Ж.ҚАСЫМБЕКОВ,
Сәулет және құрылыс институты
құрылыстық инженерлік жүйелер
кафедрасының профессоры,
САБАЌ БЕРМЕСЕЅ,
СТУДЕНТТЕР АМАНДАСПАЙДЫ.
САБАЌ БЕРМЕСЕЅ,
САБАЌ БЕРМЕСЕЅ,
НЕГЕ?
Айтайын дегенім...
Техникалық ғылым саласы маман-
дары арасында «бұл саланы біз ғана
білеміз» дейтіндері аз емес. Солай-ақ болсын. Біз бұған
қуанамыз, тіпті «шіркін-ай, жаңа деталь, нәрсе жаса-
са екен» деп үміттеніп, іштен көңіл қосып та жүреміз.
Жалпы, талпыну жаман нәрсе емес. Бірақ, орысшадан
аударғанда оралымсыздықтар орын алуда. Осы мәселе
ойландырып, ой қосуға түрткі болды. Десе де білу бар
да, білгішсіну бар емес пе?.. Айтпайын десең, сөздің ата-
сы өледі. Соңғы кезде университетте кейбір оқытушылар
мен мамандар тіл білімі саласы Ережесіне еркін “ара-
лап” кіріп, кей сөздерді өз бетінше «жаңалап», «жаңа
сөзге» айналдырып, оны барлық қарым-қатынас түрінде
пайдалануға талпыныс танытып жүр.
Техника саласында «Программное обеспечение»
деген жиі қолданылатын сөз тіркесі бар. Бірақ бұл
нәрсенің аты емес. Атау сөз ретінде қалыптасып,
қолданыла қойған жоқ. Әзірше. Нақты атау, есім
түріндегі тіркес емес. Тұйық райлы етістік. Иә – іс-
қимыл. Осы сөздерді кейінгі кезде «программалық
қамтама» деп, өз беттерінше аударып, тұрақтандырғысы
келіп жүргендер бар. Түсінікті етіп айтқан кезде мұның
мағынасы «бағдарламамен қамтамасыз ету» ғой, яғни,
осылай алынуы керек еді. Иә, белгілі бір іс-шараны
теориялық тұрғыда негіздеу үшін бағдарлама жасау,
соны басшылыққа алып, істі атқару деген сөз. Сөйте
тұра, кейбіреулер «қамтама!» «қамтама!» деп аударып,
шатастырып жүр. Іс қағаздарында, ғылыми мақалаларда,
т.б солай жазыла бастады. Дұрысында, «бағдарламалық
қамтамасыз ету» деп аударылуы қажет еді. Тілдік
қорда «қамту», «қамсыздандыру», «қамтамасыздық»
«қамтамасыз» деген сөздер бар, «қамтама» деген сөз
атымен жоқ, оны бірінші рет естіп отырмыз. Бұлардың
өзі де: «қамтамасыз етудің» мағынасын аша алмайды.
«Обеспечение» бір-ақ сөз, «қамтамасыз ету» – екі сөз,
бұл бізге керек емес деп, білгіштік танытатындар бар. Сөз
түсінікті етіп аударылғаны дұрыс қой. Мұны түсінгеніміз
жөн, қазақша емлеге қиянат жасауға болмайды. «Про-
граммное обеспечение» сөзі атау, есім мағынасында
алынған дейтіндер де бар. “Обеспечить” етістігі қалай
ғана атаулы сөз болып алынбақ? Егер ол солай болса,
орысша тіркестің қазақшасы да «қамтамасыз ету» емес,
атаусөз мағынасында басқаша, басқа бір сөз болып ау-
дарылуы тиіс. «Қамтамалылық» па, «қаматамасыздық
қоры» ма?.. Ал бір сөзбен алынған «қамтаманың» бұл
жерге бес қайнаса сорпасы қосылмайды. Бас әріппен
жазылған орыс сөздері қазақшасында да бас әріппен жа-
зылатын болып жүр. Мысалы, «Институт машиностро-
ение» – «Машинажасау Институты» немесе «Комитет
экологии» – «Экология Комитеті» немесе “Директор
департамента” – “Департамент Директоры” деп. Бұл да
дұрыс емес, т.с.с. Бұл жерде институт пен комитет сөзі
жол басында тұрғандықтан ғана бас әріппен жазылып
отыр.
«База данных» сөзін «Деректер қоры» деп жүр.
Дұрысы «Мәліметтер базасы» немесе “Мәліметтер
жиынтығы” болуы керек еді. Сөздің рангілері-
дәрежелері бар дегенді де естімеппіз. Ал, «данные»
деген сөз дерек (факті), болған оқиғаның ізі деген
мағынаны береді. Сонда «База данных» тек тарихи
деректерді жинастырған ба, жоқ атауларды, сан циф-
рларды, ғылыми бағдарламаларды, оған қатысты тір-
кестерді, яғни, мәлімет атаулыны жинастырған ба?
Әрине кейінгісі. Олар – мәлімет. Демек, тұнып тұрған
тарихи оқиғалар деректері жоқ қой онда. Болса да тек
бағдарламаға байланысты бірен-саран. «Дерек» сөзі
өткеннің, хабар-ошарсыз кеткеннің (адам), немесе
оқиғаның дерегі, хабары, сыбысы, ізі дегенді білдіре-
ді. Ал, «мәлімет» шығармашылықтан (әдебиеттер, іс
қағаздары, түрлі құжаттар) шыққан атаулар мен сөздер,
тұжырымдар, сан-цифрлар, т.б. Біздің «дерек қорынан»
іздейтініміз осылар ғана. Сонда қор тарихи фактілер ба-
засы ма, жоқ, жай мәліметтер базасы ма. Әрине кейінгі-
сі. «Фонд фактов» немесе «Событии» болса бір сәрі...
Үшінші бір мәселе: орысшасы қалай жазылса,
қазақшасында да соның ізімен жүру “ауруы” пай-
да болды. Мысалы, «Зашли 100 учеников» десе, «100
оқушылар кірді» деп аударып жазатын болдық, т.с.с.
Қазақ тілінде зат есімнің сандық анықтауышы ал-
дында көрсетілсе, -лар, -лер, дар, -дер, -тар, -тер көптік
жалғауы жалғанбайды. Тіпті, тіліміздің “уланғаны”
соншалық, орысша: «работы» десе, «жұмыстар», «зем-
ли» десе «жерлер», «10 диссертации» десе, «10 диссер-
тациялар» деп жазамыз, өйткені орысшасында –ы,-и
жұрнағы бар дейді де, қазақшасына да -лар, -лер, -дар,
-дер, -тар, -тер қосылуы керек деп ойлайды. Неге көпше
түрде жазғансыз десеңіз: «орысшасы солай емес пе?»
дейді. Қазақ тілі ережесі орыс тілі ережесінің құрамдас
бөлігі емес. 10 диссертациялар емес, 10 диссертация.
Анықтауыш сөз алдында тұр. Жалпы, орысшадан
аударылғандағы мұндай оралымсыздықтар мұнымен
шектелмейді, аяқ алып жүргісіз.
Шетелдік оқу орындарының атаулары өз елінде атау
ішіндегі сөздердің әрқайсысын жеке-жеке бас әріппен жа-
затынын байқап жүрміз. Оны біз өзімізде фотографиялық
көшірме іспетті көшіріп алып, өзгертпей, солай жазатын
болып та жүрміз. Ереже бойынша атаулардың бірінші
бастапқы сөзі ғана бас әріппен жазылмай ма?
Қазақ тілі әр адамның ойына келгенін жасайтын
қолжаулығы емес қой. Ұялайық та және ана тілімізді
қорламайық, ағайын.
Жақсылық ЖҮНІСҰЛЫ,
ҚазҰТУ сайтын мемлекеттік
тілде қамтамасыз етуші маман.
ОРЫСШАДАН АУДАРЄАНДАЄЫ ОРАЛЫМСЫЗДЫЌТАР
немесе «жаѕа сґз» ойлап табушылар бўєан не дейді?
Айтайын дегенім...
–Әнуар, сен қазір Қ.И.Сәтбаев атындағы
ҚазҰТУ-дың Мұнай және газ институтында 3-
курста оқисың. Спорт жағына біржолата кетпей,
осы оқу орнын таңдауыңа
не себеп?
–Спортпен қайсы инсти-
тутта оқысаңда айналысуға
болады. Бірақ, болашағымды
инженерлік білім алумен
байланыстырғанды жөн көрдім. Оқып жүрген
мамандығым өзіме ұнайды.
–Мұнда оқу әркімге оңай соқпайтыны белгілі.
Себебі талап күшті. Физика, химия, есеп-қисап
пәндері басым дегендей, спортпен шұғылдануыңа
уақыт таба аласың ба?
–Талап пен талғам ұштасқан жерде және алды-
на үлкен мақсат қоя білген адам бәріне де үлгеріп,
бәріне де уақыт таба алады ғой деп ойлаймын.
Оқудың арасында уақыт тауып, спортпен тұрақты
шұғылдануымды бір сәтке де тоқтатқан емеспін.
–Бұған дейін де спортта қол жеткізген
табыстарыңды, ҚазҰТУ-дың мерейін асырған
асуларыңды білеміз.
–Әке-шешемнің үйі осында – Алматыда
болғаннан да менің уақытымды үнемдеуге көп
мүмкіндігім бар. Оның үстіне ата-анам спортпен
шұғылдануыма ешқашан шектеу қойған емес. Бұған
бір жағы өздерінің де ерте кезден спортқа жақын
болуы, спортты сүюі де үлкен септігін тигізуде.
–Мұрат есімді ағам бар. 1990 жылғы. Ол да
су добы спортымен айналысады. Халықаралық
дәрежедегі спорт шебері. Еліміздің ішінде өткен
үлкен жарыстардың бірнеше дүркін жеңімпазы, чем-
пионы. 2009 жылы Қытайда өткен Азия чемпиона-
тында финалда өнер көрсеткен жүлдегер. Сол жылы
Италияның Рим қаласында өткен әлем чемпиона-
тына қатысушы. Ол да өткен жылы Гуанчжоудағы
үлкен жарысқа қатысып, чемпион атанды.
–Демек сендерді спорт-
шылар отбасы деуге бола-
ды ғой.
–Солай шығар. (Жыми-
ды).
Иә, небәрі он тоғыз жа-
сында әлемге аты танылған Әнуар алтыннан алқа
тағып, Қазақстанды ғана емес, “Жүзден – жүйрік,
мыңнан – тұлпар” шығып, өзі оқитын ҚазҰТУ-дың
да мәртебесін мың асырды. ҚазҰТУ-дың студенті
болған екі жарым жыл уақыт ішінде еліміздің бір-
неше мәрте чемпионы, Кубок үшін жарыстардың
жүлдегері, 2009 жылы Тегеранда өткен Азия ойын-
дары чемпионатының, бұдан басқа да бірқатар
Халықаралық жарыстардың жеңімпазы болды. Жал-
пы, су добы спортымен айналысқан қазақ ұлтынан
шыққан азаматтардың аз, тіпті, жоқтың қасы екенін
ескерсек, ағайынды Әнуар мен Мұратқа “Тек алға,
өмірде алға жүзіңдер, мұраттарыңа жетіңдер!” деп
жақсы тілек айтамыз.
Алға – Қазақстан, алға
––
– ҚазҰТУ!
––
АЛТЫННАН АЛЌА ТАЌЌАН ƏНУАР
(Басы 1-бетте)
Ойтүрткі
Ойтүрткі
Ойтүрткі
Ойтүрткі
Л У Ч Ш Е Б Ы Т Ь З Д О Р О В Ы М
Л У Ч Ш Е Б Ы Т Ь З Д О Р О В Ы М
Л У Ч Ш Е Б Ы Т Ь З Д О Р О В Ы М
7
Грипп тяжелая
вирусная инфекция,
поражающая людей независимо от пола и
возраста. Эпидемии гриппа случаются каж-
дый год, обычно в холодное время года и
поражают до 15% населения земного шара.
Симптомы гриппа не являются специфи-
ческими, то есть без особых лабораторных
исследований невозможно наверняка отли-
чить грипп от других ОРВИ. На практике
диагноз «грипп» устанавливается на осно-
вании лишь эпидемических данных, когда
наблюдается повышение заболеваемости
ОРВИ среди населения данной местности.
Различие диагнозов «грипп» и «ОРВИ» не
является принципиальным, так как лечение
и последствия обоих заболеваний идентич-
ны, различия заключаются лишь в названии
вируса, вызвавшего болезнь. Периодически
повторяясь, грипп и ОРВИ отнимают у нас
суммарно около
года полноценной
жизни. При тяже-
лом течении грип-
па часто возника-
ют необратимые
поражения
сер-
дечно-сосудистой
системы,
дыха-
тельных органов,
центральной нерв-
ной системы, провоцирующие заболевание
сердца и сосудов.
При возникновении первых симптомов
гриппа показано применение следующих
средств: обильное питье (горячий чай, морс,
теплая минеральная вода), жаропонижаю-
щие средства, корень солодки, настойка ал-
тея и другие средства для разжижения и от-
хождения мокроты, аскорбиновая кислота,
поливитамины. В дополнение к назначен-
ным врачом лекарствам можно использо-
вать вкусные не медикаментозные средства,
такие как отвар шиповника, чай с малиной
и медом, липовый чай. Недопустимо, что-
бы больные самостоятельно начинали при-
ем антибиотиков (часто неоправданный),
что не только не предупреждает развитие
бактериальных осложне-
ний у больных, а порой
и способствует возник-
новению аллергических
реакций, переходу забо-
левания в хроническую
форму, дисбактериоза,
формированию устойчи-
вых форм бактерий.
Необходимо помнить, что инфекция
легко передается через грязные руки. При
рукопожатий и через дверные ручки виру-
сы переходят на руки здорового человека,
а оттуда к нему в нос, глаза, рот. Поэтому
необходимо часто мыть руки, особенно во
время болезни или ухода за больным. Важ-
но не допускать попадания вирусов на сли-
зистые оболочки носа, глаз, рта. Следует
отметить, что мыло, безусловно, не убивает
вирусы гриппа. Мытье рук водой с мылом
вызывает механическое удаление микро-
организмов с рук, чего вполне достаточно.
Кроме того, риск подхватить ОРВИ напря-
мую зависит от иммунитета.
Для поддержания нормального имму-
нитета необходимо: правильно и полно-
ценно питаться, регулярно заниматься
физкультурой (желательно на свежем
воздухе), обязательно соблюдать режим
отдыха, по возможности избегать стрес-
сов, бросить курить, так как, курение
– мощный фактор, снижающий сопро-
тивляемость организма инфекциям.
По материалам СМИ
подготовила Н.САРСЕК
Как лечиться
от гриппа?
Здоровье
Здоровье
Жақында “Айқын” газетінде “Балаңыздың аты кім?” деген
хабар жарияланды. Онда: “Көптеген ата-аналар үшін балаларына
ат қою нағыз азап көрінеді.
Әсіресе, шет елдерде...
Австралиялық
Бренда
және Джон Франклиннің
балаларының есімдері қазақшалап айтқанда Ас бөлме, Жатын
бөлме және Шеберхана екен” деген қызықты деректер келтіріл-
ген.
Басқа ұлттарды қайдам, атамыз қазақ жас нәресте дүниеге
келгенде ат қоюда “алдына жан
салмайды-ау!..” Көктемде туса
– Көктеубай, жазда туса – Жайлау-
бай, күзде туса – Күздеубай, қыста
туған нәрестелеріне – Қыстаубай
деп, қиналмай-ақ қоя салады. Ал,
енді “бай”, “бек”, “хан”, “ғалимен”
аяқталатын есімдерде есеп жоқ.
Кеңес үкіметінің кезіндегі
адамдарға қойылған аттары тіп-
тен керемет еді. Біздер “құдіретіне
құдайдай табынатын” Маркс, Эн-
гельс, Ленин, Сталиндерді жа-
нындай жақсы көретін Жайлаубай
деген ағамыз “ұлы көсемдерді”
ұлықтағаны соншалық, жар дегенде жалғыз ұлының атын
Марклэн деп қойыпты. Онысы Маркс пен Энгельс, Лениннің
есімдерінің бас буындары мен бас әріптерінен құрап қойған
құдіретті есім ғой.
Ол ол ма, бала кезімізде көрші бір ауылдағы кәсіптік-
техникалық училищенің оқытушысының есімі Энгельс еді. Өзі
Энгельс десе – Энгельс болатын. Түр-түсінің қара күйе жаққандай
қара домалақтығы болмаса, қазақ тілінен мақұрым еді. Орысша
сарнап, балаларды балағаттағанда жерден алып, жерге салатын.
Ол да “интернационалдық тәрбиенің” бір түрі шығар.
Баяғыда Кеңес үкіметі орнап, ауылды колхоздастыру, қалада
зауыт-фабрика салынып жатқанда, аталарымыз бөріктерін аспанға
атып, балаларының атын Зауытбай, Колхозбек, Совхозәлі, тіптен,
ат таба алмаса Қырымға демалысқа барғанда туса – Қырымбек
быттанып” алып, баласын Стақан деп те атаған.
Жалпы, ат қою жағынан қазақтар ешбір ұлттан қалысқан
емес. Әуел десеңіз атақты композитор Шопеннің есімін ұлықтап
– Шопен, Американың президенті Барак Обаманың есімін құрмет
тұтып – Обама, ұлы жазушы Эрнест Хемингуейдің құрметіне
Эрнест деп, айта берсең, осындай “көсемдер мен данышпандар”
қазақта көп-ақ.
Ал, аталарымыз алпыс жасында ұл таптырса – Алпысбай,
жетпісінде – Жетпісбай, сексенінде – Сексенбай, тоқсанында
– Тоқсанбай деп азан шақырып ат қойған.
Жүзбай деген де бар, бірақ некенсаяқ.
Мәселен, дүйсенбіде дүниеге келген қыз балаға
Дүйсенгүл, сейсенбіде туған нәрестеге – Сей-
сенбек, сәрсенбінің сәтті күні туса – Сәрсенбай,
бейсенбіде туған қызға – Бейсенгүл, жұмада
туған ұлға – Жұмағұл, сенбіде туған ұл – Сен-
бек, жексенбіде туа қалса Жексенбай деп
атаған. Ол, ол ма, таяуда Қазақ радиосынан бір
хабардан естігеніміздей, сонау баяғыда трактор-
ды өмірінде тұңғыш рет көрген қойшы ағамыз
соның “құрметіне” дүниеге келген қызының
есімін Мотор қойғанын естіп қапаландық. Есей-
генде қызының жайы қандай күйде болғанын
сезініп-ақ отырмыз.
Айналайын ақ көңіл қазағым дүбірлі дүниеде болып жатқан
сан-алуан оқиғаларға құлақ түріп, жақсысынан – үйреніп, жа-
манынан жиреніп отырады. Әйтеуір, құдайға шүкір, жақсылық,
жаңалық атаулыға жаны құмар. Елімізді, тіптен бүкіл дүниені
дүр сілкіндіріп Астанада өткен Саммитке қатысты және жаңа
ғана басталып отырған қоян жылының басында елімізде өтетін
Қысқы Азиада ойындарының құрметіне қуанышы қойнына сый-
май құптаған қазекем жаңа туған нәрестелеріне Саммитхан, Сам-
митжан, Азиадабек, Азиадагүл деп ат қойғанын естіп жатырмыз.
Әйтеуір, не де болса аман болсын бәрі де!
Жалпы, бұл әрі әзіл, әрі шындық ретінде жазып отырғанымыз
– жас отау құрып, нәресте сүйген студент жастарымызға ат қоюда
ойлансын деген ойдан туындаған жайт.
ДЎРЫС АТ ЌОЯ БІЛЕЙІК
Отау құрған студенттерге құлаққағыс
Отау құрған студенттерге құлаққағыс
Many
scholars
believe that our sup-
erstitions were once
part of ancient religi-
ons. Common examples of superstitions are
throwing salt over the left shoulder after ac-
cidentally spilling some, bowing to the new
moon while turning over the money in our
pocket or purse, avoiding walking under a la-
dder, and saying “Bless you!” when someone
sneezes.
Some superstitions come from the belief
that similar actions produce similar results.
Many people believe that a newborn baby
must be carried upstairs before being carri-
ed downstairs. This is to make sure the child
rises in the world and has a successful life.
Others believe that a sick person should be
given a potted plant instead of cut flowers.
A live plant represents hope for the patient’s
recovery, but cut flowers soon die.
Here are some other superstitions related
to various spheres of our life.
Breaking a mirror
The superstition that if you break a mi-
rror, you will have seven years’ bad luck,
comes from the belief in ancient times that
a person’s reflections was part of their soul.
As a result, people used to think that if you
broke anything with this reflection on it, such
as a mirror, you would harm the soul.
Thirteen
In most hotels all over the world you will
not find a room with the number thirteen, and
if the hotel is a skyscraper, it will go from fl-
oor twelve to floor fourteen. The superstition
that thirteen is unlucky can be traced back to
a Scandinavian myth. There were originally
only twelve gods and then along came the
god Loki to make thirteen. Loki was a misch-
ievous god who brought suffering to people.
Nowadays, people avoid planning important
events on Friday 13th (or Tuesday 13th in
some cultures), and if things go wrong on
that day, like the loss of a wallet or a key,
they blame it on the date.
Cats
Cats have always been surrounded by su-
perstitions. In ancient Egypt cats were cons-
idered sacred, but in medieval Europe many
people believed cats were witches in disgui-
se. A popular superstition about cats is that
a black cat, crossing your path from left to
right, will bring you bad luck. However, in
some cultures a black cat is thought to be a
good omen rather than a bad one.
The bride’s dress
There are some customs connected with
the marriage ceremony which go back tho-
usands of years. When the bride puts on her
white dress, she is wearing the sacred colour
of the Greeks, which represents purity and
innocence. Like a modern bride, the ancient
Greek bride wore a veil and a crown and was
carried over the threshold by the groom. On
the day she gets married, a woman is suppo-
sed to wear “something old, something new,
something borrowed and something blue”.
Blue in the rhyme stands for truth.
Rice
In certain primitive tribes the act of eating
rice together was the way people got married.
This was probably because eating together
symbolized living together and rice happen-
ed to be the local food. In some cultures rice
is thrown at weddings to protect the couple
from evil spirits. It was believed that evil spi-
rits appeared at weddings and had to be fed to
keep them from doing harm to the newlywe-
ds. Rice is also thrown at weddings because
it represents fertility and is a symbolic way of
wishing the couple many children.
The evil eye
In some Mediterranean countries, the evil
eye refers to the fact that if you say something
good about someone, you might bring them
bad luck. This probably began when people
believed that if you praise someone a lot and
give them pleasure,
the devil becomes en-
vious and finds ways
of spoiling that pleas-
ure. Saying a baby is beautiful may bring bad
luck, so superstitious people often pretend to
be spitting and say to the child “Let me not
give you the evil eye.” People also think they
can protect themselves from the evil eye by
not boasting about their success.
Touching wood
In many Christian countries, “Touch
wood” is a superstitious expression that is
supposed to prevent bad luck. Often peop-
le actually touch wood as they say it, and if
there is nothing made of wood within reach,
they touch their head or someone else’s head
instead. If someone asks “Have you ever had
a car accident?”, you might reply “No, touch
wood”, meaning “I hope it never happens”.
The origin of this custom dates almost certa-
inly from the time when people wore a cruc-
ifix made of wood and touched it as if to say
“May Christ protect me”.
Достарыңызбен бөлісу: |