көру, 

қабылдау,  есту,  эмоциялық  жай-күйімен  тығыз  байланысты».  [10].  Сондай-ақ 

оқушылар  ойын  арқылы  ұжыммен  жұмыс  істеуге  үйренеді.  Сол  сияқты 

ойталқы,  ойбөліс,  іскерлік  ойындар  арқылы  белгілі  бір  тақырып  аясында 

мәселеге өз пікірін білдіруге, қарсы жақпен бейбіт түрде пікір таластыра білуге, 

дұрыс  ойлана  білуге  дағдыланады.  Осы  тұрғыдан  психолог-ғалым  Л.С. 

Выготскийдің: «... это указывает на то, что игра является естественной формой 

труда ребенка, присущей ему формой деятельности, приготовлением к будущей 

жизни», - деген пікірімен келісуге болады. [11]. Оқу түрінің осындай мақсатта 

ұйымдастырылуы  белгілі  әлеуметтік-психологиялық  заңдылықтарға  сәйкес 

әлеуметтік орта арқылы жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді.  

Орыс  мектептеріндегі  қазақ  тілін  оқыту  әдістемесінде,  жалпы  тілдерді 

үйрету  барысында  ойлау,  қабылдау,  түсіну,  ес,  дағды  сияқты  психикалық 

құбылыстарды  зерттеп,  берудің  маңызы  зор.  Осы  құбылыстарды  білмейінше, 

орыс  сыныптарында  қазақ  тілін  жүйелі,  сапалы  түрде  меңгерту  мүмкін  емес. 

Халқымыздың: «Сөз – ойдың көрінісі, ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр» деген 

нақыл  сөзінен  ақыл-ойдың  тілден  көрінетіндігі  байқалады.  Ойлау  мен  сөйлеу 

бір-бірімен тығыз байланысты. Яғни, тілдік қатынастың психологиялық негізі 

адамның  ойлау  жүйесіне  байланысты.  Әр  сабақта  жаңа  сөздерді  меңгеру, 

оқушының  логикасын  дамыту,  ұғымдарын  кеңейту  жұмыстары  тұрақты 

жүргізілуі  тиіс.  Ол  әрбір  сабақ  үстінде,  мектептегі  барлық  тәлім-тәрбие 

үдерісінің  барысында  ұдайы  жүргізілетін  жұмыс.  Ол  үшін  орындалатын 

12 

 

жаттығулар мен тапсырмалар қызықты, мақсатты, дұрыс таңдалуы қажет. Адам 

ойлау  арқылы  сыртқы  дүниені  бейнелесе,  сөз  арқылы  өз  ойын  басқа  біреуге 

жеткізеді. Яғни, ойлау сыртқы дүниені мида бейнелеудің ең жоғарғы формасы. 

Демек, мұғалім оқушыны ойлана білуге баулуы керек. Оқушының қазақша өз 

ойын басқаға түсінікті етіп жеткізуі үшін оның белгілі бір лекикалық минимум 

деңгейінде сөздік қоры болуы тиіс. Оқушы өзінің сыныптастарымен пікірлесе 

отырып,  өзінің  күнделікті  сөйлеу  тәжірибесінде  тілдің  мағыналық  жағын 

меңгереді,  біртіндеп  сөздік  қоры  молаяды.  Оқушының  сөздік  қоры  көбейген 

сайын ойын тура, нақты жеткізуге мүмкіндігі туады. Осы орайда интерактивті 

оқытудың  проблемалық  оқыту  тәсілін  қолдануға  болады.  Бұл  туралы: 

«Шәкірттердің  ойлау  қабілетін  дамытуға,  оқытуға  оқытудың  проблемалы 

сипатта болуы ерекше әсер етеді. Проблемалық оқу – оқушыға беретін білімнің 

бәрін  мұғалімнің  өзі  баяндап  бермей,  олардың  алдына  сұрау  салып,  мәселе 

қойып, соны өздерінше шешуге бағыттау», - делінген. [9]. Демек, педагог сабақ 

барысында  проблемалық  сұрақтар  туғыза  отырып  оқушының  пікірін  еркін 

жеткізуге бағыт береді.  

Ал ойлаудың алғашқы формасы – ұғым. Сөзді қабылдау және ұғыну бір-

бірімен  тығыз  байланысты.  Сөзді  дұрыс  қабылдамай  тұрып  оны  ұғынуға 

болмайды.  Жеке  сөздерді  қабылдаудың  өзі  оны  ұғынуды  қажет  етеді.  Ұғым 

қалыптастырудың  тиімді  жолдарын  анықтау  үшін  де  мұғалімнің 

психологиялық білімі қажет. Сонда ғана оқушының сөздік қорын тақырыптық 

сөздер  арқылы  байыта  отырып,  оларды  сөйлем  құрауға,  ойын  жүйелі, 

бірізділікпен  айтуға  үйретуге  болады.  Сондай-ақ  жаңа  сөздер,  деректер, 

хабарлар  арқылы  баланың  танымы  қалыптасады,  ұғымы  кеңейеді.  Сабақта 

аудиомәтіндерді  тыңдату,  сол  мәтіндерге  қатысты  түрлі  жаттығулар,  тест 

тапсырмаларын,  басқа  да  шығармашылық  тапсырмалар  беру,  интерактивті 

тақта арқылы түрлі слайдтар, видеофильмдер көрсету баланың қазақша ойлап, 

өз  ойын  жинақтап,  байланыстырып,  сөйлеуіне,  сауатты  жазуды  меңгеруіне 

көмектеседі.  

Орыс  мектептерінде  оқытылатын  қазақ  тілі  пәнінің  алдына  қойылатын 

басты  мақсаты  –  оқушылардың  оқу  стандартына  сәйкес  орта  мектепке 

негізделген  грамматиканы  меңгеріп,  белгілі  бір  дәрежеде  қазақша  сөйлеп,  өз 

ойын  екінші  адамға  жеткізе  алатындай  және  өзге  адамның  ойын  түсіне 

алатындай  деңгейге  жеткізу.  Сөз  қоршаған  ортаны  нақты  мағынамен  көрсете 

келіп,  адам  ойының  сөйлем  арқылы  сыртқа  шығуына  негіз  болады.  Сонымен 

қатар  қатысымдық  тұлға  ретінде  қолданғанда  ішкі  мән-мағынасымен  бірге 

басқа  сөздермен  тіркесу  ерекшелігі  жағынан  да,  айтылымы  мен  жазылымы 

тарапынан да, дауыс ырғағына байланысты қосымша реңімен де тіл үйренуші-

оқушының  назарын  аудартады.  Сөйтіп,  сөз  сөйлемнің  жасалуына  әсер  етсе, 

сөйлем  мәтіннің  ұйтқысы  болады.  «Адамға  тән  сөйлеу  әрекетінде  екі  сипат 

болуы  шарт.  Бұларсыз  сөйлеу  өзінің  қызметін  дұрыстап  атқара  алмайды. 

Мұның  біріншісі  сөйлеудің  мазмұндылығы,  екіншісі  –  оның  мәнерлілігі 

делінеді.  Сөйлейтін  сөзде  мазмұн  болмаса,  ол  өзіндік  сөздік  мәнін  жояды. 

Сөздің  мазмұндылығы  дегеніміз  –  екінші  біреуге  жеткізілетін  ойдың 

айқындығы.  Сөздің  мәнерлілігі  дегеніміз  –  адамның  сөйлеу  кезіндегі 

13 

 

эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы» 

[12]

. Мұғалім оқушының үйренген сөздерін қолдана білуіне жағдай туғыза білу 

керек.  Бұл  бағытта  мұғалім  оқушыға  әр  тақырыпқа  сәйкес  сөздік  жұмысын 

жасатып, синонимдык, антонимдік түсіндірме сөздіктер бойынша тапсырмалар 

бере отырып, «Сөз жарысы», «Сөзтізбек» сынды ойын түрлерін өткізіп отырса 

тиімді  болмақ.  Оқушы  белгілі  бір  тақырып  аясында  сөздерді  меңгеріп,  ойын 

жүйелі, мәнерлі түрде жеткізе алса, бұл жақсы жетістік.  

Психологиялық процестердің ішінде тіл үйренуге қатыстыларының бірі – 

ес.  «Ес  дегеніміз  сыртқы  дүние  заттары  мен  құбылыстарының  адам  миында 

сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс» 

[13]

.  Ес  адамның  қабылдау,  ойлау,  қиял  сияқты  құбылыстарымен  тығыз 

байланысты. Ол әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Ж.Аймауытұлы: «... еске түсіру 

дегеніміз  –  ойлау  өнері.  Өз  жадымызда  не  шәкірттеріміздің  жадында  бір 

нәрсені берік орнату үшін саналы күшімізді із қалдыруға, тұтуға жұмсағаннан 

да,  жаңаны  бұрынғы  таныс  нәрсемен  байланыстыруға  жұмсауымыз  керек. 

Байланыстырудың мәнісі ойлау деген сөз», - дейді [1]. Демек, адамның ойлау 

қабілеті  ес  дамуымен  тығыз  байланысты.  Ғалымдардың  пікірінше:  «Баланың 

жеке  басын  қалыптастыруда  оның  есін  тәрбиелеу  айырықша  орын  алады. 

Мектептегі  оқу-тәрбие  процесінің  негізгі  мақсаттарының  бірі  –  баланың  есін 

үздіксіз дамытып отыру. Баланың оқу материалдарын ұмытпай, есте сақтауына 

қолайлы  жағдайлар  жасау  –  әрбір  мұғалімнің  міндеті».  [13].  Тіл  үйренуші 

оқушыны жаңа сөздерді саналы түрде меңгеріп, есінде ұзақ сақтап, оны сөйлеу 

барысында  дұрыс  пайдалана  білуге  үйрету  үшін  жағдаятты  тапсырмалар 

орындау, әртүрлі оқиғаларға өз көзқарасын білдіру, сөйлесім құрастыру, әсіресе 

берілген  мәтінді  әңгімелеуде  жаттандылықтан  аулақ  болуға  баулыған  жөн. 

Мұғалім оқушының мәтінді өз сөзімен, мәтіндегі оқиғаға өз көзқарасын, ойын 

білдіре  отырып  әңгімелеуін  талап  етіп  отыруы  тиіс.  Психолог-ғалым 

Қ.Жарықбаев еңбегінде: «Есте қалдыруға тиіс шығарманы адам мүмкіндігінше 

өз  сөзімен  құрастырған  сөйлемдермен  айтып  бергені  абзал.  Егер  бала 

мұғалімнің  айтқанын,  не  өзінің  кітаптан  оқығанын  сөзбе-сөз  айтып  беретін 

болса,  мұндай  жағдайда  оның  есте  қалдыру  қабілеті  жақсармайды»,  -  дейді. 

[13]

.  Естің  есте  қалдыру,  есте  сақтау,  ұмыту  деген  түрлері  бар.  Игерген 

тақырыпты есте қалдыру үшін әр уақытта мақсат қойып отыру керек. Мәселен, 

оқушыға  белгілі  бір  жаңа  сөздерді,  өлеңдерді  немесе  мәтінді  беріп,  келесі 

сабақта  айтып  бересіңдер  десе,  оқушылардың  көпшілігі  соны  есінде  ұстап 

орындап  келеді.  Себебі  мұнда  сол  тапсырманы  есте  берік  ұстау  мақсат  етіп 

қойылған.  Берілген  тапсырмаларды  терең  ұғыну,  сөздердің,  мәтіннің 

мағынасын  түсіну,  оны  жүйелей  білу  арнайы  есте  сақтаудың  маңызды 

шарттарының бірі болып табылады. Арнайы есте сақтау өз нәтижесін беру үшін 

белгілі бір көрнекі құралдарды (кестелер, сызбалар, слайдтар) тиімді қолдануға 

болады.  Педагог-психологтар  оқушының  білмейтін  сөзін  сурет  арқылы 

көрсетудің  нәтижесінде  сөзді  жылдам  үйреніп  алады  деген.  Яғни,  он  рет 

айтқаннан,  бір  рет  көрсеткеннің  пайдалы  екені  рас.  Көрнекілік  көрсету 

барысында оқушының көру, ойлау, есту сияқты бірнеше сезімдері оянады да, 

оған  материалды  ұғыну  мен  есте  сақтау  едәуір  оңайға  түседі.  Қазіргі 

14 

 

ақпараттық технологиялар заманында мектептерде қазақ тілін оқыту үрдісінде 

интерактивті  тақталар  мен  мультимедиалық  кабинеттердің  рөлі  айырықша 

болып  отыр.  Интерактивті  тақталар  арқылы  көрнекілік,  түрлі  слайдтарды 

пайдалану  оқушының  жаңа  сөздерді  саналы  түрде  меңгеруіне,  есінде  сақтап 

алуына  ықпал  жасайды  және  ойлау  қабілеттерін  арттырады.  Сонымен  қатар 

меңгерілген тапсырмаларды еске түсіру үшін уақытында қайталап отырудың да 

пайдасы зор. Мұғалім берілген тапсырмалардың ұмытылмауын үнемі қадағалап 

отырғаны жөн. Есте қалдырудың сапасы дұрыс қайталай алуға да байланысты. 

Жаттап алынған материалдарды ұмытпай тұрып қайталаған тиімді. Себебі: «... 

қайталауды  ескіріп,  құлап  бара  жатқан  үйді  жөндеу  үшін  емес,  үйді  берік 

нығайта  отырып,  үстіне  екінші  қабатын  салу  үшін  жасайды.  Әрбір  ілгерілеп 

басқан  адым  бұрынғы  өткендерді  қайталап  отыруға  негізделу  керек»  [13]. 

Оқушылардың  ішінде  материалдарды  есте  тез  қалдыратындар  және  баяу 

қалдыратындар  бар.  Олардың  бірінде  ес  жақсы  дамыса,  екіншісінде  нашар 

дамыған.  Мұғалім  қазақ  тілін  оқыту  барысында  осы  жағдайларды  ескергені 

жөн.  Тіл  оқыту  үдерісінде  адамның  қабылдау  қасиетінің  де  рөлі  ерекше. 

«Қабылдау  дегеніміз  –  дүниедегі  заттар  мен  құбылыстардың  біздің  сезім 

мүшелерімізге  әсер  ету  нәтижесінде  пайда  болып,  сол  заттар  мен 

құбылыстардың  тұтас  қасиеттерінің  адам  санасындағы  бейнесі».  [12]. 

Қабылдауда  заттар  мен  құбылыстардың  формасы  тағы  басқа  қасиеттері  тұтас 

күйінде  бейнеленеді.  Жаңа  сөздерді  суреттерін  көрсету  арқылы  меңгерткенде 

оқушылар  оны  көру  түйсіктері  арқылы  қабылдайды.  Оқушы  алдымен  талдау 

және жинақтау, ойлау операциялары арқылы игерген білімін пайымдайды, ой 

топтастыру,  қорыту,  жалпылау  ой  операциялары  көмегімен  игерген  білімінің 

негізгі  ерекшеліктері  мен өзіндік  белгілері  туралы ой  қорытады.  Осы  арқылы 

оқушыларда өтілген тілдік материалдар туралы ұғым қалыптасады. Тіл үйрету 

үдерісінде 

қабылдаудың 

мәні 

ерекше. 

Сондықтан 

оқушылардың 

қабылдауларын  тәрбиелеп,  дамыту  бірден-бір  қажет  мәселе  болып  табылады. 

Қабылдауды  дамыту  үшін  оқушының  байқағыштық  қасиетін  дамыту  қажет. 

«Байқағыштық  жаңа  фактілерді  білуге  құмарлықты,  олардың  егжей-тегжейін 

білуді, адамның әрдайым қабылдауға даярлығын тілейді». [13]. Байқағыштық – 

адамның  жақсы  қасиеттерінің  бірі.  Байқағыштық  оқушыны  өздері  бақылаған 

құбылыстар  мен  заттардың  ерекшеліктерін  ажыратуға,  түсінуге,  олардың 

арасындағы  айырмашылықтар  мен  байланыстарды  таба  білуге  жетелейді. 

Адамның  кез  келген  іс-әрекеті  зейін  арқылы іске асып отырады.  Тілді оқыту, 

оны  толық  меңгеруде  де  зейіннің  өзіндік  орны  бар.  «Зейін  дегеніміз  –  адам 

санасының  қоршаған  ортадағы  белгілі  заттар  мен  құбылыстарға  белсенді 

бағытталуы» [12]. Демек, біз бір нәрсені қабылдау үшін оған зейін қоямыз, еске 

сақтау үшін зейін саламыз, зейін салып ойлаймыз, әңгімелесеміз. Оқу жүйесінің 

негізгі  шарты  зейін  болып  табылады.  Тілді  оқып  меңгеру  де  зейінге 

байланысты болады. Ол үшін мұғалім өзі зейінді болуымен қатар оқушылардың 

зейінін тәрбиелеу үшін өз жұмысын жүйелі ұйымдастыра білуі қажет. Белгілі 

ғалым  И.А.Зимняяның:  «Зейінді  бір  мезгілде  бірнеше  іс-әрекеттерге  тарату 

қабілеті мұғалім жұмысы үшін ерекше мәнге ие. Қабілетті, тәжірибелі мұғалім 

материалды мазмұндаудың мазмұны мен формасын, өз ойының (немесе оқушы 

15 

 

ойының) өрісін мұқият бақылайды, сонымен бірге оқушылардың барлығын көз 

алдында ұстайды, шаршау, назар аудармау, түсінбеу белгілерін, тәртіп бұзуды 

байқап  отырады  және  де  өз  мінез-құлқын  қадағалап  отырады»,  -  деген 

қағидасын  әр  мұғалімге  маңызды.  [14].  Оқушының  тіл  үйренудегі 

қиыншылықтарға  тап  болуының  себептерін  олардың  зейіндерінің 

жеткіліксіздігінен, оқу материалын меңгерудегі әлсіздігі зейінінің әлсіздігінен 

екенін  білу  керек.  Психолог  Қ.Сейталиев  зейінді  тиімді  тәрбиелеу  мынандай 

негізгі шарттарға байланысты екендігін жазады:  

1. Бала әр уақытта кез келген іс-әрекетте, кез келген жұмысты орындауда 

зейінді болуға тиісті. Әр уақытта да тек қана зейін қойып жұмыс істеуі қажет.  

2. Мектеп оқушыларын кез келген жағдайда жұмыс істеуге үйрету, зейінді 

жаттықтыру.  

3. Баланы сабақта және сабақтан тыс іс-әрекетке зейін қоюға үйрету.  

4.  Зейінді  болу  әдетіне  тәрбиелеу,  зейінділік  мінез-құлықтың  үйреншікті 

түрі  болу  тиіс  [12].  Оқушы  зейінінің  тұрақты  болуы  сабақтың  қызықты, 

мазмұнды өтуіне де байланысты. Бұл ретте тіл үйренушінің зейінінің тұрақты 

болуына қатысты тапсырмалар түрлерін жүйелі ұйымдастыра білу де маңызды. 

Ойлау  мен  қабылдау,  зейін  мен  ес  оқушының  зеректігіне  әсер  етеді.  Орыс 

мектептерінде  қазақ  тілін  оқыту  барысында  оқушының  ойлау,  қабылдау, 

зейіндік қабілеттері анықталады, оқу үдерісінің мазмұны, мағыналы өтуі, онда 

қолданылатын  түрлі  интерактивті  әдіс-тәсілдердің  барлығы  оқушының  жеке 

психикалық күйімен, оның дамуымен тығыз байланысты.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16 

 

жүктеу/скачать 493,91 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: