Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

145
Ғалымның тұжырымдауынша: «Сравнительная таблица вариантов окончания генетива в 
некоторых тюркских языках:
Куманский - ның/нің.
Кашгарский - ның/нің.
Мищярский - ның/нің.
Узбекский - ниң/ниң.
Чагатайский - ның/нің, -нуң/нӱң.
Крымский - ның/нің,-нуң/нӱң /редко ны,ы/.
Караимски - ның/нің, -нуң/нӱң.
Татарский - ның/нің, -ноң/нöң.
Орхонский-ның/нің,-ың/ің.
Турецкий - ның/нің,- ың/ің.
Кипчакский-ын/ін.
Кумыкский-ны/ни.
Ногайский-ның/нің,-дын/дин,-тын/тин.
Каракалпакский - ның/ниң,-дын/диң,-тың/тиң.
Казахский - ның/нің,- дың/дің,-тың/тің.
Башкирский - ның/нең, -дың/дең, -тың/тең, -ноң/нең, -доң/дең, -тоң/тең, 
-зың/зең,-зоң/зең[1, 72-73].
Датив, яғни барыс септігі туралы Ə.Құрышжанұлы былай дейді: «Окончаниями дати-
ва считается ка/кä, ga/gä в простомсклонении, ga/gä, a/ä в притяжательном склонении» [1, 
73].
Куман қыпшақтары тіліндегі табыс септікті ғалым былай сипаттаған: «Аккузатив в 
языке СС оканчивается на ni и n. n образует открытый слог, в котором узкий гласный в зави-
симости от характера основы может быть гласным переднего и заднего ряда»[1, 77].
Қарастырылып отырған ескерткіш тіліндегі жатыс септікті ғалым былай сипаттаған: 
«Локатив в куманском языке имеет окончания ta/tä и da/dä»[1, 80].
«Кодекс Куманикус» ескерткішінің тіліндегі жатыс септікті ғалым былай сипаттаған: 
«Окончание аблатива dan/dän,tan/tänподобно окончаниям генетива, образуют закрытыйс-
лог» [1, 82].
Қашқаритану саласында жарық көрген «Қазақстандағы Қашқаритану (лингвистикалық 
аспект)» деген монографиямда ескерткіштің грамматикалық құрылымын зерттеушілермен 
салыстырғанда, кейінгі диссертациялық еңбектерден ең алғашқы айырмашылығы – осы ең-
бектің терминдік түзілісінде екені байқалады [9, 41].
Сонда ескерткіштің түпнұсқаларымен танысып, таныстырып қана қоймай, əрі қарай 
əрбір септік жалғауының жалғану ерекшеліктеріне арнайы тоқталған, мысалы: «Приведем 
сравнительную таблицу вариантов окончания аблатива в некоторых тюрских языках.
Кипчакский -дан/дäн.
Узбекский -дан/дäн.
Куманский -дан/дäн, -дан/тäн.
Орхонский -дан/дäн, -тан/тäн, -дин/дін.
Кумыкский -дäн/ден, -дин/дін, -тин/тін.
Турецкий -дан/ден, -тан/тен.
Караимский -дан/дäн, -тан/тäн.
Мищярский -дан/дäн, -тан/тäн, -нан/нäн.
Казахский -дан/ден, -тан/тен, -нан/нен.
Татарский -дан/дəн, -тан/тəн, -нан/нен.
Ногайский -дан/ден, -тан/тен, -нан/нен.
Каракалпакский -дан/ден, -тан/тен, -нан/нен.

146
Кашгарский -дан/дан, -дын/дін.
Чагатайский -дын/дін, -тын/тін.
Башкирский -дан/дəн, -тан/тəн, -нан/нəн, -зан/зəн[1, 87].
Көмектес септікті инструментальный падеж деп терминдік атау береді де, оның жеке 
сөзден пайда болғанын атайды.
«В куманском языке инструментальный падеж функционируется при помощи послеслога 
bile, напр., atasi bile «атасымен» (с его отцом); congulu bile «көңлімен» (с его настроением); 
cstus bile (христосом); azam bile «азаматпен» (с человеком); iazuk bile «жазықпен» (с виной); 
taz bile «таспен» (с камнем); kolim bile «қолыммен» (с моей рукой); ating bile «атынмен» (с 
твоим именем); balalarimiz bile «балаларымызбен» (с нашими сновами)»[1, 87-88].
Қорыта келгенде,Ə.Құрышжанұлы аталған еңбегінде септік жалғаудың жіктелуіндегі 
түрлерін латын тіліндегі күйінде атап қоя салмай, оның мағыналарына, жасалуындағы ерек-
шеліктері мен қолданыс табиғатына терең мəн беріп қарастырған. Ғалым қолданған линг-
вистикалық термин атаулары, ғылыми нысан еткен септік жалғауларының тұлғалары мен 
мағыналарының мəні əлемдік грамматикада да орны ерекше,ғылыми еңбектің терминдік ап-
параты дұрыс болғанда ғана ол ғылымда ойып орын алады.

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: