Академия государственного управления при президенте республики казахстан

362
 
 
 
Салкынбаева  Ф.  Д.,
О.  Тұрмағанбетұлы  атындағы  Жаңаөзен
мұнай  және  және  газ  колледжі. 
Экономика  магистрі
ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ   
ҒЫЛЫМИ-  ИННОВАЦИЯЛЫҚ  ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ   
ЖӘНЕ  ЭКОНОМИКАНЫ  ДАМЫТУДАҒЫ  ЖАСТАРДЫҢ  РӨЛІ
Еліміздің  Президенті  Н. Ә. Назарбаев  «Қазақстандықтар  әлемдік  бәсекелестіктің  күрделі 
және  ауыр  процесінде  табыстарға  жету  үшін  халқымызға  тән  күшті  рухын,  денсаулығы 
мен  білімін  әлемге  көрсетуге  тиісті.  Ұлттың  бәсекелестік  қабілеті  бірінші  кезекте  оның 
білімділік  деңгейімен  айқындалады. 
Мемлекет  басшысының  Назарбаев  университетінде  оқыған  «Қазақстан  білім  қоғамы 
жолында»  атты  дәрісінде  атап  өтілгендей,  еліміз  бүгін  «білім-ғылым-инновация»  деп 
аталатын  үштағандық  жүйе  басқаратын  постиндустриялық  әлемге  қадам  басты.  Осыған 
орай,  Ұлт  көшбасшысы  білім  қоғамын  құру  үшін  өмір  бойы  оқудың  қажеттілік  екенін 
тағы  да  атап  көрсетті.  Бұл  жастар  үшін  ғана  емес,  барша  қазақстандықтарды  ынтымаққа 
шақырады,  ілгері  ұмтылуға  ықпал  етеді.  Өйткені  онда  мемлекетіміздің,  қоғамымыздың 
және  әрбір  азаматтың  өміріндегі  көптеген  маңызды  мәселелер  қозғалды  [1].
Үкімет  басшысы  ел  экономикасын  инновациялық  бағытқа  бұру  туралы  тапсырма  берді. 
Бұл  қадам  қуат  көзін  көп  жұмсайтын,  шикізаттық  экономикамызды  қазіргі  дағдарыстан 
аман  алып  шығуға  сеп  болатын  сыңайлы.  Индустриалды  –  инновациялық  даму  – 
Қазақстанды  қазіргі  дағдарыстың  дауылынан  мейлінше  аз  шығынмен  алып  шығатын  жол. 
Біз жаңа технологияларды игеріп, инновациялық өсуді қолдаған жағдайда ғана дағдарыстың 
зардаптарынан  тезірек  құтыламыз.  Инновациялық  дамуымыздың  қозғаушы  күші  ретінде 
елімізде  құрылған  технопарктер  таңдап  алынды.  Бүгінде  аймақтық  технопарктерге,  ең 
алдымен,  Қазақстанның  бар  өңірін  инновациялық-индустриалды  жағынан  бірдей  дамытуы 
үшін  озық  деген  әдістер  жүзеге  асырылуда. 
Мемлекеттің  ең  құнды  капиталы  –  адам.  Жастар  мемлекеттің  болашағы,  ертеңі.  Елбасы 
өзінің биылғы жолдауында қазақстандықтар алдында үлкен мақсаттар мен міндеттер қойып 
отыр.  Соның  бірі  «Мәңгілік  Ел»  –  ұлттық  идеясын  жүзеге  асыру  арқылы  өркениетті 
дамыған  30  елдің  қатарына  кіру.
Әлемдік  жаһандану,  экономикалық  дағдарыс,  ғылым  мен  техникалық  прогресс  сияқты 
сөздер  ХХІ  ғасырдың  басты  терминдеріне  айналғандай.  Баршамызға  белгілі  ғылым  мен 
техникалық  прогресс  -  ай  сайын  емес,  апта  сайын  әлемге  өзіндік  жаңашылдығымен, 
инновациялық  жаңа  жобалармен,  ноу-хау  технологиялық  өзгерістерді  алып  келуімен 
ерекшеленуде.  Кез  келген  технологиялық  өзгеріс  қай  мемлекеттің  болмасын  экономикалық 
дамуында  белгілі  бір  деңгейде  серпілі  салып  келері  сөзсіз.  Ал  ғылыми  жаңашылдыққа 
ілесе  алмаған  мемлекет  экономикалық  дамуында  қандай  да  бір  қиыншылықтарға  тап 
болатындығын  әлемдік  тәжірибе  жиі-жиі  көрсетуде.
Бүгінгі  күні  өкінішке  орай «ғылым» және «жастар» сөздерінің  арасында  байланыстың 
жоқтығы,  алшақтық  байқалады.  Оның  басты  себебі:  ғылымның  белгілі  бір  деңгейде 
престижінің  жоқтығынан,  болашақ  перспективалардың  анықталмағандығынан  және 
қаржылық  кіріс  көзінің  аздығымен  түсіндіріледі.  Осындай  факторлар  ғылымды  дамытудағы 
оның  бағасын  (құнын)  және  қызығушылығын  жоққа  теңестіріп  тастайды.
Елбасы  Н.Ә.Назарбаев  өзінің  Қазақстан  халқына  жолдауында  болашақ,  келесі  ғасырда, 
жаңа мыңжылдыққа өткен құндылықтар туралы айтты: «Біз өзіміздің болашағымызды және 
жастарымызды қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің 
іргесін  тұрғызғымыз  келетінін,  таңдап  алған  мақсатымызға  алып  келетін  өз  дамуымыздың 
траекториясы,  даңғылы  қандай  болуға  тиіс  екенін  анық  білуге  және  ұғынуға  тиіспіз».  Міне 
сондықтан  еліміздің  даму  бағыты  айқындалған  уақытта  білім  берудің  маңыздылығы  мен 
оның  мәнділігіне  көңіл  бөлініп,  сапалы  білімге  қол  жеткізуде  нақты  міндеттер  қойылып, 

363
болашақтағы  атқарылар  іс-шаралар  айшықталуы  қажет.  Білім  беруді  қоғамның  әлеуметтік-
экономикалық  құрылымынан,  мәдени  құндылықтарынан,  ұлттық  дәстүр,  рухани  негізден 
бөле-жара  қарауға  болмайды.
Ғылым мен иновация – аталған ұғымдар бір-бірімен байланысты.    Ғылым - бұл ақшаның 
білімге  айналуы,  өз  кезегінде  инновация  –  бұл  білімнің  ақшаға  айналуы.  Қазіргі  заманғы 
экономиканы  инновациялар  жылжытады.  Нарықта  бәсекелестерінен  бұрын  инновацияларды 
тез  енгізген  фирмалар  көшбасшы  болады.             
Ғылым  мен  білім  саласында  шет  елдердің  инновациялық  дамуының  ерекшеліктеріне 
тоқтатылып өтелік. Шет елдердің инновациялық дамуының негізгі ерекшеліктері (қаржылық 
көмек  көрсету,  жеңілдіктер  жасау,  ғылым  және  бизнесті  жақсарту)  мен  байланысты 
бағыттарда  жұмыс  жасайды.
Ирландияда  жоғары  технологияны  өнеркәсіп  саласына    шетелдік  инвестиция  тарту 
үкіметтің  инновациялық  үрдісте  алатын  орны  ерекше.  Осының  негізгі  бағыттарының 
бірі  өндірістің  ғылым  саласын  дамытуды  ынталандыру,    ҒЗТҚЖ  гранттар  бөлу,  ҒЗТҚЖ 
орындаушы  компанияларға  салық  салу  мөлшерлемесін  төмендету  болып  табылады. 
Ирландияда  жоғары  білім  жүйесімен  және  өнеркәсіп  арасында  бірнеше  бастамаларды 
дамытуда  қолдау  көрсетілген.  Осындай  бастама  инновациялық  мүмкіндіктерді  құру  мен 
қолдануда, инженерлік және технологиялық саласында білім алмасу, және Қоғамдық орталық 
мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Стратегиялық зерттеу кластерлері негізінен био және 
компьютерлік  технологияларға  бағытталған.
Дания университеттері негізінен мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Өндіріспен 
университет  арасындағы  байланыс  басқа  елдерге  қарағанда  жақсы  дамымаған.  Маңызды 
бөлігін  салалық  ғылыми-институттар  құрайды.    Данияда  инновациялық  жүйенің  маңызды 
бөлігін GTS – институттары («Godkendt Teknologisk Service» – технологиялық қызмет көрсету) 
мемлекеттік  және  жеке  субъекті  арасындағы  көпір  болып  табылады.  GTS  –  институттары 
негізінен  жеке  тәуелсіз  консалтингтік  компаниялар,жеке  және  мемлекеттік  кәсіпорындарға 
технологиялық  қызмет  көрсетеді.  GTS  –  институттары  коммерциялық  емес  ұйым,  үш 
жылдан  бері  инновация  және  технологиялар  ғылым  министрлігі  болып  құрылды.  GTS  –
институттары  негізгі  үш  бағытта  жұмыс  жасайды:  ноу-хауды  дамыту,  мемлекеттік  ғылыми-
зерттеу  мекемелерімен    және  жеке  компаниялармен  бірге  жобаларға  қатысу,  сонымен  бірге 
комерциялық  қызмет  [2].
Норвегияда  білім  және  ғылым  саласында  мемлекеттік  және  жеке  ғылыми-зерттеу 
институттарының  арасындағы  байланысқа  ерекше  мән  беріледі.  Норвегияда  жергілікті 
нарықта  жұмыс  жасайтын  шетелдік  корпорациялар  елде  өздерінің  технологияларын 
оқшаулап  немесе  оларды  норвегиялық  ғылыми-зерттеу  институттарына  береді.  Оларды 
қолдану  барысында  ынталандыру  және  сыйлықақы  мемлекет  тарапынан  берілді. 
Нәтижесінде  құрылыс  компаниялары,  ИТ-бөлімі,  еңбекке  қажетті  орындарында  мұнай 
өндірісінде  инновациялық  өңдеу  жүргізілді.  Норвегияда  ҒЗТҚЖ-қа  мемлекет  шикізат 
компаниялары  арқылы  қаржыландырды.  Негізгі  мақсат-Норвегияда  мұнай  өндірісі  саласын 
және  халықаралық  ғылыми  орталық  құру  болды.
Австрияның  инновациялық  потенциалы  ҒЗТҚЖ-қа  мемлекеттік  қаржыландыруға 
байланысты  жоғары  деңгейдегі  шығындар  болуымен  сиппатталады  (инновациялық 
қызметке  мемлекеттік  субсидияларды  алуда  кәсіпорынның  жоғары  үлесі)-  кадрлардың  жаңа 
өнім  өндіруде  жетіспеушілігі  байқалады. Соңғы  жылдары  Австрияда салық  механизмдері, 
кәсіпорынның  ғылыми-зерттеу  және  инновациялық  қызметі  жетілдірілген.  Сонымен  бірге 
елде  жоғары  және  орта  техникалық  білімі  бар  бітірушілердің  жұмысқа  орналасуы  қиындық 
туғызып  отыр,  және  венчурлық  қаржыландырудың  дамуында  кедергілер  болып  отыр.
Финляндияның  инновациялық  қызметі,  ғылым  және  технология  саясатында  Үкіметтің 
кеңесімен  реттеледі.  Финляндияда  инновациялық  инфрақұрылымды  дамытуды  ең  маңызды 
элементтерінің    бірі  технопарктерді  дамытуға  үлкен  мән  беріледі.  Финляндияның  20 
университетінің базасында муниципалдық билік органдарымен бірлесе отырып 22 технопарк 
құрылған.
Францияда  ҒЗТҚЖ-қа  мемлекеттік  шығын  үлесі  жалпы  шығыннның  49,9%  құрайды. 
Ал  қалған  бөлігі  жеке  сектордың  қаржыландырумен  қамтамасыз  етіледі.  Францияда  70% 

364
ҒЗТҚЖ-ға  шығын  өндіріс  компаниялары  арқылы  реттеледі.  Францияның  инновациялық 
саясаты  ғылымға  жеке  инвестицияны  тартуға  бағытталған.  Сол  арқылы  шағын  және 
орта  кәсіпорынның  бәсекеге  қабілеттілігін  арттыру  үшін,  және  осы  мақсатта  Үкіметтің 
қатысуымен  мемлекеттік  емес,  халықаралық,    ұлттық,  аймақтық  деңгейге  байланысты 
әртүрлі  жиналыстар  жүзеге  асырылады.  Францияда  («София  Антиполис»,  «Марсельдік 
инновациялық  кластер»),  сонымен  бірге  елде  «Бәсекеге  қабілеттілік  полюсі»  арнайы 
бағдарлама  инновациялық  кластерді  дамыту  үшін  жасақталған.
Халықаралық  тәжірибеде  инновацияның  төрт  типі  сипатталады:  тауарлы  инновация, 
технологиялық  процесстегі  инновация,  маркетингтік  инновация,  және  ұйымдастырушылық 
инновация.  Осы  аталағандардың  әрбір  типі  әртүрлі  тапсырмалардың  саны  мен  сапасын 
сипаттайды. 
Белоруссияда  «Ұлттық  инновациялық  жүйе»  түсінігі  ел  экономикасында  жасап  тұрған 
өндіріс  процестерін  қолданудың  жүйелі  пайдалануын  білдіреді.  Ұлттық  инновациялық 
жүйеде  қоғамдық  және  жеке  секторда  институттар  қызметі,  жаңа  технологияларды 
қолдануды  қамтамасыз  етеді.  Соңғы  жылдары  инновациялық  жүйе  қатысушыларының 
негізгі  ережелерімен  байланыстары  анықталды.  Ұлттық  инновациялық  жүйенің  келесідей 
ерекшеліктері  бар:
 
– қажетті институционалдық құрылымды қалыптастыруда және инновациялық қызметтің 
тұрақтылығында  үкімет  маңызды  рөл  атқарады;
 
– университеттердің  және  бюджеттік  ғылыми  зерттеу  ұйымдарының,  компаниялардың 
инновациялық  қызметінің  рөлін  жоғарылату  және  ғылыми-зерттеу  ұйымдарының 
бөлімшелерінде  қысқартуларды  болдырмау  қажет;
 
– жаңа  инновациялық  фирмаларды  және  жоғары  техника  мен  жұмыс  жасайтын  шағын 
және  орта  кәсіпорындарды  құруға  және  олардың  әртүрлі  жобаларға  қатысуына  үлкен  мән 
беріледі.
Қазақстанда  білім  және  ғылымды  басқаруда  инновациялық  дамудың  халықарылық 
тәжірибелерін  қолдану  негізінен  экономика  және  қоғамның  даму  жағдайында  интенсивті 
инновациялық    басқарудың  әртүрлі  тәсілдерін    қолданады. 
Қазақстан  Республикасының  үкіметтік  жұмыс  тобы  әртүрлі  моделдерді  қарап,  Қазақстан 
үшін  финляндиялық  модел  тиімді  екендігін  анықтады.  Финляндияда  барлық  жоғары  оқу 
орындары  сонымен  қатар  мемлекеттік  ғылыми-зерттеу  ұйымдары  мемлекет  меншігінде.  
Білім  және  ғылым  министрлігі  университеттердің  (инфрақұрылым  мазмұнын  және 
еңбекақысын)  және  ағымдағы  шығындарын  қаржыландырады.  Ғылыми  зерттеуге  келетін 
болсақ,  гранттарды  бөлу  Финляндия  Академиясы  және  TEKES  арқылы  конкурс  негізінде 
жүргізіледі  [3].
Ғылыми-техникалық  әлеует  кез-келген  мемлекеттің    ұлттық  байлығының  негізгі  саласы. 
Барлық  дамыған  елдер  тәжірибесі  көрсеткендей,  экономикалық  даму,  көркеюдің  негізгі 
жолы –  ғылыми-техникалық  және  инновациялық  салада  көшбасы  болу.  Инновациялар  мен 
жаңалықтар экономиканың құрылуына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді 
түрде  дамуына  жағдай  жасап,  ұлттық  экономиканың  тиімділігі  мен    бәсекеге  қабілеттілігін 
жоғарылатады. Сондықтан бүкіл дүние жүзіндегі кәсіпкерлер инновацияларды тиімді басқару 
мен  ұйымдастыруға  ерекше  көңіл  бөледі.  Ал  мемлекет  өз  тарапынан  ғылыми-техникалық 
және  инновациялық  даму  саласына  қолдау  жасап,  тиімді  саясат  жүргізіп  отырады.  Өйткені 
мемлекет ғылыми-техникалық және инновациялық саясат – ғылыми-техникалық жетістіктерді 
адам  игілігі  үшін  пайдаланып,  адамзат  өмір  сүру    жағдайларын  сапалы  түрде  жақсартуға 
бағытталған.  Ал  бұл  бүкіл    адамзат  тіршілігі  мен  шаруашылығының  негізгі  басты  мақсаты. 
Қазір  Қазақстан  Республикасының  ғылыми-техникалық  зерттеулері  мен    инновациялық 
саласы  дағдарыстық  жағдайда.  Бірақ  сол  қиындықтарға  қарамастан  Қазақстан  кәсіпкерлері 
шет  ел  жаңалықтары  мен  ғылыми-техникалық  жетістіктерін  табысты  түрде  игеріп,  оларды 
жоғарғы  қарқынмен    қызметтеріне  енгізіп  келеді.  Әрине    бұл  инновациялар  халықаралық 
технологиялық  деңгейге  көтерілуге  мүмкіндік  береді,  бірақ  сол  ғылыми-техникалық 
жетістіктердің  көбісі  тек  біз  үшін  ғана  инновация,  ал  шетелдіктер  үшін  олар  кешегі 
күн  жаңалықтары.  Сондықтанда    шетел  технологиясы  мен  техникасын  игерумен  қатар  өз 
ұлттық  ғылыми-техникалық  әлеуетіміздің  дамуына  жағдай  жасап,  отандық  ғалымдардың 
ғылыми  жетістіктерін  өндіріске  енгізіп,  оларды  бағалай  білуіміз  керек.

365
Қазақстанның  ғылыми  және  инновациялық  жүйесін  ары  қарай  қалыптастыру,  елдiң  ұзақ 
мерзiмдi  даму  болашағы  мен  жаңа  болмыстарға  сәйкес  келетiн  мұндай  жүйелiк  мәселелер 
мен  кездесіп  қалады:
 
– «Іргелi  зерттеулер  –  қолданбалы  зерттеулер  –  өнеркәсiптiк  өндiрiс»  циклдары  мен   пән 
аралық  байланыстардың  үзiлуiнiң  күшейюi;
 
– ғылыми  нәтижелер  бiлiм  беру  саласында  қолданылмайды,  ғылыми  зерттеулердiң 
жүргізуге  жас  мамандарды  қатыстырылмайды,  ғылыми  –  бiлiм  беретiн  қызметтерден 
синергетикалық  әсер  жүзеге  асырылмайды  салалары  сияқты  ғылым  мен  бiлiм  арасындағы 
үзiлу;
 
– ғылыми-техникалық  қызметтiң  нәтижелерi  –  олардың  коммерциялық  қолданудағы  көз 
қарасымен  -болашақта  экономиканың  нақты  секторы  жағынан  сұраныстың  төмен  болуы..; 
 
– инновациялық  қызметтiң  нақты  бағыттарымен  кадрларды  даярлау  «өндірістегі 
конструкциялық-тәжiрибелiк  зерттемелер  –  қолданбалы  зерттеулерді»  қамтамасыз  етуді 
ұйымдастыру  тізбектері,  ғылыми  кадрлардың  ұдайы  өндірістік  жүйелер  деңгейіне   соның 
iшiнде  өндiрiстік өнеркәсіп орындары мен ЖОО, ғылыми ұйымдар арасындағы кооперациялық 
байланыстардың  болмауы; 
 
– ең алдымен, жеке инвесторлар мен несие ұйымдарының жоғары потенциалды кірістерін 
капиталға салу нысандары туралы жаңа технологиялар туралы мәлiметтердiң жетіспеушілігі 
мен   принциптi  тұрғыда  жаңа  (инновациялық  )  өнiмді  өткiзу  нарықтарда  болуы  мүмкiн, 
сонымен  бiрге  инновациялық  саласының  ақпараттық  тазалығының  төмендігі.
Инновациялық  ұсыныс  –  идеясы  –  ҒЗТКЖ    –  технологиялық      жоба    –  тәжiрибелi 
үлгi  –  өндiрiс  –  нарық:  бiрiгуге  (интеграция)  ұқсас  технологиялық  коридорды  жасауға 
мүмкiндiк  бередi.  Олардың  коммерциялануына,  жаңа  бiлiмдер  айқын  бағытталуы  керек, 
тiптi  университеттiң  ғылыми  жұмыстарында  басым  болып  қалады.  Мұндай  жағдайда 
технологиялардың  коммерциялануы  инновациялық  процесстiң  барлық  қатысушыларын 
коммерциялық  пайданың  алуында  негiзделген  –  зерттеушiлермен,  өндiрушiлермен, 
инвесторлармен,бұл  үкiметте,  ғылым,өндiрiс  пен  нарық  өзара  тиiмдi  қатынастармен 
байланысты  болады.Ғылым  мен  бiлiмнің  және  өндiрiстің,  бірігуі,  бiздiң    жетекші  ЖОО-
мызға  жаңа  сапа  беруге  олардың  бiтiрушiлерiне  осындай  кәсiпорындар  және  жаңа  жұмыс 
орындарын  құруға  мүмкіндік  береді [2].
Сайып  келгенде,  «ғылым-білім-өндіріс»  ғылымның  интеграциялану  процестерiн  жасау 
үшiн  iске  асыруға  келесi  тапсырмалар  қажеттi:
1)  Ғылыми  –  бiлiм  беретiн  қызметтің жаңа  түрлерін  дамыту  және   жоғары  бiлiм  мен 
ғылыми   ұйымдардың  өзара  әрекеттесуiн  қамтамасыз  ету.
2)   Ғылым  мен  бiлiмнің  және  өндiрiстiң  бiрiгуi  процесстерi  және  ғылым  тексерудiң 
мәселелері  бойынша  тәуелсiз  басқарушы  –  аналитикалық  агенттiктi  жасау.
3)  Инновациялық   кластерлерді  жасау.
4)  Ғылыми  зерттемелер  мен  инновациялық  шешiмдер  енгiзу  және  дамытуға  талап 
ететiн  өнеркәсiптердiң  ең  маңызды  бағыттарындағы  олардың  қатысуын  жағдайында  жаңа 
инновациялық  кәсiпорындарды  ашуға  жәрдемдесу.    
5)  Отандық  ғылыми  бiлiм  беретiн  орталықтармен  кооперациядағы  ҒЗТКЖ-ды  жүргiзуге 
және  технологиялық  қайта  жабдықтауға  жаңа  өнiмдердi  өндiрiске  компанияларды 
ынталандыру.
Қазақстандық  ғылымның  өзгертiлуi  үшiн  шетел  тәжiрибесiн  қолдану  қазiргi  заманның 
жаһандық  мәселелердің  шешiміне  араласу  мен  жобаларды  жүзеге  асыру,  iргелi  және 
қолданбалы  ғылымдардың  көкейкестi  мәселелерi   бойынша  арналған  жаңа  бiлiм  алудың 
мақсатымен  (АҚШ,  ФГР,  Жапония,  Франция,  Ұлыбритания  тағы  басқалар)  мемлекеттерiнің 
ғылыми-технологиялық  қатынастарын  ынтымақтастығын  ұзарту.
Қазақстандық  экономиканың  көп  ғылымдылығын  өсіру  отандық  ғылымның 
эксперименталдi  базалары  мен    инфрақұрылымдарды  әбден  жетiлдiру  мүддесінде  шетел 
инвестицияларын  тарту.  Қазақстан  Республикасына  бiрлескен  осы  елдерден  кiрген 
еуропалық   ғылыми-технологиялық  бағдарламалары  мен  ғылыми  инфрақұрылымды  дамыту, 
Орталық  және  Шығыс  Еуропаның  бiрлескен  зерттеулер  және  зерттемелерін  кеңейту  үшiн 
елдермен  дәстүрлi  өзара  әрекеттесулер  мен  жиналған  тәжiрибелер  қолдану.

366
Жастар -  келешегіміздің  негізі  ретінде  терең білімімен,  жасампаз  еңбегімен және күш-
жігерімен  өз болашағын құрудың  жаңа мүмкіндіктерін  алу  қажет.  Олар   жаңаша  дамуға  бет 
алған  және әлемде  өз  орны  бар  Тәуелсіз  мемлекетімізді  өркендету  ісіне  белсенді  араласуға 
тиіс.  Ал,  пайдалы  және  сапалы  еңбекті  тек  қана  терең  білімді  және  кәсіпті  жетік  меңгерген 
маман  ғана  жасай  алатыны  белгілі.   Осы  орайда  біз  бүгінгі  жастарымызды  адал  еңбекке 
баулып,  еңбек  құнын  бағалай  білуге  тәрбиелеуіміз  керек.
Заманға  сай  даму  үшін  жаңа  технологиялырды  игерген,  жаңаша  ойлайтын  білімді  де 
еңбекқор  жастар  қажет.  Осы  тұрғыдан  алғанда  Мемлекет  басышысының  жастарымыздың 
әлемдік деңгейдегі білім мен ұлттық тәрбие алуына барынша жағдай жасап отыруы - үлкен 
мақсаттарға  жетудің  жемісті  бағыты  екенін  ерекше  атап  өтуіміз  керек.
Қолданылған  әдебиеттер  тізімі
1  Н.  Ә.  Назарбаев  Қазақстан  халқына  жолдауы  «Қазақстан-2050»  Стратегиясы 
қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты.  Астана  2013  ж.
2  Крылов  Э. И. Анализ  эффективности  инвестиционной  инновационной  деятельности 
предприятия.  –  М.:  Финансы  и  статистика  2006.
3  Мамыров  Н. К.  Проблемы  развития  экономики  и  образования  в  Казахстане.  Алматы, 
Дәуір,  1998,  351с.

367
 
 
 
Сембаева  Р. Н.,   
магистрант  Института  Управления 
кафедра  «Управление  экономикой»
ФАКТОРЫ,  ВЛИЯЮЩИЕ  НА  ФИНАНСОВУЮ   
УСТОЙЧИВОСТЬ  ПРЕДПРИЯТИЯ
Финансовая  устойчивость  является  важным  фактором  функционирования  и  развития 
предприятий.  В  условиях  рыночной  экономики  переоценить  значение  финансовой 
устойчивости  невозможно,  именно  она  является  залогов  выживаемости  и  дальнейшего 
развития  предприятии. 
Действующая  практика  показывает,  что  именно  финансово  устойчивые  предприятия 
способны  адаптироваться  к  быстроменяющимся  макроэкономическим  изменениям, 
функционировать  на  рынке  в  условиях  конкуренции  и  увеличивать  свою  прибыль.  Чем 
выше  устойчивость  предприятия,  тем  более  оно  независимо  от  неожиданного  изменения 
рыночной  конъюнктуры  и,  следовательно,  тем  меньше  риск  оказаться  банкротом.
По  словам    Нурилы  Усеновой,  заместителя  председателя  Налогового  Комитета  
Министерства  финансов  РКВ  РК  около  2  тысяч  должников  становятся  банкротами  
ежегодно[1],
В  Казахстане  наиболее  подвержены  банкротству  компании,  занимающиеся  
строительством  и  торговлей  товарами  народного  потребления.В  2010  году  их  доля  от 
общего  количества  ликвидированных  компаний  –  33%.  На  втором  месте  –  предприятия, 
специализирующиеся  на  ремонте  бытовой  техники  и  предметов  личного  потребления,  на 
третьем – компании, оказывающие услуги консалтинга. Такую статистику  привел  директор 
ТОО  «КазБанкрот»  Рустем  Байтуманов  [2].
Эксперты  компании  выявили,  что  в  80%  случаев  основными  причинами  банкротства 
являются  слабая  способность  компаний  адаптироваться  к  изменяющимся  условиям  внешней 
и внутренней среды. Остальные 20% – компании, которые за короткий период деятельности 
наращивают  большую  налоговую  задолженность. 
Наличие предприятий  характеризующихся финансовой неустойчивостью демонстрируют 
низкий  уровень  финансового  менеджмента.  Деятельность  подобных  компаний  оказывает 
негативное  воздействие  на  экономику  страны  в  целом.
Нынешняя  ситуация  в  отечественной  экономике,  связанная  с  интеграцией  Казахстана    в 
Евразийский  экономический  союз  и  с  девальвацией  рубля,  выдвигает    особые  требования  к 
финансовой устойчивости предприятий, что диктует необходимость углубления теоретических 
исследований,  посвященных  финансовой  устойчивости,  разработки  системного  подхода  к  ее 
управлению.
Понятие  финансовая  устойчивость  трактуется    разными  авторами  по-разному.    Так, 
М.  С.  Абрютина  и  А.  В.  Грачев  считают,  что  финансовая  устойчивость  не  что  иное  как  
надежно  гарантированная  платежеспособность,  независимость  от  случайностей  рыночной 
конъюктуры  и  поведения  партнеров [3,20].
В.  Родионова  и  М.  Федотова,  определяют  финансовую  устойчивость  как  состояние 
финансовых  ресурсов  предприятия,  их  распределение  и  использование,  которое  
обеспечивает      развитие  предприятия  на  основе  роста  прибыли  и  капитала  при  сохранении 
платежеспособности  и  кредитоспособности  в  условиях  допустимого  уровня  риска [4,13].
А. Д. Шеремет и  Р. С. Сайфуллин определяют финансовую устойчивость как  обеспеченность  
запасов  и  затрат    источниками  формирования [5,13].
По определению Какке Л. А. и Кошевой И. П. финансовая устойчивость – это определенное 
состояние  счетов  предприятия,  гарантирующее  его  постоянную  платежеспособность [6,46].
По нашему мнению, финансовая устойчивость – результат наличия определенного запаса 
прочности,  защищающего  предприятие  от  случайностей  и  резких  изменений  внешних  и 
внутренних    факторов.
В  процессе  осуществления  своей  деятельности  предприятия    подвержены  воздействию 
различных  факторов,  как  положительных,  так  и  отрицательных.  По  своей  совокупности 

368
негативное воздействие  факторов  может  поглотить  положительное  воздействие,  и  наоборот. 
Будучи  тесно  взаимосвязанными,  эти  факторы  нередко  разнонаправлено  влияют  на 
результаты  жизнедеятельности  предприятия:  одни  –  положительно,  другие  –  отрицательно. 
Отрицательное  воздействие  одних  факторов  способно  снизить  или  даже  свести  на  нет, 
положительное  влияние  других. Если  какой-либо  фактор  выпадает  из  цепи  рассмотрения, 
то  оценка  влияния  других  принятых  в  расчет  факторов,  а  также  выводы  анализа  могут 
оказаться  недостоверными.
Все  многообразие  факторов,  влияющих  на  финансовую  устойчивость  по  месту 
их  возникновения  разделяют  на  внешние  и  внутренние.  Внешние  факторы  являются 
экзогенными  –  независимыми  от  предприятия  или  степень  влияния  организации  на 
эти  факторы  незначительна,  предприятие    вынуждено  приспосабливаться  к  данным 
факторам.  Внутренние  факторы  проявляются  в  зависимости  от  деятельности  самого 
предприятия,  они  являются  эндогенными  (зависимыми). 
Изучение  факторов  дает   возможность  точнее  оценить  место   и  роль   каждого  фактора 
в  формировании  величины  результативных  показателей,  глубже  разобраться  в  причинах 
изменения  исследуемых  явлений.
Рассмотрим  сначала  внешние  факторы.
Внешние  —  это  все  те  факторы,  которые  находятся  за  пределами  организации 
и  могут  на  нее  воздействовать.  Внешняя  среда,  в  которой  приходится  работать 
организации,  находится  в  непрерывном  движении,  подвержена  изменениям.  Способность 
организации  реагировать  и  справляться  с  этими  изменениями  внешней  среды  является 
одной  из  наиболее  важных  составляющих  ее  успеха.
Основные  факторы  внешней  среды  могут  быть  разделены  на  четыре  крупные  группы:
 
– политические  и  правовые  факторы:  налоговое  законодательство;  расстановка 
политических  сил;  отношения  между  деловыми  кругами  и  правительством;  патентное 
законодательство;  законодательство  об  охране  окружающей  среды;  правительственные 
расходы; 
антимонопольное 
законодательство; 
денежно-кредитная 
политика; 
государственное  регулирование;  политические  условия  в  иностранных  государствах; 
размеры  государственных  бюджетов;  отношения  правительства  с  иностранными 
государствами;принципы  государственного  регулирования  экономики  (его  запретительный 
или  стимулирующий  характер),  отношения  собственности,  принципы  земельной  реформы, 
меры  по  защите  потребителей  и  предпринимателей.
 
– экономические  факторы.  Макроэкономический  климат  в  целом  будет  определять 
уровень  возможностей  достижения  организациями  своих  экономических  целей.  Плохие 
экономические  условия  снизят  спрос  на  товары  и  услуги  организаций,  а  более 
благоприятные  –  могут  обеспечить  предпосылки  для  его  роста.  Сюда  включаются 
ставка  процента,  курсы  обмена  валют,  темпы  экономического  роста,  уровень 
инфляции;  платежеспособный  спрос;  фаза  экономического  цикла,  в  которой  находится 
страна,  политика  в  области  конкуренции.
 
– социальные  и  культурные  факторы  формируют  стиль  нашей  жизни,  работы, 
потребления  и  оказывают  значительное  воздействие  практически  на  все  организации. 
Новые  тенденции  создают  тип  потребителя  и,  соответственно,  вызывают  потребность 
в  других  товарах  и  услугах,  определяя  новые  стратегии  организации;
 
– технологические  факторы.  Революционные  технологические  перемены  и  открытия 
последних  десятилетий,  например,  производство  с  помощью  роботов,  проникновение  в 
повседневную  жизнь  человека  компьютеров,  новые  виды  связи,  транспорта,  оружия  и 
многое  другое,  представляют  большие  возможности  и  серьезные  угрозы,  воздействие 
которых  менеджеры  должны  осознавать  и  оценивать.
Особенное  значение  для  финансовой  устойчивости  предприятия  имеет  уровень, 
динамика  и  колебание  платежеспособного  спроса  на  его  продукцию  (услуги),  ибо 
платежеспособный  спрос  предопределяет  стабильность  получения  выручки.  В  свою 
очередь  платежеспособный  спрос  зависит  от  состояния  экономики,  уровня  доходов 
потребителей  –  физических  и  юридических  лиц  –  и  цены  на  продукцию  предприятия.
Существенно  влияет  на  финансовую  устойчивость  и  фаза  экономического  цикла,  в 
которой  находится  экономика  страны.  В  период  кризиса  происходит  отставание  темпов 

369
реализации  продукции  от  темпов  ее  производства.  Уменьшаются  инвестиции  в  товарные 
запасы,  что  еще  больше  сокращает  сбыт.  Снижаются  в  целом  доходы  субъектов 
экономической  деятельности,  сокращаются  относительно  и  даже  абсолютно  масштабы 
прибыли.  Все  это  ведет  к  снижению  ликвидности  предприятий,  их  платежеспособности. 
В  период  кризиса  усиливается  серия  банкротств.
Падение  платежеспособного  спроса,  характерное  для  кризиса,  приводит  не  только  к 
росту  неплатежей,  но  и  к  обострению  конкурентной  борьбы.  Острота  конкурентной  борьбы 
также  представляет  собой  немаловажный  внешний  фактор  финансовой  устойчивости 
предприятия.
Основными  внутренними  факторами,  влияющими  на  финансовую  устойчивость 
организации,    являются:
 
– отраслевая  принадлежность  организации;
 
– состав  и  структура  выпускаемой  продукции  (услуг),  ее  доля  в  спросе;
 
– размер  уставного  капитала  предприятия;
 
– величина  и  структура  расходов  производства,  их  динамика  по  сравнению  с 
денежными  доходами  предприятия,  соотношение  между  постоянными  и  переменными 
расходами;
 
– состояние  имущества  и  финансовых  средств,  включая  запасы  и  резервы,  их 
структура  и  состав;
 
– оптимальный  состав  и  структура  средств  предприятия,  а  также  правильное 
определение  стратегии  управления  ими. 
 
– стадия  производственного  цикла,  на  которой  в  настоящее  время  находится  организация
 
– компетенция  и  профессионализм  менеджеров  [4,14–17].
Существенное  влияние  на  финансовую  устойчивость  организации  оказывают 
финансовые  средства,  дополнительно  мобилизуемые  на  рынке  ссудных  капиталов.  Чем 
больше  финансовых  ресурсов  может  привлечь  организация,  тем  выше  ее  финансовые 
возможности;  однако  при  этом  возрастает  и  финансовый  риск  –  способна  ли 
будет  организация  своевременно  расплачиваться  по  своим  кредитам?  В  этом  случае 
большую  роль  призваны  играть  резервы,  как  один  из  способов  финансовой  гарантии 
платежеспособности  предприятия.
Экономическая  и  финансовая  стабильность  любых  предприятий  зависит  от  общей 
политической  стабильности.  Отношение  государства  к  предпринимательской  деятельности, 
принципы  государственного  регулирования  экономики  (его  запретительный  или 
стимулирующий  характер),  отношения  собственности,  принципы  земельной  реформы, 
меры  по  защите  потребителей  и  предпринимателей  не  могут  не  учитываться  при 
рассмотрении  финансовой  устойчивости  предприятия.
Все  эти  составляющие  внешней  среды  предпринимательского  предприятия  в  большей 
или  меньшей  степени  оказывают  влияние  на  результативность  его  деятельности.
Таким  образом,  на  финансовую  устойчивость  предприятий  оказывают  воздействие 
большое  количество  разнообразных  факторов  внешнего  характера,  имеющих  разную 
природу  происхождения.  Их  влияние  может  быть  как  прямым,  так  и  косвенным.
Выявлено,  что  в  отличие  от  определения  некоторых  показателей  (например,  таких  как 
производительность  труда,  фондо отдача,  себестоимость,  валовой  доход,  рентабельность), 
финансовое  состояние  исчисляется  на  основе  системы  финансовых  показателей.  В 
конечном  счете,  фи нансовое  положение  предприятия  должно  свидетельствовать  о 
надежности,  ус тойчивости  и  перспективности  предприятия  в  условиях  конкурентной 
рыночной  экономики.
Учет  указанных  факторов  позволяет  предприятию  проявлять  определенную 
финансовую  гибкость  и  противостоять    макро  и  микроэкономическим  явлениям, 
негативно  влияющим  на  устойчивость  предприятия.  Кроме  того,  своевременно  и 
правильно  проведённый  анализ  финансовой  устойчивости  предприятия  позволит 
организации  не  только  избежать  финансового  кризиса,  но  и  принять  необходимые 
меры  для  корректировки  своей  деятельности,  что  впоследствии  поможет  достичь 
хороших    производственных  результатов.

370

жүктеу/скачать 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: