Б.  Момышұлы  шығармаларындағы  оронимдер  мен  гидро-

252
253
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
Нақтырақ  айтсақ,  топонимдердің  пайда  болуындағы  физика-геог-
рафиялық  ерекшелігіне,  сол  жердің  табиғаты,  өсімдік  фаунасы,  ор-
маны,  таулы,  тасты  жер  рельефіне  т.б.  аталуындағы  уəждеріне  қа-
тысты болып келеді. 
Күн  Құлан  тауының  тасасына  тығылып,  айналаны  іңір  қараң-
ғысы тұмшалап алып еді (1 т., 422-б.).
Құлантау – Үлкен  Қаратаудың  Шақпақ  белі  арқылы  Алатау-
дың  Жабағылы  сілемімен  жалғасып  жатқан  Боралдай  тауының 
солтүстік  бөлігі.  Құлантаудың  бөктерінен  жанға  жайлы  сулы  көп-
теген  бұлақтармен  қатар  Құлан  өзені  бастау  алады.  Құлантаудың 
батыс  бөктерінен  Əулиесайдан  Ұзынбұлақ  аталатын  бұлақ  ағып 
шығады.
Жергілікті  ақын  Мырзахан  Ахметтің  «Жері,  суы  дуалы – 
Жуалы»  еңбегінің 5-11-беттерінде  Жуалыға  арналған  төмендегі 
жолдарды көреміз. 
Құлпырған жер əсемі қайда осындай,
Саяңда көңіл гүлі жайнасын бай.
Билікөл түстік жерден жарқырайды 
Сұлудың түсіп қалған айнасындай.
Беу,  беу  Жуалы!  Айша  əкпем  сол  аты  аңызға  айналған  Қазы-
ғұрттың баурайында тұратын (1 т., 450-б.). 
Қазығұрт  тауы – Талас  Алатауының  оңтүстік-батыс  сілемін-
дегі  аласа  келген  жота.  Шымкент  қаласынан  оңтүстікке  қарай 
35  км-дей  қашықтықта  орналасқан.  Солтүстік-шығыстан  оңтүстік-
батысқа  қарай 55 километрге  созылған.  Ортаңғы  биіктеу  бөлігінің 
ұзындығы 22 км,  енді  жері 10 км.  Ең  биік  жері  жотаның  шығыс 
бөлігінде  орналасқан (1768 м).  Шығыстан  батысқа  қарай  аласарып 
800 м-ге дейін төмендейді. Батыстың ең биік жері 875 м (Бағаналы 
тауы).  Солт.  беткейі  жалпақтау  болып  келетін  бірнеше  қырқалы 
жондарға тармақталады. Келес өзені бастау алатын оңтүстік-шығыс 
беткейі  жарқабақты  келген.  Тектоникалық  құрылымы  жағынан  па-
леозойлық  қатпарлыққа  жатады.  Геологиялық  жыныстарының  көп-
шілігі  əк  тастардан  тұрады.  Жотаның  жонды-қырқалы  келген 
шығыс бөлігіндегі қоңыр топырағында бұта аралас бидайық, нарғия, 
батысындағы  аласа  бөлігіндегі  сұр,  бозғылт  сұр  топырағында  көк-
темдік  көп  жылдық  өсімдіктер,  еркекшөп,  қоңырбас,  қияқ,  т.б., 
беткейлерінде бетеге, боз, шатқалдары мен аңғарларында арша, до-
лана, алма ағашы өседі.
Қазығұрт  ауданы – Оңтүстік  Қазақстан  облысының  оңтүс-
тік-шығысында  орналасқан  əкімшілік  бөлік.  Жерінің  аумағы 
4,1  мың  км².  Тұрғыны 100,8 мың  адам.  Ауданда 61 елді  мекен 
12  ауылдық  округке  біріктірілген.  Аудан  орталығы – Қазығұрт 
ауылы.  Аудан  жерінің  көп  бөлігі  теңіз  деңгейінен 800-1200 м  биік-
те  орналасқан.  Шығысында  Қаржантау (2000-2800 м),  Өгем (3000-
3600  м)  биік  таулы  жоталары,  орталығында  оңтүстік-батыстан 
солтүстік-шығысқа  қарай  Қазығұрт  жотасы (800-1700 м)  созылып 
жатыр.
Аудан жерінен Келес, Өгем, Қаржансай, Мұғалысай, т.б. өзендер 
ағып  өтеді.  Ірі  елді  мекендері:  Қазығұрт,  Жаңабазар,  Қақпақ, 
Еңбекші,  Қаржан,  Шарапхана,  Рабат,  Тұрбат,  Қызылқия,  Шарбұ-
лақ,  т.б.  Қасиетті  Қазығұрт  тауы  атымен  аталатын  аудан 1928 жы-
лы  құрылған.  Орталығы  Тұрбат,  Шарапхана,  кейіннен  Ленин  (қа-
зіргі Қазығұрт) селолары болған. 
Сонымен  жоғарыда  айтып  өткеніміздей,  А.В.  Суперанскаяның 
пікірінше,  əрбір  атау – тарихи,  ал  топонимиканы  түгелдей  тарих-
тың  айнасы  деуге  болады.  Географиялық  көне  атаулар  тарихи 
ескерткіштер  іспетті,  себебі  өткен  замандардың  мұралары  ретінде 
мемлекеттер  мен  халықтардың  тарихының,  жер  жағдайларының, 
материалдық  жəне  рухани  мəдениеттерінің  белгілі  бір  тарихи  ке-
зеңдердегі  келбетін,  қалпын  көрсетеді.  Сондықтан  топонимдерді 
диахрондық  бағытта  зерттеу  арқылы  қарастырамыз.  Қазығұрт 
өңірінің  жер  бедерінің  қалыптасу  тарихын  ескі  жəне  жаңа  кезеңде 
екіге  бөліп  қарастыруға  болады.  Олар:  ескісі – мезозей-палеоген 
кезеңі,  жаңасы – неоген  төрттік  (антропоген)  кезеңі. «Қазығұрт» 
энциклопедиясында  антропоген  кезеңіндегі  Қазығұрт  өңірі  жер  бе-
дерінің  қалыптасуы  былай  суреттеледі: «Су  айдындары  тау  бөк-
терлерін  бұзып,  жазық  жерлердегі  су  астында  үгілген  жыныс  қа-
баттарға  қалыптаса  бастаған.  Бұл  құбылысты  Қазығұрт  тауымен 
өзара  байланысып  жатқан  Ордабасы,  Қызылсеңгір,  Аңқи,  Əлімтау, 
Қойлық,  Маңсар  мен  Қыңырақ  таулы-қыраттары  маңындағы  ой-
паттардан  да  аңғаруға  болады.  Неогеннің  екінші  жартысында  бұл 
алқаптағы  сулар  толығымен  тартылып,  бірлі-жарым  көлшіктер  қа-
лады  да,  қазіргі  таулар  мен  жазықтардың  пайда  болу  кезеңі  баста-
лады. Тянь-Шань массивтері төмендеп, тауаралық ойыстар мен жа-
зықтар  пайда  болады.  Палеозой  мен  докембрийдің  шөгінді,  мета-
морфтық  жəне  атпа  жыныстарынан  түзілген  жер  қыртысы  пенеп-
лендік  процеске  ұшыраған.  Күшті  режим  бұзылып,  қазіргі  рельеф 
пішіні  қалыптасқан.  Күшті  сілкіністер  мен  тербелістер  əсерінен 
шөлді  даладағы  сұр  топырақ  бетін  қызыл-қоңыр,  ал  таулы  ау-
дандардағы  сортаң  топырақ  қара  топырақ  жамылғысына  ауысқан. 
Құрлықта  тіршілікке  қолайлы  жағдай  туып,  тіршілік  иелерінің  ме-
кен-тұрағына  айналады,  өлкенің  бүгінгі  таңдағы  көрінісі  қалып-
тасады».

254
255
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
*  *  *
«Москва үшін шайқас» шығармасындағы топонимдер 
Топопонимдердің  түрлері – қоғам  тарихының  айнасы  болып 
есептеледі.  Қазіргі  таңда  топонимдердің  лингвистикалық  сипатын 
ономастикалық  бағытта  жан-жақты  зерттеп,  ғылыми  тұрғыдан  зер-
делей  білу,  əрбір  атаудың  немесе  топонимнің  жинақталған  қыз-
меті  арқылы  көрінетін  құбылыстарды  терең  тани  білу  көкейкесті 
мəселеге айналып, жан-жақты зерттеліп отыр.
Б.  Момышұлы  шығармаларындағы  топонимдерді  саралау,  зерт-
теу  барысындағы  кез  келген  аймақтың  (аумақтың,  регионның, 
өңірдің,  өлкенің)  топонимиялық  жүйесі  ғасырлар  бойы  қалыптас-
қан:  аймақтың  табиғат  жағдайларын,  сол  өлкені  мекендеген  халық-
тың  көне  жəне  жаңа  тарихын  өн  бойында  сақтаған,  ұлттың  ма-
териалдық  жəне  рухани  мəдениеттерінен  көрініс  бере  алатын  көп-
теген  жалқы  географиялық  есімдер  жиынтығы,  кешені  болады. 
Қайсы  бір  аймақтық  топонимдер  кешені  немесе  жиынтығы  белгілі 
бір  топонимиялық  жүйе  құрайды,  себебі  топонимдер  өзара  жəне 
тілдегі,  тілден  тыс  (экстралингвистикалық)  факторлармен  күрде-
лі,  диалектикалық  қатынастарда  болады  жəне  сол  қатынастар  не-
гізінде  жүйе  ретінде  қалыптасады.  Басқаша  айтқанда,  аймақтық 
топонимиялық  жүйенің  қалыптасуында  қоршаған  ортаның  физи-
ка-географиялық  жағдайы,  сол  өлкені  көне  замандардан  бері  ме-
кен  еткен  халықтың  тарихы,  тұрмыс-тіршілігі,  дүниетанымы,  т.б. 
алғышарттары болып табылады.
Аймақтық  топонимияның  жүйесін  жəне  құрылымын  қалып-
тастырған  жəне  топонимдердің  сипаттары  мен  ерекшеліктеріне  ық-
пал еткен физика-географиялық, тарихи, лингвистикалық, этномəде-
ни, жағдайларды қарастыру, түсініктерді айқындап алуымыз керек.
Б. Момышұлының «Москва үшін шайқас» шығармасында нақты 
жүз  отызға  жуық  топонимдер  кездеседі.  Бұл  тізім  қосымшада  бері-
леді. 
«Қазақ  халқының  даңқты  перзенті  Бауыржан  Момышұлының 
аса күрделі өмір жолы Ел басындағы ірі тарихи кезеңдермен тұспа-
тұс келеді. Өткен XX ғасырдың басында, атап айтқанда – 1928 жыл-
дан бастап үнемі ат үстінде сапар шегіп, бұрынғы КСРО, қала берді 
одан  тыс  алыс  елдерді  аралап,  көзімен  көріп  қайтты.  Шығысы – 
сонау  Қиыр  Шығыспен,  батысы – Америка  континентіндегі  Куба 
мемлекетімен,  оңтүстігі – Термез,  солтүстігі – мүк  басқан,  азулы 
азынаған  аязды,  бет  қаратпайтын  боранды  тіктің  кең  алқабын  ара-
лап қайтқаны белгілі», – дейді М. Мырзахметұлы (2 т.)
Б.  Момышұлы  шығармаларының  топонимдік  жүйесін  қарасты-
рудағы  тақырыптың  өзектілігі,  біріншіден,  оның  таулы,  қыратты 
аймақта  орналасуымен,  осыған  байланысты  жергілікті  топоними-
каның  қалыптасуында  көптеген  тарихи,  географиялық  факторлар 
алға  тартылады.  Топонимге  қатысты  тарихи  оқиғалар,  жер  бедері 
мен  флора,  фауна  ерекшелігімен  айқындалады.  Екіншіден,  оның 
өзектілігін  арттыра  түсетін  басты  себеп – шығармадағы  топоним-
дердің  тілдік,  тарихи  таным  жүйесіне  сəйкес  қай  халық  болма-
сын  оның  жалпы  рухани  құндылықтар  (аксиологиялық)  жүйесінен 
мықтап  орын  алғандығы.  Ал  бұл  кітапта  қарастырылатын  аймақ-
тық  топонимдер  жиынтығы  мен  жүйесінде  көрініс  беретін  Б.  Мо-
мышұлының  соғыс  барысындағы  Отан  үшін  от  кешкен  жерлеріне 
қатысты  топонимдердің  əлеуметтік-рухани  тарихы,  өмір  сүру  жағ-
дайы,  дүниетанымы,  т.б.  мəдени  мұра  құндылықтар  санатына  жа-
татындығын  мүмкіндігімізше  нақтылы  талдап  отырамыз  жəне  тү-
сінік  береміз.  Біздің  негізгі  мақсатымыз  Б.  Момышұлының  Ұлы 
Отан  соғысы  кезіндегі  батырлық  ерлігінің  куəсі  болған  бұрынғы 
Одақ  көлеміндегі  топонимдерге  шығармадан  нақтылы  мысалдар 
келтіре  талдаймыз.  Шығармадағы  топонимдердің  дені  оқиға  орны 
болған  Ресей,  Москва  облысының  аудандары  мен  деревнялары, 
өзен, көлдері, тауы мен тасы туралы сөз етеміз. 
Бұл  мəселені  ономастикалық  бағытта  қарастырсақ,  бұрынғы 
КСРО  (СССР)  Одақ  құрамында  он  бес  одақтас  республика  бола-
тын. Астанамыз – Москва болды. 
Б.  Момышұлының  «Москва  үшін  шайқас»  романы  А.  Бектің 
«Арпалыс»  романының  заңды  жалғасы  болып  табылады. 1942 жы-
лы басталған А. Бектің «Арпалыс» романының бірінші жəне екінші 
бөлімі  жазылып,  қалған  бөлімдері  аяқталмай  қалды.  Б.  Момышұлы 
1945  жылдан 1956 жылға  дейін  «Арпалыс»  романының  шығуын 
тағатсыз  күтті.  Бірақ  роман  ары  қарай  жазылмағаннан  кейін  амал-
сыздан  өзі  қолына  қалам  алып  «Москва  үшін  шайқас»  деген  атпен 
жалғастырып  жаза  бастайды.  Б.  Момышұлының  бұл  шығармасы 
Ұлы  Отан  соғысы  кезіндегі  қиян-кескі  соғыста  Москваны  қорғап 
қалуға арналады. Ұлы Отан соғысы кезіндегі Халық қаһарманы, ба-
тыр  Бауыржан  Момышұлының  қазақ  жерінен  туып,  өткен  өмірін-
дегі  кездескен  топонимдерді  жүйелеп  көрсету  арқылы  ономасти-
калық  негіздегі  ғылыми  тарихи-тілдік  талдаулар  жасау,  жүрген 
жолын  нақты  топонимдер  арқылы  жүйелеп  көрсету.  Ұлы  Жеңіске 
жету жолындағы ерліктердің куəсі болған топонимдер арқылы жет-
кіземіз.
Аймақтық  топонимиялық  жүйенің  тілдік  өзіндік  келбетін  қа-
лыптастыратын  қоршаған  орта  (географиялық  фактор),  əлеуметтік-

256
257
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
экономикалық,  этнографиялық,  тарихи  жағдайларының  біртұтасты-
ғы  облыс  көлемінен  кіші  аймақтар  топонимиясынан  да  өз  көрі-
нісін  табады  жəне  сол  кіші  (облыстан)  шектеулі  топожүйесінің 
экстралингвистикалық  алғышарттары  болып  келеді.  Біздің  пікірі-
мізше,  белгілі  бір  аудан  аумағындағы  топонимдер  жиынтығы  ай-
мақтық  топонимиялық  жүйесін  құра  алады,  себебі  кейбір  аудан 
(барлығы  емес)  топонимиясы  сол  алғышарттар  мен  олардың  топо-
нимиялық  көріністерінің  байланысын  аймақтық  деңгейде  паш  ете-
ді.  Яғни,  аймақтық  сипат  сол  аудан  көлеміндегі  топонимиялық 
жүйеге  тəн,  демек,  аудан  топонимиясы  басқа  аудандар,  басқа  өңір-
лер,  өлкелер  топонимиясынан  өзгеше,  өзіндік  ерекшеліктерге  ие. 
Əр  ауданның – сол  бір  шектеулі  аймақтың  дара,  өзге  өңірлерге 
ұқсамайтын  тарихи  тағдыры,  физика-географиялық  жағдайлары 
(геологиялық  құрылымы,  жер  бедері,  ландшафтық  зоналары,  гид-
рографиясы,  т.б.),  өзіндік  тұрмыс-тіршілігі,  əлеуметтік-экономи-
калық  өмірі  болған  жəне  де  бар.  Əрине,  республика,  облыстар 
көлеміндегі  (территориясындағы)  топонимиялық,  жүйелерге  ортақ 
физика-географиялық  негіздерінің,  жалпы  ұлттық  топонимияның 
келбетін  сомдаған  тарихи,  этнографиялық  факторлардың  бар  екен-
дігін ешкім жоққа шығара алмайды.
Кіші  аймақтық  топонимияның  тағы  бір  ерекшелігі – аудан 
тіпті  белгілі  бір  ауыл  əкімшілік  (ұжымшар)  территориясы  көлемін-
де микротопонимдік жүйе құра алатындығы.
Микротопонимдер  топонимдердің  ерекше  бір  түрі:  жалқы  геог-
рафиялық есімдер  ретінде олардың өзіндік өзгешеліктері  бар. Мик-
ротопонимдердің  басты  ерекшелігі  ретінде  орыс  топонимист-ға-
лымы  В.А.  Никонов  аталған  микротопонимдік  нысанның  ұсақ-
тығын  атайды: «...микротопонимы – названия  мелких  географиче-
ских объектов».
Микротопонимдердің  жəне  де  макротопонимдердің  ортақ  бел-
гілері  мен  сипаттары  бар.  Мəселен,  микротопонимдердің  макро-
топонимдердегі  сияқты  басты  қызметі – локалды  түрде  география-
лық  нысанды  атайды,  кеңістіктегі  орнын  көрсетеді,  ал  сөйлесімде 
(речь)  болған  (болып  жатқан)  оқиғаның,  эпизодтың  «адрестік» 
орнын нұсқайды (меңзейді). 
Микротопонимдер  мен  макротопонимдердің  ортақ  басты  белгі-
леріне жəне де: 
1) экстралингвистикалық факторлармен байланыстылығы;
2)  аталған  бір  нысанның  екі  не  одан  көп  географиялық  есімі 
болуы; 
3)  географиялық  жалқы  есімдер  жүйесінің  бірлігі  (компоненті) 
болуы; 
4)  атауыштық  мағынасынан  басқа  коннотативтік  компонент-
тері болуы.
Алайда  микротопонимдерге  ғана  тəн  өзіндік  ерекшеліктері  бар. 
Орыс  микротопонимикасына  тəн  ерекшеліктері  мен  өзгешеліктері, 
орыс ғалымдарының пікірінше, төмендегідей: 
а)  микротпонимдердің  басым  көпшілігі  семантикалық  уəжді-
лікке ие; 
ə) микротопонимдер ұзақ уақыт «сақталмайды»; 
б)  морфологиялық  жəне  фонетикалық  варианттарға,  дублеттер-
ге ие; 
в) сөз тіркестері құрамында жиі қолданатындығы; 
г) диалект (говормен) байланыстылығы; 
д) аса көп емес адамдарға (қауымға) мəлімділігі, т.б. 
Микротопонимдерге  тəн  тағы  бір  басты  өзгешелігі – белгілі 
бір  аса  көлемді  емес  (шектеулі)  аймақтың  (аудан,  ауыл,  ауыл  іші 
немесе  маңайы)  микротопонимдік  жүйесінде  болуы.  Осыған  бай-
ланысты  микротопоним  шартты  түрде  азғана  адамдарға  мəлім, 
уəжділігі  жергілікті  тұрғындарға  ғана  белгілі  жəне  ұсақ  нысан 
(объект)  атауы  ретінде  карталарда  белгіленбеген.  Микротопоним-
дердің  осындай  сипаттары  кіші  аймақ  (аудан)  топонимдерге,  яғни 
аудан  аймақтық  топонимиялық  жүйе  бірліктеріне  тəн  деп  айта 
аламыз.
Сонымен,  аймақтық  топонимиялық  жүйе  ретіндегі  география-
лық  атаулардың  қалыптасу  үдерісінде  (процесінде)  жəне  олардың 
қазіргі  тұрақтылығында  заңдылық  түрінде  кездесетін  жəне  қайта-
ланып тұратын ерекшеліктер, белгілер, өзгешеліктер кешенді түрде 
қатысады.
*  *  *
Б. Момышұлының «Москва үшін шайқас» 
шығармасындағы макротопонимдер
Б.  Момышұлы  шығармаларында  халықтың  көне  жəне  жаңа  та-
рихын  өн  бойында  сақтаған,  ұлттың  материалдық  жəне  рухани 
мəдениеттерінен  көрініс  бере  алатын  көптеген  макротопонимдер 
бар.  Б.  Момышұлының  «Москва  үшін  шайқас»  шығармасындағы 
макротопонимдер тарихи-лингвистикалық сипатта анықталады. Шы-
ғармада  кездесетін  макротопонимдерге:  Азия,  Европа,  Батыс  Евро-
па, Орта Азия, Қазақстан, Алматы, Өскемен, Павлодар, Жетісу, Рос-
сия, Москва, Ленинград, Ташкент, Қиыр Шығыс, Павлодар, Ақтөбе, 
Шығыс  Қазақстан  Шымкент,  Сибирь,  Владивосток,  Великобри-

258
259
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
тания,  Германия,  Украина,  Белоруссия,  Латвия,  Молдавия,  Литва, 
Эстония,  Франкфурт,  Уссури  өлкесі,  Амур,  Байкал,  Қырғыз  Ала-
тауы, т.б. жатады.
Ресей макротопонимдері. 
Алдымен  шығармадағы  орыс  макротопонимдеріне  талдау  жа-
саймыз.  Ресей  топонимі. «Біз  қаладан  өттік,  мен  бұрылып  кейін 
қарадым:  соңымыздағы  ойпаңда  жаңа  ғана  оның  орталық  көшесі-
мен  өткен,  ойран  басталып,  ойран  күткен  түзу  көшесі,  əп-əдемі 
соғылған,  қаз-қатар  тігілген  шатырдай  ықшамды  үйлі  Россияның 
көп қаласының бірі» (2 т., 9-б.).
Россияның  күзгі  ашық  күндері  біздің  оңтүстіктің  ашық  күні-
нен айрықша келеді (2 т., 75-б.).
Бірақ 1941 жылғы  күз  Ресейдің  мəңгілік  есінде  қалар  сұрғылт, 
мейірімсіз  күз  еді.  Россияның  жерін  шекарадан  бастап  бомба, 
снаряд, миналардың орындары шешектей ойып таңбалаған күз. Ше-
карадан  бастап  Москваның  дарбазасына  дейін  орақшы  бау  байла-
ғандай жауынгерлер қабыры аяқ асты төмпештеле тізілген күз (2 т., 
81-б.). 
Россияның қыстақтары ағаш үйлі болады (2 т., 89-б.).
–  Россия  ұлан  байтақ – бірақ  шегінуге  жер  жоқ.  Арқамызда 
Москва! – деп  атойлап,  ол  қолындағы  бір  бума  гранатпен  алдын-
да келе жатқан танкке ұмтылады (2 т., 115-б.).
Россияның қатты қысы (2 т., 252-б.).
Россияның  аязды  қатты  қысы,  қалың  қарға  көмілген  түрі  бұ-
дан  бұрын  көзіме  мұндай  ыстық,  мұндай  шырайлы  көрінген  емес 
еді (2 т., 275-б.).
Көкірегінде  Россия  Құрамасының  депутаттық  белгісі  бар (2 т., 
282-б.).
Россия – Азия мен Еуропа құрлықтарында орналасқан мемлекет. 
Жер  аумағы  жағынан  дүние  жүзіндегі  ең  үлкен  мемлекет.  Рос-
сиямен  Қазақстан  арасындағы  шекара  əлемдегі  ең  ұзын  шекара  бо-
лып  табылады.  Біріккен  Ұлттар  Ұйымы  Қауіпсіздік  кеңесінің  тұ-
рақты  мүшесі.  Россияның  экономикасы  жылына  орташа  есеппен 
7%  жылдамдықпен  өсуде,  бұл  дүние  жүзіндегі  ең  жоғары  өсу 
қарқындарының  бірі.  Оңтүстік  пен  оңтүстік-шығыста  Қытаймен, 
оңтүстік-шығысында  Солтүстік  Кореямен,  Моңғолиямен,  Қазақ-
станмен,  Əзірбайжанмен,  оңтүстік-батыста – Украинамен,  батыс-
та – Финляндиямен,  Беларусьпен,  Эстониямен,  Латвиямен,  Норве-
гиямен  шектеседі.  Россиядің  ауа  райы  оның  үлкен  аумағына  бай-
ланысты  əртүрлі:  көп  аумағы  континенталды  немесе  қоңыржай 
континенталды, ұзақ қысымен жəне қыста ыстық емес, соған қарай 
Россияны 3 үлкен  аумақты  аймаққа  бөлуге  болады:  Еуропалық 
Россия,  Орал  тауынан  батысқа  қарай  аумақты  алып  жатыр.  Сібір, 
Оралдан Тынық мұхиты жағалауына дейін созылып жатыр. Россия-
да 1000-нан аса қала бар. 
Москва.  Бұл  жер  мен  Москваның  арасы  жап-жақын-ақ  қой, 
«үйіме  ертең  ойран  салынады  деген  қауіп  кімді  қажытып,  кімді 
мұңайтпас,  жолдас  аға  политрук», – деді  төмен  қарап  бізбен  қатар 
келе жатқан Жалмұхамед Бозжанов (2 т., 7-б.).
Москваға  тақап  келіп  қалдық,  жігіттер.  Фашисті  шынымен-ақ 
1812 жылғы француздар сияқты қарт Кремльдің ішіне енгіземіз бе? 
Жоқ енгізбейміз! (2 т., 187-б.).
–  Жолдас  Момышұлы! – деген  генералдың  үні  естілді. – Сіз-
дерде радиоқабылдағыш бар ма?
– Бар, жолдас генерал.
– Онда Москваны тыңдай қойыңыздар!
Степанов ары-бері бұрап Москваны ұстауға тырысты (2 т., 196-б.).
Тыныштық...  Көз  алдымызда  орлармен,  окоптармен  жырым-
жырым болған Москва өлкесінің жері (Б.М., 2 т., 200-б.).
Мен Краевпен бірге сол ірге жаққа қарай келе жатырмын.
– Жолдас комбат, бір-екі сөз айтуға болар ма екен?
– Айта ғой, Семен.
–  Кім  білсін,  Мосвкада  Қызыл  Алаңда  əскерлер  салтанатпен 
сапта  тұрған  шығар...  Сіз  қалай  ойлайсыз,  немістер  Қызыл  Алаңға 
да  самолеттерін  қаптатар  ма  екен?  Əлде  онда  да  бұлыңғыр  тұман 
ба  екен.  Біздің  естігенімізді  неміс  естімеді  дейсіз  бе,  олар  да  қарап 
отырмас... – деп қауіптене сөйледі Краев.
–  Тұман  бөгет  емес,  Краев.  Демек,  Қызыл  Алаңда  парад  жүр-
гізіліп  жатқанына  қарағанда  Москва  көгінің  мықты  сенімді  қорға-
ныста болғаны (Б.М., 2 т., 200-б.).
–  Жолдастар,  бүгін,  міне  қазір  Қызыл  Алаңда  Москва  гарни-
зонының  салтанатты  парады  болып  жатыр...  Қолбасшы  партия 
мен  үкімет  атынан  сөз  сөйледі.  Ол  бізді  Октябрь  революциясының 
24 жылдығымен құттықтады, я жолдастар, бұл жылды біздің еліміз 
өте  қиын  жағдайда  мейрамдап  отыр...  Жау  көп  жерімізді  алып 
қойды. Ленинград пен Москваға өте тақау (2 т., 201-б.).
Оның  қатал  құрсауы  Москва  төңірегін  тарылтып,  қусыра  тү-
суде.  Бұл  қайсымыздың  жанымызға  батпайды  дейсің.  Қайсымыз 
осы  қаланы  сүймедік,  қайсымыз  осы  қала  туралы  жырды  шабыт-
тана  жырламадық?  Москва  аман  болса  екен,  Москва  тыныш  бол-
са екен деп қайсымыз айтпадық. Күн асқан сайын біздің шегіне тү-
суіміз  де  Москваға  қатты  батуда.  Бірақ,  біз  берікпіз,  берік  бола 

260
261
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
бермекпіз!  Уақыт!  Уақытты  ұту  керек!  Сонда  Москва  жау  қолына 
түспейді!» (2 т., 202-б.).
...Москва  өлкесіндегі  деревнялардың  үйлері  ылғи  ағаштан  са-
лынады (2 т., 203-б.).
...Тағы  бір  хабар  алынды,  онда  былай  депті: «СССР  Қорға-
ныс  Халық  Комиссарының  бұйрығы, 18 ноябрь, 1941 жыл,  №339. 
Москва (2 т., 205-б.).
...Қас  қарайғанда  біздің  полкқа  Москвадан 350 адам  келді. 
Үстеріндегі  сұр  шинельдері  мен  қолдарындағы  жарақтары  ғана 
болмаса,  олардың  ортасында  не  офицер,  не  сержант  атағы  бар  кісі 
де  көрінбейді.  Комиссар  олармен  əңгімелесіп  тұрғанда  орнынан 
бір еңгезердей кісі түрегеліп, мылтығына сүйеніп тұрып, қарлыққан 
даусымен былай деді:
–  Жолдас  командир,  жолдас  комиссар!  Біз  болсақ  Москва-
ның  жұмысшыларымыз.  Бізді  мұнда  Москваның  партия  ұйымы  жі-
берді (2 т., 244-б.).
Мен үңіле қарадым: «Москва» деген ірі жазуды оқыдым...
– Сулима, сіз Москвада болып па едіңіз?
–  Жоқ,  жолдас  командир!  Тек  сыртын  айнала  эшелонмен  өтке-
нім болмаса...
Мен  картаға  тағы  да  үңіле  қарадым.  Карта  бетінде  Москваның 
сансыз шеңберлене орағытқан көшелері, көк сең-сең, жайылған тері 
сияқты  парктері  мен  бульварлары,  иір-иір  арналары  мен  ағып  жат-
қан  өзендері  топография  белгілерімен  нақыштала,  ап-айқын  сы-
зылған (2 т., 245-б.).
Картаға  қарап  отырып  ойыма  əр  нəрсе  келді. 1812 жылы  На-
палеон  əскері  Москваны  өртеп,  қарт  Кремльдің  көк  тасын  ластап 
еді (2 т., 245-б.).
Айыр  циркулімді  алып,  Крюково  мен  Москваның  арасын  өл-
шедім.  Төтесінен 30-ақ  шақырым.  Немістер  тағы  бір  жұлқынса, 
Москваның  іргесіне  дейін  қашық  емес.  Ал  егер  біз  тағы  да  ше-
гінуге  мəжбүр  бола  қалсақ,  дұшпан  алдында  тосқауыл  болып,  бе-
кінуге  жағдайлы  жер  бар  ма  екен  деген  оймен,  Крюково  мен  Мос-
кваның  арасындағы  жер  жағдайын  карта  бетінен  бір  шолып  өт-
тім (2 т., 246-б.).
Түс  көргендей  қиялымда  дұшпан  Москваның  көшелерінде 
жүр (2 т., 246-б.).
Мен картаның бір шетінен бүктелген жерінен сырып отырып екі 
бөліп кестім де, Москва белгісі бар жартысын Сулимаға ұсынып:
–  Мə,  мынаның  бетіндегі  жер  жағдайын  бізге  танудың  керегі 
де болмас. Жағып жіберіңіз, – дедім (2 т., 247-б.).
Жолдастар,  біздің  үш  Қызыл  Ту  орденді  даңқты  командиріміз, 
генерал-майор  Иван  Васильевич  Панфилов 18 ноябрь, 1941 жылы 
Москва  облысы,  Гусеново  деревнясының  түбінде  ерлікпен  қаза 
болды (2 т., 187-б.).
Осы  сөйлемдердегі  Москва  топониміне  тарихи-лингвистика-
лық  тұрғыдан  түсінік  бертін  болсақ,  Москва – Ресей  Федерация-
сының  астанасы.  Ресейдің  Еуропа  бөлігінің  ортасында,  Москва 
өзенінің  жағасында  орналасқан.  Жер  аумағы 1000 км
2
.  Климаты 
қоңыржай  континенттік  орташа  температура  қаңтарда – 10,2
0
С, 
шілдеде 18,1 С;  жылдық  жауын-шашын  мөлшері 600 мм-ге  жуық. 
Москва – дүние  жүзіндегі  ең  ірі  қалалардың  бірі.  Халқы 11,5 мил-
лионнан асады.
Қысқаша  тарихы  туралы  мəлімет  берер  болсақ,  Москва – ХІІІ–
ХІV  ғғ.  Владимир  Суздаль  ұлы  князьдіктерінің,  ХV  ғ.  соңғы  ши-
регінен 1712 жылға  дейін  бір  орталыққа  бағынған  орыс  мемлеке-
тінің, 1918 жылы  наурыздан – 1922 жылдың  желтоқсанға  дейін 
РКФСР-дің, 1922 жылы  желтоқсаннан – 1992 жылға  дейін  КСРО-
ның астанасы болды.
Москва  аумағындағы  алғашқы  қоныстар  б.з.б. 2-мыңжылдықта 
пайда  болған.  Х–ХІ  ғасырларда  мұнда  шығыс  славян  тайпасы – 
вятичтер  қалашығы  орналасты.  Москва  жөніндегі  ең  алғашқы  де-
рек  Ипатьев  жылнамасында  кездеседі. 1147 жылғы  сəуірдегі  жаз-
бада  князь  Юрий  Долгорукидің  Чернигов-Северск  князі  Святослав 
Ольговичті  өз  мекеніне, «Московка»  кеңес  өткізу  үшін  шақырғаны 
баяндалады.  Осы  жыл (1147) Москваның  (Москваның)  іргесі  қа-
ланған мерзім болып есептеледі.
Москваның  өсуіне,  жетекші  рөл  атқаруына  оның  тұрған  жері 
(орыс  халқының  қалыптасуына  ықпал  еткен  орталық,  сауда  жол-
дарының  торабы)  себеп  болды.  ХV–ХVІ  ғасырларда  Москва  сауда-
мен,  қолөнермен  айналысатын  ірі  қалаға  айналып,  біртіндеп  бүкіл 
орыс  жерінің  мəдени  орталығы  бола  бастады.  Кремль,  Покров  со-
боры (Василий Блаженный), т.б. салынды. Москвада орыстың кітап 
басу  өнері  дами  бастайды. 1607-12 жылы  поляк-литван  интер-
венттері  Москваны  басып  алды.  Оларға  қарсы  К.  Минин  мен 
Д.  Пожарский  бастаған  азаттық  күрес  орыс  халқының  жеңісімен 
аяқталды. Бірте-бірте Москва бүкіл Россиялық нарықтық орталыққа 
айналып,  Еуропа,  Азия  көпестерінің  назарын  аударды. 1678 жылы 
славян-грек-латын  академиясы  ашылады.  Москва  тұрғындары 
И.  Болотников  бастаған  шаруалар  соғысына,  ХVІІ  ғ.  көтерілістерге 
белсене қатысқан.
Москваның  əкімшілік  округтері: 1. Центральный  əкімшілік  ок-
ругі; 2. Северный əкімшілік округі; 3. Северо-Восточный əкімшілік 

262
263
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
округі; 4. Восточный əкімшілік округі; 5. Юго-Восточный əкімшілік 
округі; 6. Южный  əкімшілік  округі; 7. Юго-Западный  əкімшілік 
округі; 8. Западный  əкімшілік  округі; 9. Северо-Западный  əкім-
шілік  округі; 10. Зеленоградский  əкімшілік  округі; 11. Новомос-
ковский əкімшілік округі; 12. Троицкий əкімшілік округі.
2012  ж. 1 шілдесіне  дейін  Москвада 125 аудан  жəне 10 əкім-
шілік  округ  болды. 2012 ж. 1 шілдеден,  Москва  аумағын  кеңейту 
мақсатымен 2 əкімшілік  округ  (Новомосковский  жəне  Троицкий) 
қосылды.
2012 ж. жаз айында «Жаңа Москва» жобасы жасалды.
Ал  «Москва»  ойконимінің  этимологиясы  туралы  айтсақ,  қала-
ның  атауы  негізінен  өзен  атынан  пайда  болған.  Бірақ  Москва 
гидроним  этимологиясы  нақты  дəлелденбеген.  Соңғы  кездері  ма-
мандар  арасында  балтық  жəне  славян  сөздерінің  өзен  атауынан 
пайда  болғаны  туралы  болжамдар  кең  тараған.  Бұл  екі  болжамның 
да  семантикалық  мағынасы  «жидкий,  топкий,  сырой,  слякотный» 
деген сөздерге саяды.
Москва,  социалистік  алып  державаның  астанасы  болды.  Дү-
ниежүзін  дүрсілкіндірген  социалистік  идея  батыс  мемлекеттерін 
бейжай  қалдырмады.  Большивизмді  «бесігінде»  тұншықтыру  олар-
дың  стратегиялық  жоспарында  болды.  Сондықтан  гитлершіл  Гер-
манияның  қолтығына  су  бүркіп,  оның  бетін  Шығысқа  қарай  бұр-
ды.  Соғысқа  қатысқан  мемлекеттердің  басты  шарты  қарсыласының 
астанасын басып алып, тізе бүктіру. Кез келген мемлекеттің жүрегі 
оның  астанасы  болғандықтан,  оны  жаулап  алғаннан  кейін,  ол  мем-
лекет жеңілді деген сөз.
Сол  себептен  Гитлер  басты  нысананы  Москва  деп,  оған  екі 
айдың  ішінде  жетіп  келді,  оны  алуда  үлкен  сенімде  болды.  Бірақ 
Москва үшін шайқаста Вермахт сағы сынып ұтылып қалды. Оған:
Коммунистік идеологияның құдіреттілігі;
Сталин  бастаған  Ставканың  соғыс  барысын  ұтымды  ұйым-
дастыруы;
Қыс айының ызғарлылығы себеп болды.
Москва,  Сталинград  үшін  шайқастардан  жеңілген  Вермахттың 
түбегейлі  сағы  сынды.  Москваны  Отанның  жүрегі  ретінде,  оны 
аянбай  қорғауда,  панфиловшылардың  жанқиярлық  күресі,  шешуші 
ролі  тарихта  ойып  орын  алады.  Қаптап  келе  жатқан  танкілерді  бір-
бір  солдат  болып  таңдап  алып,  қойындарына  танкіні  жандыратын 
гранаталарды  тығып,  гусеницасының  астына  түсіп  танктерді  тоқ-
татып жандырып жіберу бұрын болмаған оқиға десе де болады. Пан-
филовшылар  «Пушечное  мясо»  болып  ентелеген  жауды  тоқтатып, 
бетін  қайтарған.  Бұл  теңдесі  жоқ  ерлік  тез  арада  жер  шарын 
шарлап  кетті.  Елінен  алыс  жерде  қазақстандықтар  Москва  үшін 
шейіт болып кетті. Бұл ерлікті Москва мəңгі есінде сақтайды.
Бұл  Б.  Момышұлы  шығармасының  тақырыбы  «Москва  үшін 
шайқас»  болғандықтан  Москва  топопонимі  көп  кездеседі.  Сондай-
ақ  шығармада  Москва  топониміне  қатысты  көптеген  мəліметтер 
мен  шығармадағы  оқиға  желісінде  автор  тарапынан  баяндалып 
отырғандығы  байқалады.  Біз  Б.  Момышұлының  шығармаларын-
дағы  Москва  туралы  айтылған,  келтірілген  үзінділерден-ақ  Отанға 
деген  сүйіспеншілік  пен  патриотизмнің,  ыстық  ықыластың  анық 
екендігі байқалады. 
«Алды-артыңа  қарамай  даңғыл  жолмен  Москваға  тарт!» – де-
ген жоғарыдан жарлығы бар көрінеді (2 т., 91-б.).
«Москваны  қорғап  қалу  совет  солдаттары,  ержүрек  жауын-
герлері  үшін  оңай  болмады...  Бəрі,  бəрі,  жеңіс  үшін  еді...  Міне, 
биыл,  біз,  осы  қаһарман  жауынгерлеріміздің  алып  берген  жеңісі-
нің  арқасында  «Жеңістің 70 жылдық»  мерекесін  атап  өтіп  отыр-
мыз. «Ешкім  де,  ешқашан  ұмтылмайды»!  Шығармадағы  топоним-
дерді  зерттей  талдау  барысында  ондағы  кейіпкерлердің  де  образы 
(бейнесі) терең таныла түседі. 
Қиыр  Шығыс.  1938  жылы  Қиыр  Шығыстың  өркеш-өркеш  тау-
лары,  Уссуридің  дүлейлене  біткен  ұшы-қиыры  жоқ  орманда-
ры,  Сквородино  мен  Волочаевкадағы  мəңгі  суық  аймағы  арқылы 
жүріп  Амурдың  ирек  өзенін  тіке  кесіп,  Байкалдың  жағасындағы 
алыс  тескен  тауларынан  өтіп,  Сибирьдің  кең  дала  жазығы  мен  тау-
ларын  басып,  Қырғыз  Алатауының  бауырында  жатқан  Жуалыдағы 
туған  ауылыма  Владивостоктан  он  бес  күн,  он  бес  түн  дегенде 
зордан жеттім (2 т., 13-б.).
Сонда  да  болса  жыл  сайын  өте  алыс  Қиыр  Шығыстан  қарт 
əкемді, кіндігімді кесіп, кірімді жуған туған жер, туысқан елді аңсап 
келуші едім (2 т., 13-б.).
Иə,  мен  шынында  да  жыл  сайын  демалыс  алғанда  Қиыр  Шы-
ғыстан ауылға «ашығып» жететінмін (2 т., 13-б.).
Мен  генералға 1936 жылы  Қиыр  Шығыста  ұзақ  жорықта  жүр-
ген  кезде  комсомол  билетімді  жоғалтып  алғанымды  айттым.  Қиыр-
Шығыстың  бір  шалғайынан  екінші  шалғайына  ауа  көшіп  жүрген 
əскерлік  өмірде  бұрынғы  есепте  тұрған  жерімнен  қанша  байланыс 
жасасам  да,  еш  хабар  ала  алмай,  ақыры  комсомолдан  өз-өзімнен 
шығып қалдым (2 т., 194-б.).
Мен  соғыстан  бұрын  Қиыр  Шығыста  генералдың  қарамағын-
да 2-3 жылдай қызметте болғанмын (2 т., 260-б.).

264
265
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
Ресейдің  Қиыр  Шығысы.  Ресей  Федерациясы  Еуразияның  сол-
түстік-шығысында  орналасқан,  аумағы  жалпы  құрлықтың 1/8 бө-
лігін  қамтитын,  жерінің  ауданы  жөнінен  дүние  жүзінде  бірінші 
орын алатын аса ірі мемлекет. Ресей жері батыстан шығысқа қарай 
9  мың  километрге  (Калининград  облысын  есептемегенде),  солтүс-
тіктен  оңтүстікке  қарай 4 мың  километрге  созылып  жатыр.  Ел  ау-
мағы 11 сағаттық  белдеуді  қамтиды.  Ресей  аумағының 1/4-і 
Еуропада, 3/4-і  Азияда  орналасқан.  Оның  жағалауларын  үш  мұхит-
тың суы шайып жатыр. 
Ресей  Федерациясының  шекарасының  жалпы  ұзындығы 58,3 мың 
километр,  соның  ішінде  теңіздік  шекара 38 мың  километрді  құ-
райды.  Ресейдің  əлемдегі  ең  ірі  материкте  орналасуы  оның  эконо-
микалық-географиялық  жағдайының  қолайлы  жағы  болып  табы-
лады.  Өйткені  Еуразияда  дүниежүзі  мемлекеттерінің 40%-дан  ас-
тамы,  халықтың  басым  көпшілігі  орналасқан.  Жалпы  алғанда,  Ре-
сейдің 12 мемлекетпен  теңіздік  шекарасы  бар,  ал 14 мемлекетпен 
құрлық  арқылы  байланысқан.  Ресей  құрамына  енетін  Калининград 
облысы  анклав  болып  табылады,  өйткені  оның  елдің  негізгі  бөлігі-
мен  ортақ  шекарасы  жоқ.  Көршілес  мемлекеттердің  көп  болуы, 
олардың  көпшілігінің  неғұрлым  дамыған  батыс  бөлікте  орна-ла-
суы  елдің  сыртқы  байланыстарына  қолайлы  ықпал  етеді.  Дегенмен 
Ресей  өзінің  көршілік  жағдайының  қолайлы  тұстарын  əлі  де  болса 
толығымен  пайдаланбай  келеді.  Қиыр  Шығыстың  айрықша  орны 
əлемдегі  үш  ірі  мемлекеттің  (Ресей,  Қытай,  Жапония)  тоғысында 
жатуымен анықталады.
Қиыр  Шығыс  атауына  байланысты  тағы  бір  топопоним – Қиыр 
Шығыс  республикасы  (орыс.  Дальневосточная  республика,  ДВР) – 
уақытша  ұйымдастырылған  жасанды  мемлекет  Байкөл  маңындағы, 
Үркіт  облысындағы  жəне  Ресейге  қараған  Қиыр  Шығысындағы 
жерлерінде  орналасқан  еді.  Бұл  Кеңес  Ресей  мен  оған  жау  болған 
Жапонияның  арасында  «аралық  мемлекет»  ретінде  қиын  əскери-
саяси  жағдайда  құрылған  еді.  ДВР-дың  ұйымдастырылуы  РКФСР 
мен  Жапония  арасындағы  қақтығыстарды  тоқтатып,  Қиыр  Шы-
ғыста коммунисттерге қарсы соғысқан ақ əскерлерін жойып, азамат-
тық  соғысында  «қызыл»  большевиктердің  жеңісінде  үлкен  рөл 
ойнаған. 1920 жылы  сəуірдің 6-сында  жарияланған  еді.  Астанасы – 
Верхнеудинск  еді,  қазір  бұл  Улан-Удэ  қаласы,  ал 1920 жылдың 
қазан  айынан  бастап – астанасы  Чита  болып  кетті.  Қиыр  Шығыс 
республикасының  құрамында  Байкалдан  арғы,  Амур,  Приморье, 
Камчатка  облыстары  мен  Солтүстік  Сахалин  енді,  бірақ  шынын-
да  ДВР  үкіметіне  тек  қана  Байкал  маңындағы  жерлер  қараған. 
1922  жылы  қарашаның 15-інде  жойылып,  РКФСР-ға  қайтадан  қо-
сылған еді.
Кеңестік  Социалистік  Республикалар  Одағы  (Кеңес  Одағы, 
КСРО) – Еуропада жəне Азияда 1922 жылдан 1991 жылға дейiн өмір 
сүрген мемлекет. КСРО Еуразияның 1/6 бөлiгiнде орналасты.
1977  жылғы  Конституцияға  сəйкес,  КСРО  бiртұтас  одақ,  көп 
ұлтты жəне социалистiк мемлекет болып жарияланды.
КСРО  Ресей  КФСР,  Украин  КСР,  Беларусь  КСР  жəне  Закавказ 
СФСР бiрiгуі жолымен 1922 жылдың желтоқсанында құрылды.
Конституциясы  бойынша  егемендi  мемлекет  болып  табылған 
(əртүрлi  жылдарда 4-пен 16-ы  аралығындағы)  одақтас  республика-
лардан  тұрды;  əрбiр  одақтас  республиканың  одақтан  еркiн  бөлiнiп 
шығу правосы сақталынды. Республикалық жоғарғы кеңестер 1989-
1990  жылдары  барлығы  бірдей  мемлекеттiк  егемендiк  туралы  дек-
ларацияларын  қабылдады,  кейбiреулері – тəуелсiздiк  декларация-
сын  жариялады. 1991 жылдың 26 желтоқсанының  өмір  сүруін  тоқ-
татты. 

жүктеу/скачать 5,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: