С тұр сын ға лиева

56
Тө ле би Ұлы жүз ді би леген. Жоң ғар бас-
қын шы ла ры Же ті су ды жау лап алу ына 
бай ла ныс ты бі раз уа қыт со лар ға тәу ел ді 
бо ла ды. Бі рақ олар ға алым-са лық тө леп 
тұр ға ны мен, 
сая си 
би лік ті 
өзін ше 
ат қа рып, «Ақ та бан шұ бы рын ды дан» 
кей ін гі қа зақ қау ымын бі рік ті ріп, олар ды 
жоң ғар ез гі сі нен азат ету де аса зор ұй ым-
дас ты ру жұ мыс та рын жүр гі зе ді. Ол жоң-
ғар қон тай шы сы на алым-са лық тө лей 
оты рып, Абы лай хан мен, Ба рақ сұл-
тан мен, Шақ шақ Жә ні бек ба тыр мен, 
Қо қан хан ды ғы мен бай ла ны сын үз бей ді. 
Тө ле би Ре сей мен Қа зақ хан ды ғы ара-
сын да ғы қа рым-қа ты нас ты қа лып тас ты-
ру ға күш сал ды. 1749 жы лы Орын бор 
гу бер на то ры 
И.И.Неп люев ке 
өзі нің 
жие ні Айт бай бас та ған ел ші жіберіп,
Ре сей ге қо сы лу ние тін біл ді ре ді.
Тө ле би жоң ғар би леу ші ле рі нің 
ара сын да ғы тақ тала сын өр ші те қол-
дап, ежел гі жау дың іш тей әл сі реуі н 
қамтамасыз етеді. Абы лай хан мен Тө ле би тақ қа талас қан жоң ғар 
ноян да рын ал ма-ке зек қол дай оты рып, ақы рын да Жоң ғар хан-
ды ғы ның құ ла уына ықпал етеді. Бұл Тө ле би дің Абы лай хан мен 
бір ле се жүр гіз ген сырт қы сая са ты ның ірі нә ти же сі еді.
Төле би Тәуке ханның тұсында «Билер кеңесінің» мүшесі 
ретінде мемлекеттік істердің оң шешілуіне айтарлықтай 
үлес қосқан, жыл сайын өтетін бүкілхалықтық жиынды 
ұйымдастырушылардың бірі болған. Ол Орта жүздің биі 
Келдібекұлы Қазыбекпен, Кіші жүздің биі Байбекұлы Әйтекемен 
бірге үш жүз ұлыстарын бір орталыққа бағындыруға, Қазақ 
хандығын нығайтуға, жоңғар шапқыншылығына қарсы ба уырлас 
қырғыз, қарақалпақ, өзбек халықтарының одағын құруға 
бағытталған шараларды жүзеге асыруға белсене қатысады.
Тө ле би Қа бан бай, Бө ген бай жә не Жә ні бек ба тыр лар мен бір ге 
бір тұ тас ха лық май да нын құ рып, азат тық жо лын да кү рес жүр гіз ді. 
Ха лық ау ыз әде бие тін де Тө ле би ту ра лы көп те ген та ри хи аңыз дар 
сақ та лып қал ған. Ха лық ара сын да Тө ле би айт ты де ген ма қал-мә тел-
дер, на қыл сөз дер кең та рал ды. Тө ле би есі мі тек Ұлы жүз де ға на 
Жар ғы­– 1) тұл ға лар­
дың қыз ме тін рет тей тін 
құ жат, бел гі лен ген ере же­
лер жи на ғы; 2) дәс түр лі 
қа зақ қо ға мын да ғы заң­
дар жи на ғы ның атауы. 
Ежел гі түр кі ті лін де гі 
«иар» («жар») сө зі нен 
шық қан. Ма ғы на сы – 
әмір, әмір бе ру, би лік 
ай ту. Ал «Ко декс Ку ма­
ни кус те» бұл сөз – « r» 
тү рін де жа зыл ған, мә ні – 
ше шім, бе ріл ген әмір. 

жүктеу/скачать 10,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: