З. ҚҰламанова т. ЖаңАҚҰлов б. Момышұлы шығармашылығындағы топонимикалық атаулар

216
217
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
княздіктердің  Москва  княздігінің  ықпалында  болуына»  пəрмен 
етуін  сұрайды.  Өйткені,  алым-салықты  орталықтандырылған  жағ-
дайында  ұйымдасқан  түрінде  тез,  орындалатындығын  айтып  сен-
діреді.  Нəтижесінде,  Батый  Москва  князының  ойын  мақұл  көріп, 
аталмыш княздіктер Москваның төңірегіне топтастырылды. Мұндай 
орталықтандырғанның  тарихи  қате  қадам  болғанын  хан  Батый 
өзі  де  білмей  қалған  болу  керек.  Бірақ  тарихта  альтернатива  жоқ 
болғандықтан,  əрі  десе  тарихтың  доңғалағын  кері  айналдырудың 
мүмкін  еместігін  ескере  отырып,  Батый  ханның  тарих  алдында  кі-
нəлі екендігін байқау қиын емес. Нəтижесінде, Ресей біртұтас мем-
лекет  болып  қалыптасып,  сөйтіп,  Еуропадан  алдыңғы  қатарлы  тех-
ника, қару-жарақ сатып алып қуаттанып кетті. Балта-найзамен, қал-
қанмен  қаруланған  Шыңғыс  хан  ұрпақтарының  əскерлері  зеңбірек-
тің  тегеуріндігіне  төтеп  бере  алмады.  Нəтижесінде  үш  ғасыр  бо-
дандықта  болған  Ресей,  енді  үш  ғасыр  қазақтарды  бодандыққа  ба-
сын  идірді,  өш  алу  процесі  етегін  кең  жайды. 6,5 млн.  км  болатын 
Ұлы  Тұран  даласы  кішірейген  үстіне  кішірейе  түсіп,  оның  есесіне 
Ресейдің  территориясы  барынша  кеңейді.  Сібір  жеріндегі  көп  қа-
лаларды:  Саратов-Сарытау,  Тюмен-Төмен,  Оренбург-Орынбор,  т.б. 
иемденді. Қызыл империя кезінде қалған 2,7 млн.км Қазақстан тер-
риториясына  көз  тікті.  Оны  да  бөлшектеп,  ондағы  қазақтардың  са-
нын  азайтып,  белгілі  дербес  ұлт  бола  алмайтын  критерийге  жет-
кізіп,  тарих  сахнасынан  өшіруді  мақсат  етіп  қойды,  сөйтіп,  Ресей 
территориясына  қосып  жіберу  керек  екендігін  алға  тартты.  Тə-
уелсіздік  таңы  атпағанда  Қызыл  империяның  оған  да  қолы  жетіп 
қалар  ма  еді?  Оған  дəлел  өткен  ғасырдың 60 жылдары  тың  жə-
не  тыңайған  жерлерді  игеру  саясатының  аясында  Қазақстанға  Со-
вет  Одағының  жер-жерлердегі  (РСФСР,  Украина,  Белорусия,  т.б.) 
түрмелерінен  босатылған  қылмыскерлер,  рецидивистер,  алкаголик-
наркомандар, ұрылар қазақ даласына миллиондап бағытталды. Осы 
кездегі  жергілікті  халыққа  тигізілген  азап-қорлықтың  қисабы  бол-
мады,  əйел-қыздарды  хайуанша  зорлау,  мүлкін  күшпен  тартып 
алып күн көрсетпеу, күнəсіз ұрып соғу, т.б. тəртіпсіздіктер кең орын 
алды. Осы кездегі халық санау статистикасы бойынша қазақтардың 
саны 26%-ке  дейін  төмендеген.  Енді  арыстарымыздың  құрбан  бо-
луының себептері туралы мəселеге оралсақ.
Алаш қозғалысы – ХХ ғ. алғашқы ширегінде Ресей империясы-
ның  қысымы  мен  отарлық  билік  жүйесіне  жəне  шеттен  шыққан 
зорлық-зомбылығына  қарсы  бағытталған  қазақ  ұлтының  саяси  де-
мократиялық  қозғалысы.  Қазақ  территориясының  орыс  мемлекеті-
нің  меншігі  етіп  жариялануы,  қазақтардың  сулы,  егіншілікке  жа-
рамды  жерлерінің  Ресейден  келген  мұжықтарға  басына  отырып 
берілуі,  Ресейлік  əскери-монархиялық  күшпен  басқару  жүйесі  осы 
кезеңнің  көрінісі  еді.  Ресейдің  қазақты  отарлау  саясатының  осы-
лай  асқынуы  қозғалыстың  тарихи  негізі  мен  себебі  болып  табыла-
ды. Алаш қозғалысының басты мақсаты – қазақ елінің өзін-өзі бас-
қару,  яғни  ұлттық  мүддесін  қорғай  алатын  мемлекеттік  жүйе  құру, 
қазақ  жерлеріне  ішкі  Ресейден  қоныс  аударуға  шек  қою,  əлемдік 
озық  тəжірибиені  пайдалана  отырып,  дəстүрлі  мал  шаруашылығын 
өркендету,  егіншілік  пен  өнеркəсіп  орындарының  дамуын  қамта-
масыз етіп, жұмысшы табын өсіру, рыноктық қатынастарға жол ашу, 
ұлттық  мəдениетті  өркендету,  оқу  жүйесі,  қазақ  тілінің  дамуына 
қажетті шарттар түзу болды. Алаш ұлт-азаттық қозғалысы 1917 жы-
лы ақпан-желтоқсан аралығында өзінің шарықтау шегіне жетті.
Қазақтың  мемлекеттілігін (1822 ж.  Патша  үкіметі  сан  ғасырдан 
бері қарай келе жатқан мемлекеттік статусы бар хандық басқаруды 
жойды, оның орнына сұлтан, би, болыс статустарын енгізді – Т. Ж.) 
қалпына  келтіруді  мақсат  еткен,  екінші  жалпы  қазақ  съезі  сонау 
қиын-қыстау  заманға  Алаш  баласының  мəңгілік  жадында  тұтар  та-
ғылым  алар  тарихи  шешімін  паш  етті.  Ал 1917 жылы  Алаш  пар-
тиясының  құрылуы  мен  Алаш  Орда  үкіметінің  құрылуы  бұл  қозға-
лыстың нəтижесі болды. Көсемдері А. Байтұрсынов, Ж. Досмұхаме-
тов, Ə. Бөкейханов, М. Дулатов, т.б. болды.
1917  жылы  Ресейде  билік  басына  келген  большевиктер  Совет 
үкіметі  Ресей  құрамында  бодандықта  болған  қазақ  көсемдерінің 
құрған  ұлттық  мемлекеттілігіне  дұшпандықпен  қарады,  барлық 
амал  қолданып  ақсатуға  тырысты.  Сөздің  қысқасы,  құрылымдар-
ды қарулы күшпен талқандады.
Халықтың  қамын  жеген  ұлт  қайраткерлерінен  сескенген  тота-
литарлық  билік  тығырықтан  шығар  жол  іздеді. 1925 жылы  Қазақ-
станға  басшылық  қызметке  Ф.И.  Голощекиннің  келуі  елде  орын 
алып отырған күрделі жағдайды одан бетер ушықтырды. Ол Қазақ-
станды  Советтік  өзгерістерден  тыс  қалған  деп  сынап,  онда  «Кіші 
Октябрь»  ревалюциясын  жүргізу  саясатын  ұстанды.  Голощекин 
билігі  ұлттық  мүдделерін  қорғаушыларға,  ұлттық  автономия  құру 
идеясын  қолдаушыларға  «ұлтшылдар,  халық  жауы,  буржуазияшыл-
ұлтшыл»,  мемлекетті  құлату  үшін  «контреволюциялық  ұйым  құр-
ды»  деген  жала  жауып,  ұлт  зиялыларын  репрессиялап,  Алаш  қоз-

218
219
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
ғалысына  қатысқан  қайраткерлерді  тұтқындап,  олар  əртүрлі  мер-
зімге  түрмеге  қамалды,  ату  жазасына  кесілді,  еріксіз  жер  аударыл-
ды.  Түркістанда  ұлттық  автономия  құру  идеясын  Т.  Рысқұлов  бас-
таған  зиялылар  қолдады.  Голощекиннің  аса  қатыгездігі  туралы 
В.Л.  Бурцев  былай  дейді: «Это  человек  которого  кровь  не  остано-
вить.  Это  черта  особенно  заметно  в  его  натуре:  палач,  жестокий  с 
некоторыми  элементами  дегенерезации  (процесс  разрушение  кле-
ток).  В  партийном  быту  он  отличался  высокомериями,  был  дема-
гогом,  циником,  казахов  вообще  за  людей  не  считал.  Не  успел  Го-
лощекин  появиться  в  Казахстане,  как  заявил,  что  советской  власти 
тут нет и надо устройть «Малый октябрь». Он арестован в 1939 году 
за «Троцкизм» и  контрреволюционный акт и  допущенные преступ-
ные  ошибки  в  период  коллективизации  в  Казахстане,  расстрелян 
в 1941 году».  Голощекиннің  Қазақстандағы  бассыздықтары  туралы 
Т.  Рысқұлов  Сталинге  бірнеше  рет  хат  жазған.  Басқа  да  қайраткер-
лердің  жəне  көптеген  адамдардың  Қазақстандағы  трагедия  тура-
лы  хабарларынан  кейін,  Сталин  мəн-жайды  білу  үшін,  Қазақстанға 
С.М. Кировты жібереді. Барлығын аралап өз көзімен көрген ол Ста-
линге берген есебінде: «На костях, в Казахстане строить социализм 
нельзя», – деген.
Сол кезде Алаш арыстарының бірі:
Көсем де болар кез келер,
Шешен де болар кез келер,
Сол қасиеттің өзіңе
Кесел де болар кез келер, – 
деп  кесел  болмайтын  еркіндік  таңын  үлкен  үмітпен  күткенін  бай-
қаймыз.  Болашаққа  үмітпен  қараған,  тəуелсіздік  таңының  ататын-
дығына  кəміл  сеніп,  өлімді  міз  бақпай  ерлікпен,  қарсы  алған  арыс-
тарымыздың  ішінде,  ұлт  қаймағының  бірегейлері – Т.  Рұсқұлов, 
М.  Жұмабаев,  Ж.  Аймауытов,  С.  Сейфуллин  сияқты  біртуар  ұл-
дары болды. 
Баукең өз естелігінде М. Жұмабаевпен жүздескенін былай баян-
дайды.
Баукең  іссапармен  Владивостокқа  барғанында,  қасында  екі  се-
рігімен  орманды  аралайды.  Сонда  ол  кісі  Амур  өзенінің  бойын-
да  кішкентай  қара  шал  (сонда  ол  қырықтың  үстінде  болғаны)  ағаш 
шауып,  шанаға  тиеп  жатқанын  көреді.  Баукең  əлгі  шалға  ұзақ  қа-
рап  тұрып: «Сіз  Мағжан  Жұмабаев  емессіз  бе»? – дейді.  Əлгі  шал: 
«жоқ»  деп  келте  қайырады.  Баукең  сонда  да  сенбей,  əлгі  жерде  ат-
тың  үстінде  тұрған  бетінде  Мағжанның  бір  өлеңін  жатқа  оқып 
береді.  Сонда  барып  өзінің  Мағжан  екенін  мойындап,  екеуі  ұзақ 
əңгімелеседі.
Бəукең  қоштасар  сəтінде  Мағжанға  «он  күннен  кейін  келіп 
алып кететінін» айтады. Бəукең жұмыстарымен қолы тимей, айтқан 
күнінен  сəл  кешігіңкіреп,  Мағжанды  іздеп  келгенде  таба  алмайды. 
Сондағы  жұмысшылардан  Мағжанды  сұрағанда,  олар  Мағжанның 
салға  отын  тиеп  келе  жатқанда,  салды  су  үстінде  басқара  алмай, 
суға  ағып  кеткені  туралы  айтады.  Баукеңнің  Мағжанмен  кездесуі 
осылай аяқталған.
Бұл  жерде  халқымыздың  бағына  біткен  екі  тұлғаның  көкірегі-
нің  түбінде  Алаш  қозғалысы  қайраткерлерінің  Тəуелсіздік  туралы 
ойларының сарнап жатқанын болжау қиын емес.
Кім  біледі,  екеуінің  ормандағы  əңгімесі  қандай  мəселелер  жа-
йында  өрбіді,  ол  жағы  бізге  беймəлім.  Тоталитарлық  жүйенің  за-
һарынан  əбден  запыста  болған  Мағжан  ашылып  сыр  да  айтпаған 
шығар.  Өйткені  жан-жақтың  барлығы  көз  бен  құлаққа  толы  бола-
тындай  көрінген  де  шығар.  Бəукең  де  неше  əңгіменің  шеңберінен 
шыға да қоймаған болар.
Алаш қайраткерлерінің, Б. Момышұлы жанкүйер болған, Тəуел-
сіздік  туралы  арман-тілегін  Н.  Назарбаев  бастаған  ұрпақтары  жү-
зеге  асырып,  оны  Мəңгілік  Елге  айналдыруда.  Елбасының  жол-
дауында:
«Біз,  Қазақстандықтар  бір  халықпыз!  Біз  үшін  ортақ  тағдыр – 
бұл біздің Мəңгілік Ел, лайықты, əрі, ұлы Қазақстан! Мəңгілік Ел – 
жалпы  қазақстандық  ортақ  шаңырағымыздың  ұлттық  идеясы.  Ба-
баларымыздың  арманы.  Егеменді  дамудың 22 жылында  барша 
қазақстандықтарды  біріктіретін,  ел  болашағының  іргетасын  қала-
ған  басты  құндылықтар  жасалды.  Бұл  құндылықтар  уақыт  сыны-
нан  өткен  қазақстандық  жол  тəжірибиесі», – деп  айта  келіп,  жеті 
құндылықтарды  айтып  өтті,  бұлар: «Қазақстанның  тəуелсіздігі  жə-
не  Астанасы;  қоғамымыздағы  ұлттық  бірлік,  бейбітшілік  пен  келі-
сім;  зайырлы  қоғам  жəне  жоғары  руханият;  индустрияландыру  мен 
инновациялық  экономика;  жалпыға  ортақ  Еңбек  қоғамы;  тарих-
тың,  мəдениет  пен  тілдің  ортақтығы;  еліміздің  ұлттық  қауіпсіздігі 
жəне  бүкіл  əлемдік,  өмірлік  мəселелерді  шешуге  жақындық  тұрғы-
дан  қатысуы.  Осы  құндылықтар  арқасында  біз  əрдайым  жеңіске 
жеттік, елімізді нығайттық, ұлы жеңістерімізді еселедік. 

220
Т. Жаңақұлов
Жаңа  қазақстандық  патриотизмнің  идеялық  негізі  осы  мем-
лекет  құрушы  жалпы  ұлттықтарда  жатыр.  Ел – халық  сөзінің  де, 
мемлекет  сөзінің  де,  ұлт  сөзінің  де  баламасы  «адамзат  тарихында 
өшпес  із  қалдырып  кеткен,  Еуразия  құрылығындағы  халықтардың 
тағдырына  орасан  зор  əсер  еткен» (Н.  Назарбаев).  Заманында  көк-
тің  жүзін  тітіркенткен  көк  түріктері  ел  болуды  халық  ретінде  қа-
лыптасудың,  мемлекет  ретінде  мығымданудың,  ұлт  күйінде  ұйы-
судың  биік  белесі  деп  білген.  Осының  бəрін  біржолата  бекіту  үшін 
сол  заманның  өзінде  басқа  қонған  бақтың  баяндылығын  білдіретін 
философиялық  категориясы – Мəңгілік  Ел  ұғымын  ойлап  тапқан. 
Соны  тасқа  қашап  тұрып, «Меңгу  Ел»  деп  жазып  кеткен.  Ежелгі 
түркілерден  тараған  барша  халыққа  бірдей  түсінікті  сөздер.  Тарих-
тың  талайымен  басқа  діндерді  ұстанатын  сахалар  (Якутия),  тува-
лар,  марийгілер  де  «Ел»  сөзінен  екі  елі  ажырамай,  өз  елдерін  Саха 
Эл,  Эл  Тыва,  Марий  Ел  атауымен  келеді.  Демек,  Ел – ұлы  ұғым. 
Халық  болып  құрылу,  мемлекет  құра  алу,  дербес  тұра  алу,  ұлт 
болуға  бет  бұра  алу – осының  бəрі  Ел  болудың  белестері.  Тəубе, 
сол  белестердің  бірінен-біріне  абыроймен  асып  келеміз. «Мəңгілік 
Елдің»  іргетасын  қаладық.  Тəуелсіздікке  қол  жеткізу  қиын  болды, 
оны  ұстап  тұру  əлдеқайда  қиын.  Бұл  əлем  кеңістігінде  ғұмыр  кеш-
кен  талай  халықтың  басынан  өткен  тарихи  шындық.  Өзара  ала-
уыздық  пен  жан-жаққа  тартқан  берекесіздік  талай  елдің  тағдырын 
құрдымға  жіберген.  Тіршілік  тезіне  төтеп  бере  алмай,  жер  бетінен 
ұлт  ретінде  жойылып  кеткен  елдер  қаншама», – деді  Елбасы.  Ұлы 
ақын  айтқандай, «енді  Алашты  ешкімнің  қорлығына  бермейміз, 
Алаш  туы  астында  күн  сөнгенше  сөнбейміз». «Қазақстан-2050»  – 
Мəңгілік елге бастайтын ең абыройлы, ең мəртебелі жол!
ІІ
Б. МОМЫШҰЛЫ 
ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ 
ТОПОНИМДЕР

224
225
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ 
ОНОМАСТИКАЛЫҚ АТАУЛАР
«Кез  келген  жалқы  есімнің  тууы  да,  қалыптасып  дамуы  да 
тарихтың  қойнауында  өтеді.  Халықтың  күн  көрісіне,  оның  ма-
териалдық  жəне  рухани  дүниесіне,  тіліндегі  атаулардың  байыр-
ғылығына  немесе  басқа  тілден  ауысып  келгендігіне,  жалқы 
есімдердің  қалыптасуы  мен  дамуына  əсер  етуші  экстралин-
гвистикалық  жəне  лингвистикалық  факторларға – бəріне  тарих 
куə.  Жалқы  есімдерге  тарихтың  қатынасы – олардың  адам  өмі-
рімен  жан-жақты  байланыста  болуында.  Бұл  тек  тарихи  даму-
дың  алғашқы  кезеңінен  бастап-ақ,  өмірге  деген  қажеттіліктен 
туындаған.  Сондықтан  болса  керек,  дəуір  жəне  адам  танымы-
ның  деңгейі  атаулардан  көрінеді.  Кез  келген  ономастиканы 
зерттеу кезінде тарихи сəтті аттап өту мүмкін емес». 
Белгілі  орыс  ономаст-ғалымы  А.В.  Суперанскаяның  пікірінше, 
əрбір  атау – тарихи,  ал  топонимиканы  түгелдей  тарихтың  айна-
сы  деуге  болады.  Географиялық  көне  атаулар  тарихи  ескерткіштер 
іспетті,  себебі  өткен  замандардың  мұралары  ретінде  мемлекеттер 
мен  халықтардың  тарихының,  жер  жағдайларының,  материалдық 
жəне  рухани  мəдениеттерінің  белгілі  бір  тарихи  кезеңдердегі  кел-
бетін,  қалпын  көрсетеді.  Сондықтан  топонимдерді  диахрондық  ба-
ғытта зерттеп, зерделеудің маңызы зор.
Ұлттық  ономастика  қазіргі  кезде  көпшілік  назарын  аударуда. 
Біріншіден,  ғалымдар  үшін  əр  атаудың  шығу  тегін,  уəжін,  фоне-
тикалық,  грамматикалық  тұстары  мен  парадигматикасы,  синтагма-
тикасын  ашу,  сонымен  бірге  ұлттың  мəдениеті  мен  тарихын  көрсе-
тетін  тілдік  бірлік  ретінде  қызығушылығын  тудырса,  екіншіден, 
қазіргі  таңда  саяси-идеологиялық  көзқарасты  білдіретін  тілдік  құ-
рал  ретінде  əкімшілік  орындарының  нысанына  айналуда,  яғни 
жалқы  есімдер,  ономастикалық  атаулар  тек  ономаст  ғалымдардың 
ғана емес, бүкіл жұртшылықтың, халықтың назарын аударуда.
Ономастика. Топонимика туралы түсінік. 
Тəуелсіздік  алғалы  бері  жер-су  аттарын  зерттеу  қолға  алынып, 
біраз жұмыстар атқарылды. Қазақстан Республикасында география-
лық  елді  мекен,  жер  атауларының  ұлттық  негізде  бастапқы  халық-
тық  атауларын  қалыптастыру  əрекеті  қызу  жүргізілуде.  Əрине,  бұл 
əрекет – тəуелсіздіктің  белгісі.  Осы  бағыт  негізінде  бұрын  белгісіз 
болған,  мүлде  ұмытылған  мұраларымыз  жарық  көріп,  зерттеліну 
үстінде.  Жер-су  атаулары  арқылы  сол  елдің  тарихынан  мол  мағлұ-
мат  алуға  болады.  Сондықтан  да  ономастиканы  соның  ішінде  то-
понимиканы зерттеу өте қажет. 
Ономастика – заттарды  жекелеп  атайтын  жалқы  есімді  зерт-
тейтін тіл білімі саласы. Ономастика термині сонымен бірге жалқы 
есім жиынтығын – қазіргі ғылымда «онимия» ретінде белгілі оним-
дерді (гр. unuma, unoma «есім, атау») атау үшін қолданылады. Жеке 
ел,  аймақ  немесе  текстегі  жалқы  есімдердің  тізбегі  «ономастикон» 
деп аталады.
Ономастикалық  зерттеулер  мен  талдаулардың  мақсаты – лек-
сиканың  басқа  салаларымен  салыстырғандағы  жалқы  есім  ерекше-
ліктеріне  ықпал  етуші  өзіндік  ономастикалық  белгілерін  анықтау, 
онимдердің  əртүрлі  топтарын  зерттеу,  ономастикалық  атаулар  мен 
жалқы есім қызмет ерекшеліктерін талдау, мəн-мағынасын ашу.
Т.  Жанұзақов  «Қазақ  есімдерінің  тарихы»  атты  еңбегінде  оно-
мастиканың негізгі салаларын былайша көрсетеді:
Ономастика
Топонимика   
Антропонимика 
 
Этнонимика 
 
Астронимика    
 
 
Зоонимика
 
Топонимдер – жер  бетіндегі  кез-келген  табиғи  немесе  адам 
жасаған объектілер атауынан тұратын жалқы есім түрі.
Топонимдердің жалпылық белгілері: 
Топонимдердің  барлық  түрлерінің  ортақ  белгісі – кез  келген 
географиялық объектті атау.
Топонимдердің жекеленуі аталатын объектке байланысты. Осы-
ған орай келесі аталатын объектілер ажыратылады:
-  Гидрографиялық  (өзендер,  көлдер,  теңіздер,  мұхиттар,  бұлақ-
тар, құдықтар, каналдар);
-  Орографиялық  (жердің  үстіңгі  қабатының  жағымды  жəне  жа-
ғымсыз рельеф объектілері);
- Кез келген жолдар (жер үсті, су, жер асты, əуе);
- Кез келген елді мекен (қала, ауыл);
- Кез келген қала ішіндегі топографиялық объект;
-  Ресми,  əкімшілік  бөліністерінің  кез  келген  объектісі  (террито-
рия, облыс, аудан);

226
227
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
-  Кез  келген  табиғи  жер  асты  объектілер  (үңгір,  жер  асты  бұ-
лақтары, көл, құдық, сарқырама);
-  Флористикалық  объектілер  (орман  массивтер,  өсімдік  əлемі-
нің реалийлері).
Топонимдердің  барлық  түрлері  бір-бірімен  белгілі  бір  жүйелі 
байланысқан жəне өзінің семантикалық, сөзжасамдық, морфология-
лық құрылымы жағынан сол тілдік жүйеге сай келеді. Сонымен бір-
ге  географиялық  атаулар  ұлттық  таным  бойынша  ерекшеленеді. 
Осыған орай топонимдер келесі белгілерге ие:
-  əр  халықтың  географиялық  атау  жасауында  тілдік  жүйеге  сай 
келетін белгілі бір заңдылық сақталады;
- атау беруші топтың əлемге көзқарасына сай қоршаған болмыс 
топонимде беріледі;
- адамның құндылықтарына сай ақпарат топонимде көрсетіледі;
- топоним мазмұны тарихи, əлеуметтік, географиялық жəне басқа 
да экстралингвистикалық факторларға байланысты;
- топонимдер тілдің ұлттық-таңбаланушы белгілері болып табы-
лады;
-  топонимдер  антропонимдерден  кейін  ономастикалық  кеңістік-
тің  өзегін  құрайды  (яғни  адам  санасындағы  объектілерді  қамтиды 
жəне кеңістікте қозғалысының бағыт-бағдары болады);
-  ұлттық  топонимиконның  негізгі  қорын  көбінесе  ана  тіліндегі 
атаулар құрайды;
- топонимдік жүйені жаңа жəне кірме атаулар толтырады;
-  топонимдер  макротопонимдер  (кеңінен  танымал)  жəне  микро-
топонимдер (бір аймақ, бір ауыл көлемінде белгілі) болып бөлінеді.
Топонимдердің  түрлері.  Топонимдер  гидроним,  ороним,  ойко-
ним,  урбаноним,  спелеоним,  дромоним,  ареноним,  дримоним,  т.б. 
түрлерге бөлінеді. 
Атауы  бар  объектілер  нақты  аймаққа  бекітілген.  Кез  келген  то-
поним атау қызметімен қоса объектіге сілтеу қызметін де атқарады. 
Сонымен  қатар  олар  объектінің  ерекшелігіне,  атаудың  идеология-
лық  жəне  эмоционалды  бояуына  қарай  қосымша  ақпарат  бере  ала-
ды. Белгілі бір аймақтың топонимиконы тарихи қалыптасады. Онда 
өткен  дəуір  топонимдері  сақталады,  сондықтан  топонимдердің  əр 
қабаты  тарихи  дəуірге,  сол  аймақта  қоныстанған  халық  тарихына 
қатысты  «хаттамаға»  теңейді.  Дегенмен,  барлық  топонимдер  осы 
тұрғыдан талдана алмайды. Ең алдымен географиялық объект атау-
лары (гидронимдер, оронимдер, ареонимдер) туралы айту керек. 
Топонимдік  жүйеде  тілдік  қатынас  орын  алған.  Топонимдерді 
ономастиканың арнайы бөлімі – топонимика зерттейді.
Біз  сөз  етіп  қарастырып  отырған  топонимдерге  тереңірек  тал-
дау жасасақ, төмендегіше бөлінеді. 
                
(
(
(
(
(
)
(

жүктеу/скачать 5,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: