Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У

бір кезден, шақтан өтті» дегенді білдіреді. Мұндағы кез, шақ байырғы
әдебиетте "алпыс үш жас"дегенді аңғартса керек. Ертеректегі қазақ
салтында мүшел жасты да (13, 25, 37,49,61 т.б.) қасиетті деп есептеген.
Сондықтан мүшел жастың біріне толған аламды «тым алыс сапарға
шықпайды», «көзсіз тәуекелге бармайды», «қауіп-қатерден сақтанып
жүреді» деп отырады. Немесе мүшел жасты тура атамай орағыта айтқан.
Бұлбұл үнді Біржан салдың ақын Сарамен айтысында «Адымым күні
бүгін қалыбында, Екі жыл отыз беске келгеніме» деуінде, бәлкім
осындай сырдың болуы да ықтимал. Әрине, санды тура атамаудың бұдан
басқа да өзге орайлары бар. Мысалы, ақ берен ақын Есет Қараұлының
(1779-1860): 
Назданып аяқ көсілген, 
Сылдырап белін шешінген. 
Алма мойын арудың, 
Ажары кетер бетінен.
Екі он бестен жасы өтсе, – деуі айрықша экспрессия жасаудың
тәсілі.
Сәске мезгілінің өзін халық бірнеше шаққа бөледі. Күн ұясынан
құрық бойы көшірілген шақ – сәске немесе ерте сәске.
Бұдан кейінгі мезгіл – ұлы сәске – қан сәске
38
 деп те, жалған түс
39
деп те аталады. Еліміздің батыс аймағында тәуліктің осы мезгілін
білдіретін сиыр түсі деген атау да қолданылған:
Жайылған атын алдырып, Үстіне тұрман ер салып, Сиыр түсі
болғанда, Сағыздан өтіп заң салды (Ығылман Шөреков).
Сөз тегін айтылмайды. Сәскенің бұл мезгілі неге төрт түліктің бір
түлігімен аталған? «Ұлықбектің келтірген мағлұматына қарағанда,
кейбір түркі халықтары, мәселен ұйғырлар, тәулікті он екіге бөліп, әр
үлесін чағ деп атаған. Чағтың ұзақтығы екі сағат болды. Ұйғырлар кешкі
чағ, ут (сиыр) чағ, барыс чағ, т.с. с. деген. Моңғолдар да тәулікті он екіге
бөліп, бөліктерді цағ деп атаған. Оларда хулугун цағ (тышқан шақ), хукар
цағ (сиыр шақ), барыс цағ т.с.с. болған» деген қызықты дерек келтіре
отырып, М.Ысқақов: «Бірақ бұл цағтарды абыздар ғана білген. Байырғы
қазақ календарында тышқан шағы, сиыр шағы, барыс шағы т.с.с.
болғандығы немесе болмағандығы жөнінде әлі нақтылы мағлұматтар
38
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.
39
Куфтин Б.Г. Календарь и первобытная астрономия киргиз-казахского народа // Этнографическое
обозрение, 1916. 3-4. М., 1918.
36

жоқ. Оларды жұлдызшылар мен есепшілер ғана біліп, ұмыт болуы
мүмкін»
40
– дейді. Бұл жерде зерттеушінің түркі-моңғолдарда
қолданылған он екі шақ туралы қызықты дерегі қазақ тіліндегі айыр
түсі деген атауды ут (сиыр) шағымен байланысты қарауға түрткі
болатын тәрізді.
Халық тіліндегі бұл атаулардың бәрі түске дейінгі мезгілге қатысты.
Халық ақындарының жыр кестесінде кездесетін түсі мәлі сөзі «түскі
шақ, түс кезі» дегенді білдіреді.

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: