Бағдарламасы бойынша жарық көрді

[
131
]
кетеміз, бірақ кең тоқталмаймыз, өйткені өзінің көркемдік 
даму барысында олар аңыз жанрының деңгейінен асып кеткен. 
Сондықтан олар туралы көбіне­көп әпсана­хикаят жанрын қа­
растырғанда сөз бола ды. Бірақ соған қарамастан бұл жерде 
оларды аңыздың жүйесін, тақырыптық бірлігін анықтау үшін 
көне аңыз үлгісі деп қараймыз.
Оғыз­қыпшақтар тарихына қатысты аңыздар қатарына 
«Жанкент қаласы туралы»
104
, «Арыстан Алып пен Тойма 
сұлу»
105
, «Көккесене»
106
сияқты шығармаларды жатқызуға 
болады, өйткені бұларда көрінетін адамдар мен әңгімеленетін 
шаһарлар сол VIII–XI ғғ. болған оқиғаларда көрнекті роль 
атқарған. Сондай қаланың бірі – Жанкент (дұрысы Жаңа­кент 
болу керек). Бұл шаһар X ғасырда оғыз ұлысының астанасы 
болып, Орта Азия, Таяу Шығыс, Жетісу, Қытай, Еділ бойын­
дағы елдердің сауда­саттық, мәдени, саяси байланыстарында 
үлкен роль атқарғаны тарихтан белгілі
107
. Жан кент қаласының 
қираған қалдықтары Қазалыдан 20­30 шақырымдай төмен 
Сырдарияның сол жағында жатыр. Қорқыттың да күмбезі осы 
маңайда болған.
Жанкент каласының қалай, қашан қирағаны туралы нақты 
жылнамалық дерек әлі табылған жоқ. Қалай болғанда да бұл 
қаланың құлауы жаугершіліктен болғаны дау туғызбаса керек. 
Мәселен, 1897 жылы мынадай бір дерек жарияланыпты: «Жент 
қаласы мен оның төңірегін жаулап алғаннан кейін моңғолдар 
Жанкентті басып алды. Олар өзенмен құлдилап төмен түсіпті, 
бірақ бұл жорыққа Жошының өзі қатысты ма, жоқ па – 
белгісіз. Жент өлкесін түгел бағындырып алғаннан соң Жошы 
әкесіне қосылу үшін Бұқараға бет алғаны анық»
108
. Де мек, 
оғыз­қыпшақ заманында гүлдеп тұрған Сыр бойындағы Жент, 
Сығанақ, т.б. қалалар сияқты оғыздардың астанасы болған 
Жанкент те Шыңғысхан бастаған моңғол шапқыншылығы ке­
зінде қатты қираған.
Ал бізге жеткен аңыздарда Жанкент шаһарының тарихы 
таза фольклорлық дәстүрде баяндалады. Бұл туралы Әлкей 
Мар ғұлан былай деп жазады: «Жанкент туралы айтылатын 
қазақ аңыздарында бұл қа ла ны мекендеген елдің жойылып 
кетуін, оның күйреп бітуін қалаға ордалы жылан қаптап 
кетуіне деп қауесет етеді. Қаланың даңқты адамдары Қорқыт 

[
132
]
ата, Сарман күса, Сан­жақ сұлтан, оның жұбайы Бикем, 
олардың ата­аналары тегісімен жы ланның шағуынан өледі. 
Жанкент патшалығын сақтау үшін Сыр бойына қара дауыл 
соқтырып, Қорқыттың күшті рухы ретінде қара бура келеді.
Сырдың төменгі жағындағы қазақтардан 1864 жылы сая­
хатшы орыс суретшісі Василий Верещагин мынадай бір сөз 
жазып алған: «Қазақтар бұрынғы заманда болған үлкен қала 
жайында аңыз айтады. Ол аңыз бойынша бұл маңайдағы үй­
лерді жыландар құртыпты. Осы өңірдің сол кездегі әмір­
шілерінің бірі өзімен көршілес беженектер патшасының 
қы 
зына үйленіпті, бірақ опасыз болған соң әйелін өлімге 
бұйырыпты. Алайда, оның қайын атасы сиқырмен қалаға жы­
ланды қаптатып жіберіпті. Сөйтіп, жыландар әміршінің өзін 
де, оның жұртын да жоқ қылыпты»
109
.
Жанкент шаһарының қирауы туралы аңыздар
110
қай кез­
де пайда болғанын анықтау қиын
111
. Ә. Марғұланның айтуын­
ша, бұл аңыз «Қорқыт кітабы» мен «Оғызнамеде» айтылатын 
Қазанбектің ордасын бешенелер қиратқан оқиғаны сурет­
тейді»
112
. Біздің ойымызша, бұл аңыз дәл бір тарихи оқиға­
ны баяндамайды. Мұнда байқалатын нәрсе – тарихи ана­
х 
ронизм: Жанкенттің қирауын бергі дәуірлерде болған деп 
әңгімелеу. Шындығында, Жанкент қаласы бірнеше соққыны 
басынан өткерген: арабтардың шабуылы, моңғолдардың 
шапқыншылығы және Ақсақ Темірдің жорықтары. Осы оқи­
ғалардың дәл қайсысы жоғарыдағы аңызға негіз болғанын 
тап басып айту қиын. Дегенмен, фольклордың әр дәуір іздерін 
бойына сіңіріп отыратынын ескерсек, бұл аңызға алғаш түп 
негіз болған оқиға мұсылман дінін таратушы арабтардың 
қалаға басып кіруі сияқты. Аңызда мұсылмандық сарынның 
айқын көрінуі де қосымша дәлел іспетті. Уақыт өте келе 
аңыз кейінгі кездерде болған оқиғаларды да қамтыған, бірақ 
бергі замандарда оқиғалар көмескі тартып, аңызда қиял 
(вымысел) басым бола бастаған. Сөйтіп, біздің дәуірге ол аңыз 
көркемделіп, көптеген қосымшалармен толықтырылып, бас­
қа сипатта жеткен. Сондықтан мазмұны мен поэтикалық 
кестесіне қарағанда жоғарыда келтірілген шығарма аңыздан 
гөрі әпсана­хикаятқа жақын. Мұнда әпсанаға тән ғажайыптық 
(фантастика) бар, кереметтіктің элементтері (элементы чудес­

[
133
]
ного) айтарлықтай көркем функция атқарып тұр. Оның 
үстіне бұл шығармаларда хикаяттың басты белгісі – діни 
(мұсылмандық) мифология айқын көрініс береді. Сонымен 
бірге мұнда көптеген елдің әпсана­хикаятында кездесетін 
айдаһар (немесе ордалы жылан) күзетіп жататын қисапсыз 
қазына туралы сюжет те баяндалады»
113
.
Міне, мұның бәрі Жанкент қаласы туралы аңыздың жанр­
лық сипаты жағынан әпсана­хикаятқа айналғанын көрсетеді. 
Демек, өте ертеде пайда болған көне аңыздар бірте­бірте әп­
сана­хикаятқа, тіпті ертегіге айналады. Мұны Қорқыт, Алып 
Арыслан, т.б. туралы шығармалардан да көреміз.
Тарихи аңыздар қазақ елінің талай ғасырлық өмірінің ең 
бір елеулі­елеулі кезеңдері туралы әңгімелеп, мәлімет береді. 
Әпсана­хикаятқа айналып кеткен Қорқыт туралы көне аңыздар 
Қазақстан жерінде VIII­X ғасырларда болған оғыз­қыпшақ 
заманының қалдырған фольклорлық ізі деуге бо лады. Қорқыт 
тарихта болған ба, жоқ па – әңгіме онда емес. Қазір біз үшін 
маңыздысы – Қорқыт бейнесі мен ол туралы фольклорлық 
шығармалардың қазақтан басқа да түркі елдерінде, әсіресе, оғыз 
тобындағы халықтарда кең жайылғандығы. Ал оғыздардың 
VIII­X ғасырларда Қазақстанның Жетісу, Сыр бойы, Арал, 
Каспий аймақтарын мекендегені тарихтан белгілі
114
. Сондай­
ақ Қорқыт туралы аңыздар мен әпсаналардың ең алғаш осы 
жерлерде туғаны да даусыз
115
. Демек, қазіргі қазақ халқының 
этногенезіне қатысқан сол кездегі тайпалармен бірге Қорқыт 
туралы шығармалар да кең жайылған. Алғаш кезде аңыз 
түрінде пайда болған әңгімелер келе­келе бұрынғы сипатын 
өзгертіп, әпсанаға айналған, әңгімелерге негіз болған оқиғалар 
көмескі тартып, ұмытылған. Сөйтіп аңыздар Қорқыт бейнесіне 
шоғырланған. Қорқыт туралы қазақ фольклорында түйінді, 
реалды оқиғаның жоқтығы осыны көрсетеді және алғашқы 
аңыз сипатты әңгімелердің циклге түсіп, көркемделіп басқа 
жанрға ауысқанын дәлелдейді. Сондықтан біз Қорқыт туралы 
қазақ арасында айтылған фольклорлық шығармаларды әп­
сана­хикаят деп танимыз
116
. Дәл осындай даму тарихын ба­
сқа да Асан Қайғы, Жиренше сияқты кейіпкерлер туралы 
шығармадан да байқауға болады. Мысалы, Әлкей Марғұлан: 
«Қорқыт, Көрұғлы, Жиренше шешен, Алдар көсе сияқты 

[
134
]
оғыз­қыпшақ заманында шығып, Сыр бойына кең тараған 
аңыздар қазақ халқының ортасында ғасырлар бойы сақталып 
келеді»
117
, – деп жазады. Әрине, ғасырлар ішінде ол аңыздар 
өзгеріп отырды, жаңа сапаға көшіп, соны сипат қабылдап 
отырды. Міне, мүндай шығармаларды аңыз демей, әпсана­
хикаят жанрының аясында қарастыру себебіміз осы.
Ал тарихи аңызға келетін болсақ, онда бір кезде болған 
оқиғаның өзегі сақталады, әңгіме айтарлықтай көркем бол­
майды және, негізінен, мәліметті қызмет атқарады, ел оны 
тамашалау үшін тыңдамайды.
Қолымыздағы материалдарға қарағанда, көне тарихи аңыз­
дардың ішіндегі жанрлық сипатын біршама тәуір сақ 
та­
ғандары қазақ елінің моңғол мен Орта Азия шапқыншыларына 
қарсы күрес жүргізген дәуірі жайында әңгімелейтіндері болып 
табылады. Тарихи тұрғыдан дәуірлесек, бұл аңыздардың 
бейнелейтін шағы – XIII­XIV ғасырлар, бірақ аңыздардың өзі 
қай мезгілде пайда болғаны туралы үзілді­кесілді пікір айту 
қиын. Дегенмен де, Шыңғыс хан, Жошы хан, Ақсақ Темір 
есімдерімен байланысты әнгімелердің сол кездің өзінде­ақ 
тууы мүмкін. Әрине, олар бізге алғашқы қалпында жетпеген, 
алайда, оқиғаның өзегін, дәуірдің тынысын, кейіпкерлердің 
іс­қылығы мен мінез­құлқын Қорқыт туралы шығармаларға 
қарағанда біршама сақтай білген. Осындай аңыздардың 
біразы Шыңғыс пен Жошы ханның қазақ елін билеп­төстеген 
шағын баяндайды. Бірақ бұл аңыздар нақты болған белгілі бір 
оқиғаны әңгімелемейді. Олардың көбісі Шыңғыс пен Жошы 
есімдеріне байланысты болып келеді де, солардың қаталдығын, 
бүкіл сол заманның рухын айқын сипаттайды. Мәселен, 
Шыңғыс хан туралы аңыздардан сол кездегі хандардың ара­
сындағы алауыздықты, бақталасты, таққа таласып, бірін­бірі 
қуғындаған ағайындылар тарихын аңғаруға болады»
118
.
Бұлардың мазмұны «Моңғолдың құпия шежіресімен» үн­
дес
119
. Алайда, қазақ аңыздары «шежіредегі» оқиғаларды тү­
гел және дәлме­дәл қайталамайды. Тіпті қазақ аңыздарында 
айтылатын кейбір оқиғалардың шындықтан алшақ екені де 
байқалады, ал енді бір шығармаларда оқиғалардың мезгілі, 
адамдары шатастырылып, қайсыбір жағдайда әр дәуірде бол­
ған оқиғалардың елесі шоғырланғаны сезіледі. Мысал үшін 

[
135
]
атақты «Ақсақ құлан» аңызын алайық. Аңыздың сюжеті 
баршаға аян: ханның баласы аңда жүріп, жаралы құланның 
тұяғынан өледі.
Аңыздың бір вариантында бұл оқиға Шыңғыс пен Жошыға 
байланысты айтылады және зерттеушілердің көбі со лай деп 
тұжырымдайды
120
. Ал басқа бір варианттарда құланнан өлген 
Жошы болады да, оның әкесі Алаша хан болып баяндалады
121
. 
Енді бір нұсқаларда аң аулап жүріп өлетін – Жошы емес, 
оның баласы
122
. Ал кейде Жәнібектің ұлы
123
я болмаса Ақсақ 
Темірдің баласы
124
болып әңгімеленеді. Тіпті кейбір текстерде 
баласы Жошы делініп, әкесінің есімі айтылмайды
125
. Міне, 
бір ғана сюжетті (оқиғаны) баяндайтын бірнеше шығармада 
кейіпкерлер әр басқа: Алаша, Шыңғыс, Жәнібек, Темірлан, 
Жошының өзі. Бұлар әр заманда өмір сүрген адамдар, бірақ мұн­
дай анахронизм бізді шошытпауға тиіс, өйткені тарихи аңыз 
фольклорлық жанр болғандықтан тарихи дәуірлерді, оқиғалар 
мен адамдарды жылнамадағыдай дәлме­дәл суреттемейді, 
оларды тарихи циклдену (исто рическая циклизация) заңына 
сәйкес өзгертеді. Олай болса, өлген баланың әкесі болып 
бірде Шыңғыстың, бірде Алашаның, бірде Жошының, бірде 
Жәнібектің көрінуі тарихи аңызды фольклорлық жанр ретінде 
тағы да бір сипаттайды (Соның өзінде де аңыз өмірде болған 
адамдарды әңгімелеген).
Ал осы аңыздағы оқиғаның өзі өмірде болған ба, ол қан­
шалықты шындыққа сәйкес келеді – міне, осы сұрақтарға 
жауап беріп көрелік. Тарихтан білетініміз: Жошы әкесінен алты 
ай бұрын, яғни 1227 жылдың ақпан айында қайтыс болған
126
. 
Алайда, оның қандай жағдайда және қалай қаза болғаны 
жайлы ешбір нақты, тарихи дерек жоқ. Тари хи еңбектер мен 
жылнамалардың, шежірелердің айтуына қарағанда, Жошы 
әкесінің ең жақсы көретін ұлы болса да онымен жөнді тіл табыса 
алмаған. Шыңғыс үлкен ұлының өрмінезділігін, ұлысын өзгеше 
билегісі келетінін онша ұнатпаған. Оның үстіне ағасымен араз 
Шағатай да отқа май құйып, әкесін барынша Жошыға қарсы 
қоюға тырысқан. Шыңғыс пен Жошы соңғы рет 1223 жылдың 
көктемінде кездеседі. Жошы әкесіне сыйлыққа мол қылып құ­
лан аулап әкеліп береді және 20 мың ақ боз ат айдап әкеледі. 
Сол бойда Жошы қыпшақ елінде қалады да, Шыңғыс басқа 

[
136
]
балаларымен кері, Моңғолияға қайтады. Осы кезден бастап 
әкесі мен баласының арасы алшақтап, қатынастары шиелінесе 
түседі. Шыңғыс Жошыға солтүстіктегі жерлердің жаулап 
алуды бұйырады, бірақ Жошы оның бұл әмірін орындамайды. 
Моңғолияға келген соң Шыңғыс үлкен ұлын шақыртады. 
Алайда, Жошы ауырып жатырмын деп келмей қалады. Өзі 
ашу 
ланып жүрген Шыңғысқа қыпшақ елінен келген бір 
моңгол Жошыны аңда көрдім дейді. Қаһарланған Шың 
ғыс 
дереу Жошыға Шағатай мен Өгетайды жұмсайды да олардың 
артынан өзі жолға шықпақшы болады. Осы кезде Жошы қаза 
болды деген хабар келеді
127
. Оның неден, қандай жағдайда қаза 
болғанын ешкім жазбайды. Әр түрлі дол бар, болжам айтылады. 
Біресе Шыңғыстың өзі у беріп өлтірткен дейді, біресе анда 
жүргенде қаза болған дейді, біресе дұшпандықтың кесірінен 
өлді дейді.
Жошының кенеттен қайтыс болуы – таңданарлық, үлкен 
жұмбақ. Сондықтан оның өлімі туралы сол кездің өзінде­ақ 
әр түрлі қауесет, жорамал туып, аңыз боп тарап кеткен. Ал­
ғаш туған әңгімелерде Жошының қаза болуы сол заманның 
рухы мен орда мүддесі тұрғысынан түсіндірілген сияқты. 
Ра 
шид­ад­Диннің айтуынша, Шыңғыс Жошы ханның қаза 
болған жағдайын тексерткенде, Жошы сол күндері ауырып 
жатқандықтан аңға шықпаған екен
128
.
Ендеше, Жошы құланның тұяғынан мерт болды деген бекер 
сөз. Ал Жошы ауырып ұзақ уақыт төсек тартып та жатпаған. 
Егер ол ұзақ уақыт ауырып жатқан болса, әкесі, бауырлары 
ашуланып, оны шабуға шықпай, көңілін сұрауға барар еді. 
Оның үстіне Жошы күмбезін қазып қарағанда, «сүйектің оң 
қолы жоқ екені анықталған»
129
. Олай болса, Жошыға қастан­
дық жасалған деген сөздің негізі бар сияқты. «Жүзжанидың 
куәландыруына қарағанда, Жошы ересен күшті, ержүрек, 
алған бетінен қайтпайтын өткір адам болған. Оның қаһарынан 
әкесі сескенген. Жошының Дешті Қыпшақта қалуының өзі­
нен көпе­көрінеу оның тұсындағы түркі тілдес тайпалардан 
империя орталығына тәуелсіз мемлекет құруды көздегендігі 
айқын көрінеді. Бұл әке мен бала арасындағы қақтығыстың 
басты себебі болды... Кейбір деректерге қарағанда, Жошы жау 
болып кетер деп сезіктенген ІІІыңғыс ханның құпия әмірімен 

[
137
]
өлтірілген»
130
. Осындай пікір басқа да деректерде кездеседі
131
. 
Демек, Жошы ауырып та өлмеген, анда да мерт болмаған
132
. Ол 
дұшпан қолынан қаза тапқан, күшпен өлтірілген, бірақ мұның 
бәрі құпия күйінде қалып, елге ресми түрде шығарылған 
(официальная версия) аңыз тарап кеткен болу керек.
Бізге жеткен аңыз да осыны дәлелдейді. Аңыздың көбіне 
сюжетті баяндау емес, өлімді музыкамен естірту формасында 
болуы кездейсоқ емес. Мұнда оқиға аңыздалмайды, аңыздың 
басты мақсаты – Жошының өлімін суреттеу емес, Шыңғыс 
ханның қаталдығын көрсету, халықтан шыққан даналардың, 
өнерпаздардың қадір­қасиетін таныту. Сондықтан Жошының 
қаза болуы екінші планда, ол Шыңғыстың образын бейнелеуге, 
оның мінез­құлқын ашуға ғана қызмет етіп тұр.
Аңыздың мазмұнына тереңдей барласақ, Шыңғыс Жошы­
ның өлгенін бұрыннан біледі, бірақ ол өзінің қаталдығына 
басып, қазалы хабарды естірткен адамды жоймақ. Сөйтіп, 
өзінің Жошыға, тағдырға деген ашуын қарапайым адамнан 
алмақ. Оның өзімшілдігі мен қаталдығы домбыраға қорғасын 
құйғанынан да, ғаламат ор қаздырып жазықсыз құландарды 
қырғанынан да көрінеді. Аңыздың бүкіл эмоциялық, ғиб­
раттық мәні осында.
Әрине, бұл аңыздың алғашқы түрі бізге беймәлім. Оның 
естірту формасында айтылатын бөлшегі орта ғасырда хатқа 
түскен. Әлкей Марғұланның айтуына қарағанда, бұл естіртуді 
алғаш қағаз бетіне түсірген адам – XIII ғасырда өмір сүрген 
ибн әл­Асир деген араб тарихшысы
133
. Оны В.В. Бартольд осы 
ғасырдың басында жарыққа шығарды
134
. Кейін бұл естірту 
парсы тіліндегі түпнұсқасымен бірге орысшаға аударылып, 
1941 жылы Алтын Ордаға қатысты материалдар жинағында 
басылды
135
. Бертінде бұл тексті М. Мағауин өзінің зерттеуінде 
пайдаланды
136
. Ал Қ. Өмірәлиев оның өлең шумақтарын 
жа риялады
137
. Алайда, бұл екі еңбекте де өлеңнің түпнұс­
қасы толық берілмеген. Сондықтан біз парсыша жазылған 
«Шад жарат аль­атрак»(«Түрік шежіресі», XV–XVI ғғ.) атты 
шежіреде түркі (тюрки) тілінде берілген осы шумақтардың 
нұсқасын дәлме­дәл беруді жөн көрдік. «Шежіренің» өзінде 
Үлуғ жыршы мен Шыңғыс ханның өлең түріндегі сөздері 
«түрікше жыр» деп аталған
138
.

[
138
]
Бұл келтірілген жырдан аңғаратынымыз – Шыңғыс ханның 
Жошының қайтыс болғанын естіртуден бұрын білетіндігі.
«Өз жарлығың өзіңе жауап», – дейді ұлы жыршы Шың­
ғыстың «Жошы өлген болды ма?» – деген сөзін естіген соң. 
Яғни, «Жошы өлді» деген сөз өз аузынан шыққан соң Шыңғыс 
ешкімді жазалай алмайтын болады. Мұндай жағдай «Ақсақ 
құлан» аңызының барлық варианттарында кездеседі.
Ал енді аңыздың сюжетіне келсек, құрылысы жағынан ол 
үш бөлшектен тұрады. Бірінші бөлшек: Жошының аңға шы­
ғып, құландарды қууы. Құланның айғыры жаралы бо 
лып, 
оны мерт қылуы. Екінші бөлшек: Шыңғыстың: «Кімде­кім 
Жо шының өлімін естіртсе, аузына қорғасын құямын!»– деген 
жарлығын бұзып, Кербұғаның (Кет Бұқа – өнерпаз күйші, 
домбырашы, ұлы жыршы) өнер арқылы Шыңғысқа қазаны ес­
тіртуі, Шыңғыстың домбыраның шанағына қорғасын құюы. 
Үшінші бөлшек: қаһарлы әкенің елге ғаламат ор қаздырып, 
құлан біткенді орға түсіріп, қыруы.
Осы үш бөлшектің біріншісі – негізгі оқиға: Жошының қаза 
болуы. Бұл тарихқа сәйкес: Жошы әкесінің тірі кезінде өлген. 
Ал бірақ Жошының өлу себебін баяндау – фольклорлық қиял 
(вымысел), бірақ шындыққа саятын қиял, өйткені ол кезде 
Шыңғыс та, оның балалары да құлан аулауды машық еткен.
Алайда, осы негізгі оқиға аңызда тікелей айтылмайды. Аңыз 
басты көңілді екінші және үшінші бөлшектерге аударады. 
Мұнда фольклорлық дәстүр күшіне еніп, оқиғадан гөрі Шың­
ғыстың қаһарлылығын, қаталдығын көрсетуге күш салынған. 
Бұл, сөз жоқ, аңыздың көп уақыт бойына көркем фольклормен 
қатар, солардың ортасында өмір сүргенінің нәтижесі. Сон­
дықтан да, «Ақсақ құлан» аңызында тарихи оқиға кө мес кі­
леніп, оның есесіне біршама әрлей баяндау етек алған.
Қазақтың көне тарихи аңыздарына Алтын Орда дәуірі мен 
Қазақ хандығы құрылған шақтың оқиғаларын баяндайтын 
Тоқ тамыс, Едіге, Ақсақ Темір, Жәнібек, Асан Қайғы есімдеріне 
байланысты шығармаларды да жатқызуға бола 
ды
139
. Бұл 
аңыздарда нақты бір тарихи оқиға суреттелмесе де, жалпы 
сол мезгіл шындығы тарихи бірнеше оқиғаны шоғырландыру 
арқылы көрсетіледі. Мәселен, Тоқтамыс жайындағы аңызда 
сол кезде анық болған Тоқтамыс пен Едіге арасындағы (бірде 

[
139
]
тату, бірде араз) қатынас Хабардин және Сәтемір (Ақсақ Темір) 
деген қаһармандардың араласуы арқылы баяндалады.
Оғыз­қыпшақ дәуірі мен моңғол шапқыншылығы, Ал тын Орда 
замандарында пайда болып, уақытпен бірге талай өзгеріске 
ұшыраған көне тарихи аңыздарға қарағанда XVIII­XIX ға­
сырлардың оқиғаларын баяндайтын шығармалар та 
рихи 
негізін айқынырақ сақтаған. Әсіресе, жоңғар қалмақ тарына 
қарсы ұрыс­соғыстар жайындағы аңыздар өзінің та 
рихи 
шындылығымен құнды. Еңбегіміздің мақсаты бүкіл тарихи 
аңыздарды талдау емес, тарихи аңызды жанр ретінде сипаттау 
болғандықтан біз бұл жерде тек XVIII ғасырдағы оқиғаларға 
бай ланысты аңыздарға тоқталмақпыз. «Бұл шығармалардың» 
негізгі мазмұны Қалдан Серен мен Севан Рабданның шабуылы 
және жоңғар феодалдарының басқыншылық әрекеттеріне 
қарсы қазақ халқының көрсеткен ерлік күресі туралы болады. 
Сондай­ақ феодалдардың өз ішіндегі қантөгіс қақтығыстар 
мен «Ақтабан шұбырынды» жайлы да көп­көп шығармалар 
туды»
140
.
Солардың ішінде нақтылы оқиғаны баяндайтын аңыздар да 
көп. Мұндай шығармалардың көпшілігі жасақтарды басқарып, 
кескілескен ұрыста ерлігімен елді таңдандырған қолбасшы 
батырлар, сұлтандар есімімен байланысты болып келеді
141
. Мі­
не, осындай аңыздардың ішінен мысалға Қазыбек, Абылай, 
Бөгенбай, Қабанбай, Байғозы, Жапақтардың басынан кешкен 
оқиғаларды баяндайтын шығармаларды атауға болады. Бұл 
шығармалардың басты ерекшелігі – нақты болған оқиғаға 
негізделгендігі. Мәселен, Абылай ханның жоңғарлықтарға 
тұтқын болуы жайындағы аңызды алайық. Тарихи мағлұ мат­
тар бойынша жоңғарлықтар не­бәрі 50 жылдың ішінде, яғни 
XVIII ғасырдың бірінші жартысында, қазақ еліне бірнеше 
дүркін шабуыл жасап, екі ел арасында 1710,1717­1718, 
1723,1728,1730,1741­1743 жылдары қиян­кескі ұрыстар бо­
лады
142
. Сондай ұрыстардың бірінде (1741) Абылай 2 мыңдай 
жасағымен жоңғарлықтардың қолына түсіп, тұтқыннан Ресей 
елшілігінің араласуы арқасында босайды
143
.
Аңызда осы оқиға дәл бейнеленген, бірақ, әрине, тари­
хи жылнамалар мен құжаттардан өзгеше. Шоқан Уәлиханов 
жазып алған аңыз бойынша, жоңғарлықтардың кезекті бір 

[
140
]
шабуылында Абылай жекпе­жекке шығып Қалдан Сереннің 
Шарыш деген баласын өлтіреді. Қалдан баласын өлтірген 
адамды кім болса да, қайдан болса да тауып әкелуді бұйырады. 
Қалмақтар аңдып жүріп, Абылайды серіктерімен аңда жүр­
генде қолға түсіреді де Қалданға алып келеді
144
.
Ал екінші бір аңызда Абылайдың тұтқынға түсуі басқаша 
баяндалады. Қалдан Серен Абылайға: «Еркімен маған бағын­
сын, әйтпесе соғыс ашамын!» – деп елші жібереді. Абы лай 
ашуланып, елшіні өлімге бұйырады да: «Жау қолын қарсы 
алуға дайынмын!» – деп хабар жібереді.
Қалдан Серен мұны естіген соң бірнеше мың әскер жібереді. 
Осы ұрыста Абылай қолға түседі. Оның жеңілген себебін аңыз 
елшіні өлтіргендіктен болды деп түсіндіреді
145
.
Міне, Абылайдың тұтқынға түсуін екі аңыз екі түрлі 
баяндайды. Бұл – фольклор табиғатынан туып отырған құ­
былыс, сондықтан бұл жерде ешбір жалғандық жоқ. Өйткені, 
біз жоғарыда айтқанымыздай, фольклорлық шығарма қанша­
лықты шыншыл болғанымен тарихи фактіні сол қалпында 
суреттемейді. Халық бұл фактіні өзінің қалауынша суреттейді. 
Мәселен, Абылайдың дәл қандай жағдайда жау қолына түске­
н ін ешкім тура айта алмайды, себебі оны көрген адамдардың 
я болмаса Абылайдың өзінің сөзі сол кезде хатқа түспеген, 

[
141
]
демек, ауызша тарап, бірден­бірге ай 
тылып, біздің дәуірге 
дейін көп өзгеріске түскен. Сондықтан айтушылар оқиғаның 
өзін сақтап, оны өздерінше түсіндіріп отырған (Фольклорлық 
шығармалардың варианттары болатыны да осыдан). Сонымен 
бірге Абылайдың тұтқында не көргенін, қандай жағдайда 
болғанын да дәлме­дәл аңыздамаған. Ол туралы әзірге тарихи 
дерек те жоқ.
Рас, Шоқан нұсқасындағы тұтқында жатқан Абылайдың 
тағдыры шындыққа жақын келетін сияқты: өлген баланың 
шешесі күнде Абылайға, оның серіктеріне қарғыс айтып, 
лағынеттеп отырады. Шыдамы таусылған Абылай бір күні 
дірілдеп, тісін шықырлатып, жұдырығын түйіп келе жатқан 
әйелге: «Ей, қақпас қалмақ! Сенің ұлың сияқты қаңғыбас құл 
қайда өлмеген?!» – дейді. Әйел ойбайлап Қалданға барады да, 
Абылайды өлтіруді талап етеді
146
.
Міне, аңыздың осы тұсы шындыққа жанасады: тұтқындағы 
адамның өмірі тәтті болмаса керек. Оның үстіне тағы бір айтатын 
нәрсе: Шоқан жазып алған уақытта Абылай туралы әңгіме, 
аңыздар тарихи шындықтан онша алшақтамаған болатын, олар 
әлі фольклорлық жанрдың аясына то лық түспеген­ді, өйткені 
оқиғаның болған кезінен онша көп уақыт өткен жоқ­ты. Және 
Абылай тұқымының үйлерінде (Шыңғыстың да үйінде) ол 
туралы әңгімелер мен аңыздар барынша алғашқы қалпында 
сақталған, сұлтандар бабалары жайлы өтірік сөз айтқызбаған. 
Бірақ соның өзінде де қосымша жамау болған. Оған дәлел 
ретінде Абылайдың жекпе­жекте Қалданның Шарыш деген 
баласын өлтірген эпизодты айтуға болады. Абылайдың ер­
жүрек, найзагер, батыр болғаны рас, бірақ ол ешқашан Қал­
данның баласымен жекпе­жекке шыққан емес. Тақта 18 жыл 
отырған Қалдан Сереннің үш ұлы, бірнеше қызы болған, алайда 
оның ұлдары жас болғандықтан қазақтарға қарсы соғыстарға 
қатынаса алмаған. Қалдан өлгенде (1745 жылы) оның үлкен 
ұлы Лама­Доржы 19 жаста, ортаншы ұлы Севан­Доржы 13 
жаста, кенже баласы Севан­Дашы 7 жаста болған
147
. Байқап 
талдасақ, 1741 жылы Абылай тұтқын болғанда, ол 15 жаста, 
ал аңыздағы жекпе­жек одан ерте болған. Демек, Шоқан 
келтірген тексте Абылайды асыра мақтау үшін фольклорлық 
дәстүр пайдаланылып, бұрынғы өткен бабалар туралы әңгіме 

[
142
]
(семьялық хроника десек те болады) тарихи аңызға айналған 
да, осы жанрға тән сипаттарға ие болған. Мұны аңыздың 
соңынан да байқауға болады: әйелінің іс­әрекетін көріп: «Осы 
Абылайды өлтіріп қояр», – деп қауіптенген Қалдан Серен 
қазақтың ханын жанындағы Жапақ батырмен бірге босатып, 
еліне қайтарады
148
.
Шындығында олай емес, бірақ айтушылар осылай етіп көр­
сеткісі келген. Жалпы, тарихи аңызда оқиғаның сұлбасы 
сақ талып, адамдардың істері, мінез­құлқы дәуірдің, қауым­
ның талабына сай баяндалады. Сол себепті де Абылайдың 
тұтқынға түскені туралы аңызда сұлтанның бейнесі сол кездің 
қажеттігіне сәйкес дәріптеле суреттелген. Аңызды айтушы мен 
тыңдаушылар үшін Абылайдың өз басынан гөрі қазақ сұлтанын 
қалмақтың қонтажысынан артық етіп көрсету маңызды. 
Кейбір осы сюжеттес аңыздарда Абылайдың орнында басқа 
бі 
реудің болатыны сондықтан, бірақ мұнда біраз сюжеттік 
өзгешеліктер бар
149
. Қонтажыны нашар етіп көрсету Қазыбек 
туралы аңыздарда да орын алған
150
.
Қазақ елінің өкілін жаудың ханынан басым қылып, көтере 
суреттеу – фольклорлық шығармадағы ең басты тәсіл. Сондық­
тан сұлтандар мен батырларды бейнелейтін аңыздардағы дәріп­
теу – шарттылықтың бір түрі. Хан, сұлтандарды халық оның 
байлығы мен билігі үшін мадақтамайды, керісінше, жауға 
қарсы күресте ерлік көрсетіп, ел бастағаны үшін, ақыл­айламен 
жол көрсеткені үшін және ең бастысы – елдің атынан сөйлеп, 
халықтың жоғын жоқтап, соның көрнекті өкілі бола білгені 
үшін дәріптейді. Мұны біз Абы лай туралы басқа аңыздарды 
қарастырсақ, анық байқаймыз. Сыртқы шапқыншылыққа 
қарсы күрестен басқа оқиғаларға қатысқан Абылай туралы 
аңыздарда, әсіресе, қазақ пен қырғыз елінің ішкі оқиғаларына 
байланысты аңыздарда Абылай ханның бейнесі басқа, халыққа 
жат қырынан көрінеді. Оның тыныш жатқан бауырлас қырғыз 
елін шауып, тұтқынға түскені
151
жайлы халық арасында аңыз 
тудырмауы кездейсоқ емес.
Қазақ елінің тарихы мен тағдырында XVIII ғасыр – қат­қабат 
оқиғаларға толы кезең. Үстем тап өкілдері жазықсыз, момын 
ауылдарды барымталап, кедей­жатақтың мал­мүлкін талауға 
түсіріп, күн көрсетпейді. Ел ішінде жер дауы, жесір дауы, құн 

[
143
]
дауы көбейді. Бірақ, атамекен қонысы, жер суы тарылып, күн 
көрісі қиынға айнала бастаған қалың бұқара хан­сұлтандардың 
бұл әрекетіне күшті қарсылық көрсетеді. Әсіресе, Абылай 
мен Нұралы ханның халыққа көрсеткен қиянаты елдің ашу­
ызасын келтіреді. Міне, осындай тарихи оқиғалар мен тарихи 
адамдар туралы, әсіресе, еңбекші халықтың хан зорлығына 
қарсы көтерілісі туралы бірсыпыра жыр, әңгімелер бар. Сон­
дай аңыз­әңгімелердің бірі Абылай ханның жалғыз қызы 
Айтолқынның өлімі
152 
туралы. Көпшілік халық болып, ай­
тып келген бұл әңгімеде Абылай ханның қанағатсыздығы, 
азғындығы айтылады. Жағалбайлының берген сый­құрметін 
азсынып, Абылай оларға үлкен айып салады. Бірақ қатал 
ханның бұл бұйрығына жұрт көнбейді. Абылай ашуға мініп, 
жазықсыз жатқан Жағалбайлыны шауып, малын айдап, қан 
жылатып кетеді. Бұл оқиғаны халық: «Жайлау толған төрт 
түлік малы бар Жағал байлы деген жазықсыз жатқан ел еді. Сол 
елдің тынышын бұзып, бірде малыңды, бірде жаныңды бер деп 
қиғылықты салған хан болыпты. Бірақ ханның бұл қорлығына 
Жағалбайлы көнбепті. Абылай ашуға мініп, артына мың жігіт 
ертіп, жазықсыз жатқан Жағалбайлыны шауып алыпты. Сол 
соғыста Абылай ханның жалғыз қызы Айтолқын арғымақ атқа 
мініп, садақ тартып, сар желіп, әкесімен қатар жүріпті.
Жағалбайлы жасақ жинап, жауға шауып, кек алмаққа 
бекіпті. Айтолқынды өлтіріп, Абылай ханның есінен кетпестей 
ерлік көрсетіпті
153
.
Сөйтіп, XVIII ғасырдың оқиғаларын бейнелейтін тари­
хи аңыз­әңгімелерде жуан ата, аға сұлтандардың еңбекші 
халыққа жасаған озбырлық әрекеттері дәл баяндалады.
Қолына қару алып, хан зорлығына қарсы көтерілген ха лық­
тың ашу­ызасы анық суреттеледі»
154
.
Сонымен, сөзімізді қорытар болсақ, мынаны айтуға бо­
лады. XVIII ғасырда туған тарихи аңыздар тарихи фактілер 
мен тарихи жағдайларды біршама нақтылы, дәл суреттейді. 
Мысалы, сыртқы шапқыншыларға тойтарыс беру жолындағы 
соғыстар, 1730 жылы Аңырақайда қазақтар жеңген ұрыс, 
1741­1742 жылдарғы Абылай бастаған жасақтардың соғысы, 
олардың тұтқынға түсуі, Абылайдың Ботақанды өлтіріп, 
Жа 
найды байлап алуы, төлеңгіттердің Жағалбайлыны 

[
144
]
шабуы, т.т. – міне, осының бәрі тарихта шын болған оқиғалар. 
Бұл оқиғалар жайындағы аңыздарда баяғыда болған жайттар 
баян далмайды (оны көне аңыз бен хикаяттан көреміз), кері­
сінше, өз дәуірінің көкейтесті мәселелері, реальді өмірі сурет­
теледі.
Демек, фольклорлық жанр ретінде тарихи аңыз XVIII ға­
сырда жаңа сатыға көтеріліп, өзіне хас белгілер мен сипаттарға 
толық ие болады. Сөйтіп, ол бізге сол дәуірдің тари хын баяндап, 
сол кездегі оқиғалардан, өмірден мәлімет береді, білімімізді 
арттырады.
Ендігі әңгіме топонимикалық аңыз туралы. Жоғарыда 
айтқанымыздай, бұл атау мен жіктеу шартты, өйткені аңыз 
болған соң ол міндетті түрде бір оқиғамен байланысты бо лады, 
яғни тарихи шындыққа негізделеді. Сондықтан топономика­
лық аңыз жартылай тарихи болады. Олай болмаған жағдайда 
ондай шығарма аңыз жанрына жатпайды.
Қазақтарда жер­су, тау­тас, елді мекен, өзен­көл жай ында 
ауызша айтылатын әңгімелер өте көп. Ол түсінікті де. Бүкіл 
өмірін табиғат аясында өткізген ел өзін қоршаған әлем туралы 
білгісі келіп, сол объектінің ерекшелігін ескеріп, не месе тір­
ші лігінің қажеттігіне байланысты, я болмаса қиялға ерік бе­
ріп, неше түрлі миф, әпсана, аңыздар шығарған. Фи лология 
ғылымының докторы М. Базарбаев дұрыс айтады:
«Адам мен жер, табиғат, оның орын тепкен мекені, жайы, 
осыған байланысты ұғым, тілі деген проблема көркем әдебиет 
үшін, яғни образбен ойлау өнері үшін, халықтың айнала 
әлемді бейнелі сурет, кейіптеу жолымен тануы үшін ең алғаш 
материалдар болған...»
155
Солай пайда болған фольклорлық 
жанрлардың бірі – белгілі бір мекен, жер­су, өзен­көл, тау­
тас ерекшеліктері мен тарихын әңгімелейтін топонимикалық 
аңыз.
Алайда, жер­су, мекен аттарына байланысты әңгіменің 
бәрі түгелімен аңыз болмайды. Олардың ішінде тек бір та рихи 
оқиғаға немесе адамға байланыстысы ғана аңыз деп танылуы 
керек. Басқаша айтқанда, жер­су, мекен аттарын түсіндіретін 
этиологиялық (себеп­салдарлы) мәндегі әңгіме аңыз болып 
саналмайды. Егер әңгіме сол жерде, яки қалада болған оқи­
ғаны баяндап, ешқандай ғажайыпты, тылсым ұғыммен бай­

[
145
]
ланыстырмаса, ондай әңгімені топонимикалық аңыз деп білу 
қажет. Мұндай әңгіменің басты нысанасы – мекеннің атының 
қайдан пайда болғанын түсіндіру емес, сол мекенде болған 
оқиғаны хабарлау, бірақ сырттай қарағанда әңгімеші мекеннің 
атын түсіндіріп отырған сияқты болып көрінеді.
Ал жер­су, мекеннің қалай пайда болып, оның атының 
қай 
дан шыққанын түсіндіруді мақсат тұтатын әңгімелерді 
мифке немесе әпсана­хикаятқа жатқызу керек, өйткені мұнда 
себепті­салдарлы (этиологичность) сипат бар, я бол маса саналы 
көркемдеу бар. Әрине, мұнда бір нәрсені ескеру керек: мекеннің 
пайда болу тарихының түп негізі шын болуы ықтимал. Мұндай 
жағдайда әңгіменің көркемдік қасиетіне көңіл болу керек. 
Саналы түрде көркемдеу жоқ болып, мекен тарихы шындыққа 
сәйкес келсе, ондай әңгімені аңыз деуге болады.
Топонимикалық аңыздар таза тарихи аңыздардан гөрі көр­
кемдеу болады, сондықтан онда сөз өнерінің нышаны байқа­
лады. Мұнда көркем қиял шығарма мазмұнының хабарла­
малық сипатын өзгертіп, оған ғибраттық сипат бере бастайды. 
Сондықтан аңыздың бұл түрінде әпсана­хикаяттың белгілері 
бой көрсетіп қалады. Оқиға болған мезгіл алыстаған сайын 
топонимикалық аңызда бірінші қатарға сол оқиға болған жер 
туралы хабар шыға бастайды да, тарихи негіз көмескілене 
түседі. Уақыт өткен сайын бұл аңыз көркемделе береді де, 
бірте­бірте әпсана­хикаятқа айнала бастайды
156
.
Қазақтың топонимикалық аңыздары екі түрлі болып келеді. 
Бірі – тарихи оқиғамен, дәлірек айтсақ, қоқандықтар мен 
қалмақтарға қарсы соғыстармен байланысты болып келеді 
де сол ұрыс болған жерлерді суреттеп, оқиғаны баяндайды
157
. 
Сондай аңыздардың қатарына, мысалы, «Сары өзен» деп 
аталатын күй аңызын жатқызуға болады
158
. Мұнда қазақ 
пен қалмақтардың арасындағы жаугершілік заманында жау 
қолына түсіп тұтқында малшы болған жылқышы Саймақтың 
тағдыры баяндалады. Өзінің күйшілік өнерінің арқасында ол 
тұтқыннан босап, еліне қайтып келе жатқанда, Сары өзеннен 
өтеді. Осы кезде астындағы Сарыжорға кісінеп қоя береді. 
Жануар да болса туған жерін сағынған атқа таңғалып, Саймақ 
өзінің көрген­білгенін баяндап, еліне деген сағынышын біл­
діріп «Сары өзен» күйін шығарады.
10­278

[
146
]
Ал келесі аңызда топонимикалық сарын мен тарихи нақты 
оқиға аралас келеді. Жер атының неліктен «Шом қалған» 
деп аталуы бұл аңызда өмірде болған тарихи оқиғамен бай­
ланыстырылады: Отар маңайындағы Қопа өзенінің бойында 
көшіп жүрген қазақтар қоқандықтардың қысымына шыдамай, 
олардың салықшыларын өлтіріп, тірі қалғанын масқаралап, 
қуып жібереді. Қаһарланған қоқан ханы қазақтарды жазалауға 
қисапсыз көп әскер жібереді. Қоқандықтар қазақтардың 
еркектерін өлтіріп, әйел мен балаларын тұтқынға алып, мал­
мүлкін талан­таражға салады.
Қазақ елі де намысқа тырысып бағады. Осы кезде шапыраш­
ты руынан ержүрек батыр Сұраншы Ақылбекұлы шығып, 
аман қалған жігіттерден азғана қол жинап, қоқандықтарға 
той тарыс беруге қамданады. Сан жағынан басым жауды бетпе­
бет ұрыста жеңу қиын екенін білген Сұраншы жасағымен түн 
қараңғылығын жамылып, қоқандықтардың шебіне тақау 
келеді де, жігіттеріне әр жерден көп қылып от жағып, у­шуды 
көбейтуді бұйырады. Содан соң қоқандықтарға «еркімен 
берілсін!» – деп елші жібереді.
Қоқандықтар қаптаған отты көріп, азан­қазан болып жатқан 
шуды естіп, Сұраншы көп әскер жиған екен деп шошиды. Осы 
сәтті күтіп тұрған Сұраншы қолымен лап қояды. Жау бытырап 
қашады, тіпті түйелерінің қомдарын тастай зытады. Содан бері 
осы жер «Шом қалған» деп аталады дейді аңыз
159
.
Мысалға келтірілген екі аңыз да таза топонимикалық, мұн­
да бұл жанрға тиісті белгілердің бәрі бар десе де болады: та­
рихи шындыққа сай келетін оқиғалық, белгілі бір жердің, 
судың аталып отыруы, ешқандай кереметтіктің жоқтығы, 
көркемдеудің біршама жұпынылығы.
Топонимикалық аңыздың екінші түріне жер­су, мекен атын 
нақты бір тарихи фактіге қатысы жоқ, бірақ жалпы шындыққа 
саятын оқиға арқылы баяндайтын, сондай­ақ белгілі бір жер­
судың пайда болуын ешбір мифтік ұғымға байланыстырмай, 
бірақ қиялға негізделе әңгімелейтін шығармалар жатады
160
. 
Бұл аңыздардың мазмұны көбіне қайғылы болады, әңгіме ке­
неттен аяқталып, оқиға күрт үзіледі, ал кейіпкерлер ба қытсыз 
жағдайға душар болады. Сөзіміз дәлелді болу үшін екі­үш 
мысал келтірейік.

[
147
]
«Баяғыда Ақтөбе деген шаһарда Махмұт деген хан билік 
жасап тұрыпты, – дейді «Жорғабел» деген жер атына 
байланысты аңызда. Оның Жипар (Жұпар?– С.Қ.) атты әйелі 
болыпты. Бір күні әйелі күйеуіне назданып: «Маған құланның 
еркегі мен ұрғашысын ұстатып, сыйға тартшы!» – депті.
Махмұт хан құба жоннан бір еркек, бір ұрғашы екі құланды 
ұстатып, оларды жан­жағын қоршап, арнайылаған жерге 
жіберіп, әйелінің өтінішін орындапты. Бұл құландарды бір 
уәзір күтіп­бағатын болыпты, ал құландар қамауда жайылған 
жері «Құлан қорық» деп аталыпты.
Қамаудағы құландар төлденіп, олардың саны көбейіп, 
қорыққа сыймай, бір күні дуалды үш жерден бұзып, құба жонға 
қашып кетіпті. Қорықшы Тулаға құлан үйірін тоқтата алмаған 
соң: «Құландар қашып кетті, оларды ұстау мүмкін емес»,– деп 
Махмұт ханға хабар береді. Хабарды естісімен Махмұт Байбаш 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: