ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ РАДИОТЕХНИКА САЛАСЫНА

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
185 
жуығы,  ұлт тілінде қолданыс тапқан.   Сөздікте қамтылған  көптеген 
атаулар  сол  кезден  бастап  тілдік  қолданысымызға  еніп,  ұлт  тілінде 
жасалған  терминқорымызды  байытты.  Мысалы,    алқа  (коллегия), 
қаулы  (постановление),  тергеуші  (следователь),  нұсқау  (инструкция), 
көшірме  (выписка),  т.б.  Бұл  терминдер  сәтті  жасалған  терминдер 
ретінде  қазіргі  кезде  де  қолданылып  жүр.  Және  сөздікте  табтау 
(классификация),  кенеге  (журнал),  нобай  (конспект)  сияқты  сәтті 
жасала қоймаған терминдер де кездеседі.  
Сөздікте  өзге  тілдерден  (негізінен  Еуропа  халықтарының 
тілдерінен)  қабылданған  терминдер  қазақ  тілінің  дыбыстық 
ерекшеліктеріне    сәйкестендіріп  алынған.  Мысалы,  қанал  (канал), 
карантін  (карантин),  әкті  (акт),  депезет  (депозит),    пыланет  (планета), 
ұстап (устав), қарауыл (караул), иот (иод), понтан (фонтан), т.б.  
Н.  Қаратышқанұлының  сөздігінде  берілген  кеңсе  (канцелярия), 
әдіс (метод), бәсеке (конкуренция), несие (кредит) сияқты атаулар қазір  
еш  өзгеріссіз  қолданылып  келсе,  қостабан  (трапеция),  қашақ 
(дезертир),  желдік  (парус)      сияқты  терминдер  30-жылдардан  бастап 
мүлдем қолданылмай кеткен.  
«Пән  сөздеріндегі»  терминдерге  талдау  жасай  келе,    сөздіктегі 
сол  кезеңде  қабылданған  біздің  зерттеп  отырған    салаларымызға 
қатысты терминдерге тоқталып өтейік.  
 Басқа  тілдің  сөздерін  қазақ  тілінің  дыбыстау  заңдылықтарына 
сәйкестендіріп  айтып,  жазып  қабылдаған  терминдер:  ампер–әмпір, 
амперметр– әмпір метір, атом –атым, барометр–барометір, вольт–
бөлт,  вольтметр–бөлт  метір,  газ  –  ғаз,  инженер–енженер,  катод–
катот, манометр–манометір, гальвонометр–галбанметр, т.б. 
Сөздіктегі  қазір  тілімізде  еш  өзгеріссіз  сол    қалпында  
қолданылатын  терминдер:  величина  –  шама,  проводник  –  өткізгіш, 
сила  –  күш,  упругость  –  серпімділік,  движение  –  қозғалыс,  свет    – 
жарық, скорость  – жылдамдық, т.б.    
Сөздікте  кездескен  кейбір  терминдер  қысу  (давление)  қазір 
қысым, сыйым (емкость) сыйымдылық,  тербелу (колебание) тербеліс, 
үйкеу (трение)   үйкеліс терминдерінің   баламасы ретінде мағыналық, 
тұлғалық өзгерістерімен терминқорымызға қосылды.   
Бірқатар  терминдер  вентиляция  –  желдету    (сөздікте  дем 
тартар), авария – апат (зиян), атмосфера – атмосфера (ауа), воздух 
–  ауа  (әуе),  изолятор  –  оқшаулатқыш  (қоршау),  ток  –  ток  (ағын), 
катушка    –  орауыш  (ұршық),  конденсатор    –  конденсатор 
(қорландырғыш), 
сопротивление  –  кедергі  (қарсылық)  тәрізді 
баламалармен алмастырылып, қазір тілімізде қолданылып келеді.   
Н.  Қаратышқанұлының  сөздігінде  біздің  саламызға  да    қатысты 
сәтсіз шыққан терминдер бар.  Мысалы, внутреннее сопротивление  – 
елементтің  өз  тұтқырлығы,  бегущие  волны    –  жылжыма  толқын, 
Пожалуйста
, 
зарегистрируйте
 
свою
 
копию
 pdfFactory Pro 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
186 
изолированный проводник  –  қорытпа, длина волны  – толқын тұрығы, 
свободное электричество – тартпалы електір, твердое тело – қатты 
зат,т.б.  
 
Бұл 
жөнінде 
ғалым 
Ш.Құрманбайұлы 
былай 
дейді:                            
«Н.  Қаратышқанұлы  түзген  сөздікті    мүлде  кемшіліксіз  деуден  де 
аулақпыз. Онда терминге дәл балама тауып, ықшам сөз жасаудан гөрі 
растрата    –  жұмсаб  жоқ  қылу,    бомбардировка    –  зеңбірек  астына 
алу,  гаубица    –  келте  зеңбірек,  гейзер    –  ыстық  бұлақ,  место    –  кен 
шығатұн жер, отвертка  – бетін ашқыш, бұранда кілт түрінде оның 
мағынасын  түсіндіріп,  сипаттап  аудару  немесе  аэронавтика    – 
қалықтама, музыка  – күй, оригинал  – өзі, спорт - ермек сияқты аса 
сәтті  жасала  қоймаған  терминдер  де  ұшырасады.  Мұндай 
кемшіліктерді сөздік түзген авторға телудің негізі жоқ, өйткені ол оқу 
комиссариатының  білім  ордасы  қабылдаған  атауларды  жинақтап, 
әліпбилік  тәртіпке  келтіріп  жүйелеуші,  құрастырушы  болып 
табылатын-ды» [1, 176].   
Сөздікте  қазір  тілімізде    қолданылмай    жүрген  терминдердің 
ішінен  іріктеп  алып,  қажетімізге  жаратуға  болатындары    жоқ  емес. 
Мысалы, радиоэлектроника саласындағы «интерференция» сөзін қазір 
тілімізде  аудармай  сол  қалпында  қолданып  жүрміз.  Бұл  сөздің 
мағынасы  түсіндірме  сөздікте  «сәуле,  дыбыс,  т.б.  толқындардың 
түйіскенде өзара әсер ету құбылысы» деп  берілген. «Пән сөздерінде» 
«интерференция»  сөзін  толқын  түйісі  деп  аударған.  Бұл  сөз 
толқындардың  түйіскендегі  құбылысын  білдірсе,  оның  аудармасын 
толқын түйісі деп  қолдануға болады.   
О.  Жұбаева  өз  мақаласында:  «XX      ғасырдың    басындағы 
сөздіктер мен бүгінгі таңдағы сөздіктерді өзара салыстыру барысында 
кейбір  атаулардың  баламасы  сол  кезде  нақтырақ  берілгенін  байқауға 
болады.  Мәселен,  бүгінгі  таңда  ток  күйінде  беріліп  жүрген  сөздің  
баламасы «Пән сөздері» мен  «Атаулар сөздігінде»  ағын деп беріліпті. 
Ал орыс тілінің түсіндірме сөздігінде ток сөзінің мағынасы былайша 
сипатталған: Ток - а, (-у) 1. Течение, перемещение какой – л. жидкости, 
воздушной  струи.  Токи  питательных  веществ  в  стеблях  и  листьях.            
2.  Текущая,  струящаяся  жидкость  или  воздушная  струя;  поток.  Кровь 
струится  током.    3.  Упорядоченное  перемещение  электрических 
зарядов  в  телах  или  в  вакумме.  Переменный,  постоянный  ток. 
Гальванический,  электрический  ток.  Бить,  ударить  током.  // 
электрическая  энергия;  электричество  как  ситочник  питания 
промышленного  или  бытового  обьекта.  Дать,  отключить  ток.                       
4.  обычно  мн.  токи,  -ов.  О  нервной  энергии,  нервном  напряжении 
человека,  воспринимаемом  другими  людьми.  Испускать  невидимые 
токи.  Ендеше,  ток  сөзінің    баламасы  ретінде  ағын  сөзін  алуға 
болады», - деп,  орынды  ұсыныс айтады [2, 82].  
Пожалуйста
, 
зарегистрируйте
 
свою
 
копию
 pdfFactory Pro 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
187 
Н. Қаратышқанұлының  «Пән сөздері»   - ұлттық сипатта, ұлттық 
негізде жасалғандығымен құнды.  
Одан  кейінгі  ғылыми    құндылығын    жоймаған    сөздіктің  бірі  - 
1931 жылы   шыққан  «Атаулар  сөздігі».  Бұл  сөздікті    1931  жылы 5000 
дана  таралыммен  Халық  ағарту  комиссариаты  білім  кеңесінің 
терминология  комиссиясы  шығарған.  Сөздікте  сегіз  мыңнан  аса 
атаулар  қамтылған.    Бұл  сөздіктерді  жасау  барысында  Алаш 
зиялыларының 
ұлттық 
терминқор 
қалыптастыруда 
ұстанған 
ұстанымдары негізге алынған.    
Сөздікте  кең  тараған  (полигон)  терминдер  енбей  қалып,  
керісінше,    өте  сирек  қолданылатын  (гексагон,  энзим,  автаркия) 
терминдер  енгізілген.    Және  де  терминологияға  қатысы  жоқ  жалпы 
қолданыстағы    бревно, близнецы,  благо, вкус, желание, младенец, раз, 
удивление, меньше сынды сөздер  берілген.   
Иммигрант, попугай, помещик,  панихида сияқты терминологияға 
қатысы жоқ қажетсіз сөздер де берілген.  
Дискуссия, прение, диспут, состязание сөздері,  айтыс, финансы, 
деньги сөздері,  ақша, атмосфера, воздух – ауа түрінде, яғни осындай 
түрлі ұғым атауларын  бір ғана сөзбен аударған.  
Бұл  сөздікте  де  энергетика  және  радиоэлектроника    салаларына 
қатысты терминдер  аударуға келмейтін немесе баламасы табылмаған 
жағдайда «Пән сөздеріндегідей» тіліміздің дыбыстық ерекшеліктеріне 
сәйкестендіріп  алынған.  Мысалы,  кинетика    –  кинетике,  кабель  – 
кәбіл,  катод  –  кәтөд,  электрометр  –  електірметр,  электролиз  – 
електірлиз.   
«Пән  сөздерінде»  терминдердің  тек  аудармасы  көрсетілген.  Ал  
«Атаулар  сөздігінде»  көпшілік  терминдердің  қазақ  тіліндегі  нұсқасы 
қалыптаспаса да, оларды жақша ішінде көрсету  арқылы аудармасымен 
беріп  отыруға  тырысқан.    Мысалы,    гальванометр  –  гәлбанметр 
(електр ағынын өлшеуіш), амперметр – әмпірметр (електр ағынының 
күшін  көрсететін  аспап),    детектор  –  детектір  (електр  толқынын 
айыратын  аспап),    барометр  –  бараметр  (ауа  қысымын  өлшеуіш),  
гальваноскоп  –  гәлбаніскөп  (електр  ағынының  бар–жоғын  айырғыш), 
кабель – кәбіл (електр өткізгіш). 
Сөздікте  кездесетін   мощность - әлі, мощный - әлді,  энергия - 
қуат,  масса  -  маңыз  сияқты  терминдердің  аудармалары  сәтсіз 
жасалып,   қазіргі аудармаларынан  мүлдем алшақ.  Керісінше,  «Пән 
сөзіндегі» вентиляция  термині  дем тартар деп  аударылып,  қазіргі 
аудармадан  мүлдем  алшақ  болса,      «Атаулар  сөздігінде»    бұл  термин 
желдеткіш деп аударылған. Яғни қазіргі аудармаға жақын келеді.    
Бұл  екі  сөздікте  кездесетін  кейбір  бірдей  терминдер    әртүрлі 
аударылған  немесе      аудармаларында      дыбыстық    өзгерістер    мен 
жазылуында ерекшеліктер кездеседі.   
Пожалуйста
, 
зарегистрируйте
 
свою
 
копию
 pdfFactory Pro 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
188 
 
Орысша нұсқасы 
«Пән сөздері» 
«Атаулар сөздігі» 
авария 
зиян 
абарие (науыт) 
ампер 
әмпір 
әмпір 
амперметр 
әмпір метір 
әмпірметр 
анод 
анод 
анот 
атом 
атым 
атым 
барометр 
барометір 
бараметр 
воздух 
әуе 
ауа 
вольтметр 
бөлт метр 
бөлтметр 
гальвонометр 
галбанметр 
гәлбанметр 
вентиляция 
дем тартар 
желдеткіш 
гальваноскоп 
галбаніскоб 
гәлбаніскоп 
катод 
катот 
кәтөд 
 
«Атаулар  сөздігі»  алғашқы  сөздіктердің  біріне  жататындығына 
қарамастан терминологиялық сөздіктердің қызметін атқара алған. Сол 
кезеңдегі ғылым мен техника салаларына тән қалыптасқан терминдерді 
барынша қамтуға ұмтылған.  
Қазақ  тілінде    аталған  салаларға  қатысты  оқулықтар  да  осы 
жылдары  жарық  көрген  деп  есептейміз.  1932  жылы  Қызылорда 
қаласында    жарық  көрген  28  беттен  тұратын    «Отсыз  жарық»  еңбегі 
мен 1934 жылы осы қалада жарық көрген 88 беттен тұратын  «Электрді 
шала 
білетіндерге 
көмекші» 
еңбектерін 
энергетика 
және 
радиоэлектроника  салаларына    қатысты  жазылған  алғашқы  ғылыми 
әдебиеттердің   бірі деуге болады.  
«Отсыз  жарық»  кітабы    электр  жарығының  қалай,  қайдан 
шыққаны  туралы    жазылған.  Тілі  -  жеңіл  әрі  жатық.  Авторы  –                           
В.Житков.  Еңбекте  сәуле,  жарық,  сым,  өткізгіш,  түтік,  күш,  білік 
сияқты  төл    тіліміздің  терминдерімен  қатар,  генератыр,  мәгінет, 
електір,  ось,  рубильник,  лампы,  барабан,  төк,  т.б.  өзге  тілдің  
терминдері  де кездеседі.  Сонымен қатар,  електірлену, қосу, орнату, 
өткізу, мәгінеттену, жалғастыру сияқты етістіктер де  қолданылады.  
«Электрді  шала  білетіндерге  көмекші»  атты  еңбектің  авторы            
Д.И.Сахаров,  аударған  Талжанова  деп  көрсетілген.  Еңбектегі 
терминдерді шартты түрде төмендегідей  топқа бөлуге болады: 
1.    төл  сөздерімізбен  жазылған  дербес  терминдер:  күш  (сила), 
қуат  (напряжение),  тегеурін  (мощность),  желі  (система,  цепь), 
оңашалау  (изоляция),  үйкелу  (трение),  тұтқырлық  (сопротивление), 
жұмырша (катушка), ықпал (индукция), жаншу (давление).  
2.  орыс  тілінен      алынған  дара  терминдер:    насос,  уат  (ват), 
килобат,  бөлпірем,  мөгнит,    мәлекүл,  әккүмүләтір,  газ,  генератыр, 
Пожалуйста
, 
зарегистрируйте
 
свою
 
копию
 pdfFactory Pro 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
189 
потшипнік,  статыр,  ротыр,  асинқыран,  електроскоп,  електірон, 
пөліс, кәбіл, тыраныспаматыр.   
3.  қазақ  тілінің  қосымшасын  қабылдаған  орыс  тілді    дара 
терминдер: бөлттік (вольтаж), синқырандос (синхронно). 
4.  төл  сөздер  мен  кірме  сөздердің  тіркесуінен  жасалған  күрделі 
терминдер:  електір  ағыны  (ток),  мәгніттік  сыпат  (магнетизм), 
Гәлбан  өлшеуіш  (гальванометр),    кәбіл  желісі  (кабельная  сеть), 
електір  ағын  қуаты  (напряжение  тока),  ауыспалы  електір  ағыны 
(переменный ток), бөлт өлшеуіші (вольтметр).  
6.  төл  сөздердің    тіркесуі  арқылы  жасалған  күрделі  терминдер: 
өткізгіш сым (провод), қозғалу қуаты (кинетическая энергия), бәсеке 
тұтқырлық  (удельное  сопротивление),  шорт  жалғастыру  (короткое 
замыкание).  
7. кірме сөздердің тіркесіп келуінен жасалған күрделі терминдер: 
електір мотор, електр техникесі, кәспіресір мәшинесі.  
Бұл  аталған  еңбектер  XX  ғасырдың  басында  жазылып,  алғашқы 
аудармалардың  бірі  болғандықтан,  терминдердің  басым  көпшілігі 
тілімізге  таныс  емес.  Дегенмен  аталған  еңбектерде  кездесетін    сәуле, 
жарық,  сым,  күш,  желі  сияқты  терминдер  тілімізде  сол  қалпында 
қолданылып келеді. Сол кездің өзінде-ақ көптеген тың терминдер мен 
жаңа  сөз  тіркестері  жасалды.  Әрине,  ол  кезде  қазақ    тілінде  термин 
жасаудың  жүйеге  келген, нақты  ұстанымы  қалыптаса  қойған жоқ  еді. 
Термин  жасауда  оның  қарапайым  халыққа  түсінікті  болу  жағы 
басшылыққа  алынғаны  байқалады.  Және  де  сол  кезеңге  дейін 
қалыптасқан  сөздердің тұрақталуын сақтауға тырысқан. Осы ұстаным 
негізінде орыс тіліндегі және интернационалдық терминдерді аударуға 
талпыныс жасалғандығы байқалады.  
Қорыта  айтсақ,  белгілі  бір  салаға  қатысты  терминдердің  
қалыптасып,  тілімізге  сіңісіп  кетуіне  уақыт    керек.  Терминология 
тарихындағы  «Пән  сөздері»,  «Атаулар  сөздігі»  сияқты  сөздіктер  мен 
алғашқы ғылыми  еңбектерді бағалай отырып, ондағы жетістіктер мен 
кемшіліктерді    салалық  терминологиялық  сөздіктер  жасау  ісінде 
ескеруіміз  қажет.  Ондағы  мәліметтерді  пайдаланып,  айқындалған 
кемшіліктерді негізге ала отырып,  қазақ терминологиясына қажеттісін 
алуымыз  қажет.  Қалыптасқан  терминдердің  мәнін  ашып,  тілімізде 
пайдалану үшін,  бұл еңбектер  аса маңызды.  Ендігі  негізгі мақсат   -   
энергетика  және  радиоэлектроника  салаларына    қатысты  шығарылған 
сөздіктерді жүйелеп, бір қалыпқа келтіру.  
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1. Ш. Құрманбайұлы. Алаш және терминтану. -  Алматы, 2008 ж.  
2.  Қазақ  терминографиясының  өзекті  мәселелері  //  О.Жұбаева                           
«XX      ғасырдың    басындағы    терминологиялық  сөздіктер  және  ондағы 
негізгі ұстанымдар». - Астана, 2004 ж.  
Пожалуйста
, 
зарегистрируйте
 
свою
 
копию
 pdfFactory Pro 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
190 
3.  Н.  Қаратышқанов.  Пән  сөздері.  Терминологиялық  сөздік.  -    Алматы, 
2004ж.(араб  графикасынан  кириллицаға  көшіріп,  сөздікті  баспаға 
дайындағандар: Ш. Құрманбайұлы, О. Жұбаева). 
4. Атаулар сөздігі. - Алматы, 2004 ж. (латын графикасынан кириллицаға 
көшіріп, сөздікті баспаға дайындағандар:  
Ш. Құрманбайұлы, О. Жұбаева).  
5. Отсыз жарық. - Қызылорда. Қазақстан баспасы, 1932 ж. 
6.  Сахаров  Д.И.  Электрді  шала  білетіндерге  көмекші.  -  Қызылорда. 
Қазақстан баспасы, 1934 ж.  
*** 
В данной статье автор говорит об эпохе формирования терминов 
энергетики.  Также  автор  ведет  речь  о  первых  учебниках  и  
терминологических  словарях  «Пән  сөздері»  Н.Каратышканова  и 
«Атаулар сөздігі», составленных в 20-30 г. прошлого  века. Вместе с тем, 
автор  в  своей  работе  дает  анализ  терминам  энергетики, 
использованным в этих  учебниках.  
*** 
The  forming  of  the  energy  terms  is  examined    in  the  article.  The  first 
Kazakh  terminological    dictionaries  as  «The  Subject  Words»,  so    «The 
denomination dictionary» by N. Karatyshkanuly and also the first textbooks of 
the 20 th and 30 th
 
years of the  former century concerning energy sphere are 
spoken and analyzed in it.   
 
 
 
 
 
 
 
Пожалуйста
, 
зарегистрируйте
 
свою
 
копию
 pdfFactory Pro 
www.pdffactory.com

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2011ж.  
 
 
191 
                       
ҒЫЛЫМИ ӨМІР
 
 
 
Н
Н
А
А
У
У
Ч
Ч
Н
Н
А
А
Я
Я
 
 
Ж
Ж
И
И
З
З
Н
Н
Ь
Ь
 
 
 
 
АҚПАРАТ 
2011 жылдың 27 қыркүйек күні жаратылыстану-математикалық 
факультетінде 
биология 
және 
экология 
кафедрасының 
ұйымдастыруымен  «Иванов  оқулары»  атты  аймақтық  ғылыми-
тәжірибелік  конференция  өтті.  Пленарлық  мәжіліс  отырысын                  
М.  Өтемісов  атындағы  БҚМУ  ректоры,  п.ғ.д.,  профессор                             
А.С.  Иманғалиев  құттықтау  сөз  сөйлеп  ашты.  Пленарлық  мәжілісте 
Ақтөбе  мемлекеттік  педагогикалық  институтының  доценті,  м.ғ.к. 
Темиркулова Р.С., бғ.к., профессор М.М. Фартушина, б.ғ.д., профессор 
Дарбаева  Т.Е.,  б.ғ.к.,  биология  және  экология  кафедрасының 
меңгерушісі  Кайсагалиева  Г.С.  баяндамалар  жасады.  Конференция 
барысында  б.ғ.д.,  профессор  В.В.  Ивановтың  өмірі  мен  еңбек  жолы 
туралы  сөз  қозғалып,  естеліктер  айтылды.  Сондай-ақ  профессор                 
В.В.  Ивановтың  өмірден  ерте  кеткен  шәкірттері  б.ғ.д.,  профессор                
Е.А.  Ағелеуов,  б.ғ.к.,  профессор  А.З.  Петренко,  б.ғ.к.,  доцент                    
А.Ю.  Богданов  туралы  да  естеліктер  айтылды.  Конференция жұмысы 
«Қоршаған  ортаны  қорғаудың  өзекті  мәселелері»  және  «Солтүстік 
Каспий  маңының  биоалуантүрлілігі  және  жаратылыстану-ғылыми 
пәндердің  оқыту  әдістемесінің  мәселелері»  атты  секциялық  мәжіліс 
отырыстарында  өз  жалғасын  тапты.  Конференция  қорытындысы 
бойынша  осындай  ғылыми-тәжірибелік  конференцияларды  жылда 
өткізу  және  мұндай  шараларға  оқушыларды,  студенттер  мен 
магистранттарды  көптеп  тарту,  конференцияның  географиялық 
аумағын кеңейту, конференция жұмысына еліміздің батыс өңірінің оқу 
орындарынан  студенттер  мен  ғалымдарды  тарту  туралы  қаулы 
қабылданды.  
*** 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: