Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016
жүктеу/скачать 5,49 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ----- л шоі пдои « іуазшет ьт
- Мысалы, Е. Ахьшбеков қолжазбасктнян а пттоі^
Г Ф = Г “ С0~ °™ ~
экспедициясы кезівде жинакгалгаи авдздары „ен ^ г і л е р Г І Г Н аввд м Р“ » І Й *инак Кекшетау экспедищм кезівде — - 4 XX гасыр басында Г. Н. Потанинмен қатар фольклошіык Ә.Диваев. ЭК°ПеДИЦИЯЛЬЩ тәсілмен ™ ғ а н фольклортанушы | Ә. Диваев | қазақтың халық ауыз әдебиетін Н И И
І Щ
баспаға ¥сыну, арі зерггеу ісінде Н кшмет « і й і й Б¥л Н В ш » арасында А. В. Н И И I 9 1
жинаушылардьщ
Н В Н В Л "аУЬІ3 ӘД®биеТІН « Ш атсалысьш, оньщ Н Ш | в | »
Ш Ш Ш І
Ш Ж әдебиетінің классиктері Ы Алтынсарин, А. Құнанбаев, әсіресе, көп еңбек спирген атақты фольклорист - ғалым Әбубәкір Диваев» деқці. Фолькорлық мүраның шағьш жанрлары- мақал- щ И В И В « е р т е г іл е р д і, айтыстарды дажинады. Үлкеңд,- кіпши қаи жанр болмасын жинап алысымен Е я К“ Тірш’ орыс тшше аудармасьш жасап, түсінікгеме берген Басқа зертгеушшер секшді аңыз, ертегілерді ашушылардьщ аты- жөнш, елді-мекенін мүқият жазып алын, ж и н аған Т атер и ад д ьщ Щ Ш И В В ®-ькор„ст үлгілерді экспедициялық әд,с арқылы жинаған. Экспедициясыньщ басты мақсаты
-құқықтық бағытгағы материалдарды жинаумен қатар жергшкті зиялылар қолында сақталған түрлі қолжазбалардад ^ш ірме түрщде тарихи аңыз- әңгімелерді, батырлар ж ь ф ^ а р Г жұмбақтарды да жинастьшлы. р рын,
жинаушылық келгенде
нан кебі ертегілер. Тек жинаушылық қызметі гана емес, жариялау' баспагерлік қызмепнщ негізі де осы ертегілерге тиесілі л Диваев ~ нэтажелерін «О дәптер жинағы ретіңде тізім «Жалпы фольклорға қатысты 45 дәптер қойнауында 134 мәтін топтамасы бар. Олар: 5 мақал-мәтел, 77 ертегі, 3 аңыз .үлгілері бар»
ЖЬШЫ
1 « облысына жасалған экспедиция жазып алғандығы туралы мәлімет береді. Шы жерде ақын Майлықожамен кездесіп, одан Алдар Жиреншеге қатысты аңыздарды жазып алған. ■
______ ___ ъл • ^ а л . қашан Қазақтың
----- л шоі пдои « іуазшет ьт халық творчествосы» атты жинақга Ә. Диваев жинаған материадцары топтастырылып жарияланған болатьш. Жинақта Жиренше туралы бір топ аңыз берілген. «Жиренше туралы» аңызды Ә. Диваевтың тапсырысы бойынша Ақмамбет Тоқжаев Сырдария облысы, Ақмешіт уезшщ түрғыны Мүсшім Қарақожаевтан 1920 жылы жазып алған Жиреншенщ Қарашашқа
түсуі - бұл да ел ішінде кеңінен таралған аңыздардың бірі. Алғаш рет оны Ә.Диваев оны халық аузынан жазып алып, «Дала уалаятында» (1889, № 39) бастырған. Содан бері көптеген басылымдарда жарық көріп келеді. Жиренше мен Алдар көсе туралы аңызды алғаш жинап, 1897 жылы «Дала уалаятықца», 1899 жылы «Литературное приложение
особого прибавления к Акмолинский областным ведомостям» жинагында жарияланды. ведомостям» Алдар косе мен Алаша хан туралы аңыз алгаш рег 1902 жылы «Туркестанские ведомости», кейін 1924 жылы «Тарту» жинагында асылып шықты. Бвдан, Ә.Диваевтың негізгі жинаушылық тәсілі-
арқылы
түсініктемелерінде *т т ЦШ қағазға түсті дей отыра айтушынкт аты-жеш, цраты н еаді-мекені керсетіліп отырылган Ш З Д р Й Н Ш гасырдың басында халықтық шығармалар ел арасынла Г л бй: ; : УЫЗ ҒаН? еме°’ Ш * # # Щ Й Й де Щ Ш И
себепті к е ^ “ Г ^ Г
» «°™ азбалардьи Мысалы, Е. Ахьшбеков қолжазбасктнян а пттоі^ жырды, ертегілер мен аңыздарды жазып алған. 5 р І / К Я ТГГТГ_Т V » п т т т іі
______ - ____ I
^ үліілсрш жинауда о . ЛивяектЧ» м» щ щ з т ш т ш т ® — ° ™ 3 И | ~ ц м е л е р ^ Г Г ш ^ " Т>Р™ « * • фолыслордың басқа да жанрлық түрлерін а т а П й т к я ^ ШеКТеЛМей’ жырларын, эпос
5
аитқанда, тұрмыс-салт белгілі. й « В Ц Жүсіп Я Я И
Ш жшаганы
жанрлық ж а ^ а н * І Й Г Т л с Г Т Улгілерге жырларының 30-40 шақтысы топталған аУзынан тұрмыс-салт 1 ^ Г о Г
П Г „ / Г = . . 6^
Я В р и с т -г а л ^ а р : е^ ел Г ^ ак гТ ^ Г Н в Я Н — көшіру,арнайыбіртакыршвдматериапдаауТб"Ш Ш И Й ® ш а р ^ Т ^ ^ ™ ■ 1 ■ ■ И в ! жазу бір нәрсені к б с й і Ш » Я
і Ж
І І басқа Мәшһүр
тіддік болмайтындығы болса оны да .тастамай көрсетіп отыру керектігі жөніндегі т.б. талаптар барлық фольклорист ғалымдар үшін ортақ. Сол тәрізді шығарманы кім, қашан, қайдан, кімнен естіп жаттап алды деген сауалдарға жауап жазу керектігі тэрізді талаптарды Мәшһүр Жүсіптін орындап отьфғандығы бізге мәлім. Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольклордың барлық жанрлары қамтылған. Егер жанр бойьпппа жіктеп жүйеге келтірсек, ертегілерден 15 шакты мәтін үлгі; батырлық жьфлардан - 5-6; ғашыктық жьфдан - 2 3; қисса-дастандардан - 11-12; тұрмыс-салт жьфларьшан - 30-40 шакгысы; аңыз-эңгімелердің - 200-300 үлгісі; жаңылтпаштың - 100- 150 шақты көлемі; жұмбақтың қара сөз бен өлең түріндегісі - 50 шақтысы; мақал-мәтелдердің 2,5 мың жолдық мөлшері; ақыңдар аитысьшьщ 27 үлгісі; 30-40 шақгы ақын-жьфаулардьщ өлевдері дастандары т.б. орын алған. Сондай-ақ қолжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдірп сөздер топтамасы, т.б. нұсқалары бар. Мұндай үлгілерді жи- нағаңда аражхгін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше фолыслордьщ әр жанрын қамтып, барлыгын жан-жақгы жинауға тьфысу тек Мәшһүр Жүсіп ерекшелігі емес, сол тұстағы көп- теген ғалым-фольклоршылардың шарты. Мәшһүр Жүсіп өзі жинаған үлгілерінің көлемін белгілеп отырған. Мәселен, “Ғылым білімі” кітабы 129 сахифадан тұрады дей отырьш оның ішшде 12 аят, 18 хадис, 43 мақал, 114 ауыз өлең бар десе, ал’ МФ әнпмесі 26 сахифадан, 104 ауыз өлеңнен түрады дейді Мұндаіы сахифа 1 араб сөзі, “бет”, “парақ”, “газет” деген мағынаны оереді.
рұлардан басқа қолжазбаларда мынадай мәліметгер берілген: Хазірет Юсуф пайғамбар”, “Шайқы Бұрқы әулие мекіре балықтан туған”, “Сарыарқа тарихы”, “Шоң, Торайғьф билер”, “Абылай аспаған сары бел”, “Қоқан хандары тарихы”, “Кіші жүз ұрандары мен рулары”, “Шанышқьшы Бердіқожа батьф тарихы”, “Едіге мен Төле би ,
Көлеби батыр”, “Олжабай батыр тарихы”, “Абылай хан”, Махамбет деген батыр шыгыпты деп барьш тапқан 92 батыр” турасында, қазақ шежірелері (Орта жүз тарихы, Мейрам сопы тарихы, Қуандық, Қаракесек, Найман, Қьшшақ тарихтары), “Барпық әңгі- мелері”, күлдіргі сөздер, “Қаракесек пен төрелер ұраны” туралы, Мөнке би, Досбол би, Қожакент пен Өзкент, т.б. қалалары турасында, Ошакты Қоңырбай қалпе” әңгімесі, “Хазірет Нұхқа 370 жасында пайгамбарлық берідді”, діни нанымдар т.б., Сарман, Қигара, Қосдәулет билер хақьшда, жыл басы туралы, Орманшы ақсары Шотана батыр жайындагы деректер орын алган. Қолжазбадағы кейбір материалдардың жазылған жылдары да көрсетшген. Мэселен, “Төбет ішіндегі Жанкелді” деген әңгіме 1908 жылы жазылды десе, “Бір ханньщ жалғыз баласы өлгенде” деп басталатын шығарма 1921 жылы хатқа түсірілді деген белгілер бар. Жалпы ауыз
әдебиеті мен
фолыслорлық нұсқаларды жинаушылардың көпшілігі ұстанған дэстүрдің бірі - экспедициялық әдіс екені белгілі. Бұл экспедиция сапарларында В.Радлов, Г.Потанин, Ә.Диваев т.б. сынды ғалымдар көптеген ауыз әдебиетін жинайтьш тіл- шшер мен өз елінің мәдениеті мен фольклорына жанашыр көз- қараспен қарайтын энтузиаст адамдардың да көмегіне сүйеніп отырғаны мәлім. Жэне де фольклорист-ғалымдар қолданған мұндай тэсіл фольклорлық үлгілердің жанр жағынан жан-жақты жиналуына непз болды. 1 Жинаушылықтың осы формасын “экспедициялық” әдісті Мәшһүр Жүсіп те көп қолданған. Бірақ жинаушылық барысыңда Мәшһүр Жүсш жоғарыдағы фольклорист-ғалымдар тәрізді тілшілер т б көмегше сүйенбеген. Мәшһүр Жүсіптің қазақ тілін жете мең- ргендігі, бір жағынан, оның жинаушылық қызметінің тілдік қиындықтарға ұрынбауын негіздесе, оның жинау жүмыстарының тез қарқынды жүруіне де, фольклоолык угггіпрпініи к ---------------- етті. В.
Радлов, Г.
Потанин тәрізді
ғалымдар г . — шильклорист-ға. фольклорлық улпні жинағаңца жанрдың кенелігіне баса вазао аударьш, көмекшілеріне кебінесе о л жаион кеп тапсы рик^ баиқалады. Ояысы дурыс та, эдегге бір ел өкілі екішпі бір х алвд ва, 2 ™
; келсе, еҢ алдьшен Я і Щ Ш
арқьілы букш х ал ь и іая Щ й | арман-ойын, с а л т ™ , ^ керж"’л е г ё и Й І ? ' Мәшһүр Жүсіп І « Ш “ “ т а сол гаеқ д е “не Р д гендерді аражіпн ашпай жинай берген. Ягни елінін татг*иы мінез §«§““ «1 Я Ц Я : Щ тәрбиелеген жөн Ж Ъ Щ & й И
Ш
В Я Н әлде қайсысында кызыктьфган ЫҚ В в
Щ Мәп% Р
демократиялық, ағартушылық көзқарасынан туындағанын көреміз Қазақ халық әдебиетшің жиналу тарихьш сөз еткеңде өз әріптестеріне Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Ә. Диваев, т.б. Караганда, ■ ларға үндес етепн ортақ сипатгарымен қатар Мәшһүр Жүсіптін езшдш ерекшеліктері мол екеніне адцымен көніл бөлу керек^гін аиткымыз келеді. Шыгыс, батыс мәдениетін, қазақ тілін ж е 4 мен- г^ум ен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін жете игеруі және ■ гасырдьщ Щ Щ ““ Реп мен XX гасырдың бас кезінде ™ даласын көп аралауы нэтижесівде Мәшһүр Жүсіптің қазақ халық әдебиепн өз замандастарьгаа қарағанда, анаіұрлым мол жинап ол туралы кеңірек зерггеу жүргізу мүмкіндігі болды. жазып қалдырган көп материалдарды шолып қарай отырып, оның жи- наушылыу еңбектерш саралауға бастайтын мынадай ерекшеліктерін жинақтап аитуға болады. лшеліктерін ^ , БіріНШІДен’ Мәп?ҮР ЖҮ°іп ертегінің, не аңыздьщ қысқартылған үл асын, шығарма фабуласын берумен шектелмеген. Ақын белгілі бір материалды ел арасыңцағы айтылу қалпын сактай отырьш негұрлым толық қамтып отырған. отырьш,
Екіншіден, эрбір сөздің сол кездегі дыбысталу қалпын орфоэпиясын ескерш, белгілі бір сөздерді естілуі бойьТша қ а ^ ’ түс.рген. Әсіресе, сөздщ дыбыстық әуезділігіне, өзара үңдесуіне көп көңіл бөлшепнін, дыбысталу сапасынын сөз маганаТы нН ол а р ™ шыгарма көркемдшігіне пәрменді ықпал
жасап о т ы р а ^ ™ бағамдасақ, бұлаи жазу қазақ тілівдегі сөздер фонетикасы тарихын жасауда да елеулі рөл атқаратынын дәйектеуге болады И я В
Н Н
В ЖҮС”
т
кімяен кавдм жағдайда қалай жазьш алғанын жеткізіп отырған. Демек ол ТаР"ХИ- ЭТН° 1 ’а1>™ “ ^ - н і ав р іх ш . Төрпнпііден, ел тарихын, мәдениетін, әдет-гүрпын кең білген Мэшһүр Жүсш жинаган материаддарға деген өз бағасьш, байқауларын жазып отырған. Соңғы айтылғандары Мәшһүр Жүсіптің естігенін құр жазып алумен -------------------- ----- ^ .
щ сстігенін «мЛ л А I------
У
іаипди Жаі - көрсетеді. уалымен « “ “ стырып отырған зертгеушілік еңбегін Мәшһүр Жүсіптің фольклорист ғалым ретінде қалыптасуының
бяй хБф1 Ө3 елінің Щ әдебиеті мен фольклор үлгілерінен таратын бай мұрасын қабылдауы; № н
Екіншісі — шығыс елінің, оның ішінде орта гасырлық ғалымдар жетістіктерін игеруі; Үшіншісі — батыс ғалымдары, оның ішінде орыс зиялыларының әсері.
Ауыз әдебиеті мен фольклорлық үлгілерді жинау барысында Мәшһүр Жүсіп белгілі бір жинау принциптеріне сүйенген. Ол ақынның ағартушы-демократиялық көзқарасынан туындаган. Ең алдымен айтатын нәрсе, Мәшһүр Жүсіп фольклорды өзгертуге, түзетуге жатпайтын асыл мұра деп білген, мәтінді сол қалпында хатқа түсіру шартын ұстанған. Сол себепті, Мәшһүр Жүсіп кімнен не алса да көрсетіп отырған. Мәселен, “Әз Әйтеке би” әңгімесінде бірнеше мәтелдер шоғьфы беріледі де, оның иесі, яғни жеткізушісі есебінде төрт Шөмекейге қараның ханы болғанын тілге тиек еткен. в.„- Мұндай мысалдар ақын қолжазбасында көптеп кездеседі. Екіншіден, фольклорды түрмыстың қажеті, елге білім, тәрбие беретін құрал деп білген. Сондықтан, әр мәтіннің шығу тарихын, айтылу жағдайын, қалай тараганын анықтап отырған. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп жинаған “Малшы Алтай” әңгімесі. Мұнда Қуандықтың баласы Алтай деген жігіттің Піспекбайдың жылқысын ерінбей, жалықпай тер төгіп, адал еңбегі арқасында жұттан шашау шығармай аман алып шығуы баяндалады. Жылқышының таза көңіліне, адалдығына т.б. қасиеттеріне тәнті болған бай оған өз қызы Байбикені қосады. Кейін Байбикеден туып, тараған ел “Жоғарғы Алтай” аталатындығы сөз болады.
Сондай-ақ, Байбике өлген соң, бай Алтайға екінші қызы Аққоянды да беріп, одан “Төменгі Алтай” деген ел тарайтындығы баяндалады. Міне, көріп отырғанымыздай, адал еңбегі арқасында малшының да мұратына жеткендігін баяндай отырып, Мәшһүр Жүсіп өз заманындагы жастарға-осы іс-әрекетті үлгі ретінде үсынады. Жогарыдағы деректерге қарағанда, Мэшһүр Жүсіп фольклорлық үлгілерді тек үлгі-өнеге үшін ғана жинамаған тәрізді. Автор сол нұсқалар арқылы өзіндік ой-топшылауларын да бірге беруге ты- рысқан. Яғни, фольклорды халықтың сана-сезімінің өзіндік көріну формасы деп бағалағандығын көруге болады. Ал, бұл Мәшһүр Жүсіптің жинаушылық пен зерттеушілігінің бір арнада
тоғысқандығын дәлелдейді. Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіптің фольклор ды ауызша тарих, тарихтың көзі деп тануы. Бұған, мысал ретінде Абылай ханға қатысты 16 әңгімелер циклін келтіруге болады. Мұнда ханның жас кезінен қайтыс болғанға дейінгі кезеңдері келтіріледі. Жалпы бұл әңпмелерде қазақ халқының тарихында ерекше орьш апатын қалмаққа қарсы елдщ бостандыққа, тәуелсіздікке күрес жолы сипатталған. Яғни, қиын қыстау кезде ел басына хан боп көтеріліп өзшщ сенімді билері мен батырларьша сүйенген хан Абылайдың жа>ткүректшіп, даналығы, ақылдылығы, тапқырлығы, ең бастысы елдщ бірауыздылығы, бірлігі, татулығы, ынтымақгығы, т.б. арқасында халықтъщ өз арманына, мұратына жеткендігі айтылады. Жинаушылықтың төртінші ұстанымы - фолыслорды Мәшһүр Жүсштщ филологиялық тұрғыдан қарастыруы, яғни сөз өнері деп бшуі. Ол фольклордьщ ел арасыңца ерекше мәртебеге ие екенін қазақіъщ сөз өнерін аса жоғары қастерлейтінін барынша айкын арасында ең алдымен ақьш-жазушы релнде танылғанын ескерсек, онда оның фолыслорды өз сонымен бірге оны тіл бай- льнъшың, сөз өнерінщ, т.б. қайнар бұлағы есепті бағалағаны анық. • Мәс®*ен’ ®л аузындағы “Жиренше шешен” аңызьш қолжазбасьша ■ 1 Мәг™ҮР-Жүсіп, ол турасында өзінін көзкарасын ля Кіптттт Онда Міне, жіпттер, бір ауызды сөздің түбін, төркінін ошешн деп ізлегендіктен қалыңсыз бір ханның қызын алды Өз ха- ныньщ сатусыз, пұлсыз уәзірлігін алды. “Жігітгікге жаннан кеш те іс қыласьщ, өлесщ, өлмесең, кісі боласың»”- деп бұрынгының айтқаіш осы. - делінген ақын тамсануы да бар. Ал “Шоң биге” қатысты жинаған әңпмесінің бірінде Мәшһүр Жүсіп, құны жүз бие болатын сәукелені екі ауыз созбвн-ақ Сақау ақынның ақысыз, пұлсыз алғандыгын ескертіп өтеді. Осьщан көріп отьфғанымыздай, Мәшһүр Жүсш сөз өнерш, т.б. дәрііггеуге арналған фольклор үлгілерін көбінесе тарихи адамдар есімдерімен үштастырған. Фольклор үл- плерін жиыстырғанда Мәшһүр Жүсіптің билер сөзінің де ұлггық мәдениетіміздщ бір көрінісі, айнасы екендігіне көңіл бөлгені бай- қалады.
Жинаушылықтың бесінші ұстанымы - Мәшһүр Жүсіп фоль- көзі деп қарастыруын аламыз. Яғни, белгші бір халықтардың шығу тегіне, рулық қүрамына, қоныс аударуына, қалыптасуына, тіпті олардьщ тұрмыс-тіршілігіне, қор- шаған табиғи ортасына, киетін киімдері мен кәсібіне, рухани мәдениетіне т.б. қатысты деректердің Мәшһүр жазбасында молынан ұшырасуы назар аудартады. Мәселен, “Бұл қазақ қай уақыттан үш жүз атанған” әңгімесі ішінде “Алаш” деген қай ел, не себепті олай айтыл- гандығы, “Жүз” деғвн атау кайдан шыққандыгы төңірегіндегі аңызға ақын өз козкарасын да бірге берген: “Бұрынгы заманда қазактың Жүз деген де аталарының аты болса көрек. “Жүз” деген атгы ұруға,
“Алаш” деген а га шабывдар, “Алаш. шапқанда “Алаш, алаш” деп
1
^.к/ 1
1
311
У , Д Алаш алаш болғанда, Алаша хан болганда I, /глаш оолғанда үш жүздің бі айтылған сөз сонан қалды. Бүл Алаша жүрген
жұртқа бұратана Мэшһүр-Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі- аңыз бен әңпмелер. Аңыздар жер-су аттарына байланысты, әулиелер тарихи адамдар, пайғамбарлар туралы болып келеді. I Жал™>1 Мәшһүр-Жүсіп жинаған материалдар, негізінен үш қаинарда /жазбада/ жинақталған. Біріншісі | Мәшһүр-Жүсіптін өз жазбасы. Оның көбісі кезінде өкінішке орай жоғалып кеткен Бізге жеткен материалдардың біраз бөлігі
Ғылым академиясының кітапханасында «Қара мес» деген топтама түрінде сакгаулы ал қалғаны Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының ұрпақтарында «әул^ггік архив» күиівде сақтаулы. Екіншісі - ғалым Жолмүрат Жүсіпұлыньщ жазбалары. Олардың ішіқце Мәшһүр-Жүсіптің өз қолжазбасынан көшіргендері де, Әр кезде ел аузынан жинал алғандары да бар КӨПееВ еҢбеКТерІ І І І
® кіммен И Я " е жаз™ Ш Ш мол Дерекгер қалдырған ғалым Жолмұрат Жүсщұлы жазбаларының Мәшһүр-Жүсіп шығармашылығын тануда да, жалпы қазақ әдебиеті тарихын зертгеуде И Н
салу белең алған кезде мұрасын қызғыштай қорғап, оны кейінгілерге сақтап жеткізуде еңбегі айрықша [2, 24 б.]. Р Ол
I МәшһҮР-Жүсіптің кенже үлы Фазылдың жазбалары. Ра3 Ретте әкесішң жазбаларынан көшіріп, енді бірде ел аузьшан жинаған. рд л
д генде, ол нүсқаларды қалай жинағанына назар аударуымыз керек Қазірп жинаушыларга қойылар биік гылыми т а л ^ П л ш е Х е н бағаласақ та, Мәшһүр-Жүсіптің кезінде көбінесе м атери алы кішГен
жүктеу/скачать 5,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|