Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016

жарлық  салады.  Қалмақтар  Абылады  Көкшетауда  аңшылықта  жүрген 

кезінде,  үйықтап  жатқан  жерінде  ұстап  алып,  Қалдан  Серенге  әкеледі 

[23,  177-178  б.].  Батырдың  ұйықтап  жатқанда,  қапыда  не  болмаса  аң 

аулап  жүргенде  жау  қолына түсуі-  фольклорлық  шығармаларда,  оның 

ішінде эпостарды  мольгаан кездеседі.  Мысал келтіретін болсақ,  эпоста 

Алпамыс  азырақ ұйықтап  алайын деп  Қобыланды  батыр  бірнеше  күн 

ұйықтайтын  қолың  ұйқыға  кетіп,  жау  қолына  түсіп  қалады.  Бірақ 

аңьізда  Абылай  эпостардағыдай  қалың  ұйқыға  кетпейді,  шын 

өмірдегідей ұйықтап кетіп,  қапыда қолға түсіп қалады.

Тектілікті  сынау.  Абылай  туғаннн  хан,  батыр  дәрежесіне 

көтерілгенге  деиін  тектілік  сыньша  түседі.  Алғаш  рет  текшілік 

сыньгаа  Төле  бидің  қолында  жалшылықта  жүрген  кезінде  сыналады. 

Енді  бірде  оның  тектілігі  жау  қолына  түскенде  сыналады.  Тектілікті 

сынаудың тағы  бір  көрінісі-  батырлықты  сынау.  Жалшылықта жүрген

Сабалақты  қазақ  батырлары  Бөгенбай  мен  Қабанбай  жорыққа  алып 

шығып, батьфлығьш сьшайды.

Жас  кезінен  жаугершілік  көрсетіп,  ерлік  танытқан  батыр  Абылай 

өз  маңына  жиналған  батырлардың  ерлігін  д е  сьшайды. 

Мәшһүр- 

Жүсіп  жинаған  бір  аңызда  Балтакерей  Тұрсынбайдың  батырлығын

қапай  сынағаны  туралы  аңыз  бар.  Онда  батырды  жорықта  емес,  бейіт 

ішінде сынайды:

«... Абылай  хан  көп  қолға  білдірмей  екі  жігітті  ілгері  оздырды: 

«Бүгін  қонатұғын  ж ерде  қорым  бар-ды.  Соның  іш інде  бір  көрде 

бетағашы  бар.  Ерте  жарықта  барып,  соны  тауып  алып,  ақтарып, 

біреудің  ақырет  оранып,  іш інде  жатыңдар,  біреуің  қайта  өзінікіндей 

қылып,  бетін  жауып,  тегістеп,  адам  ашпағандай  қылып  қойыңдар.  Түн 

болған  соң  мен  «Бетағашты  алып  кел!»  деп  Балтакерей  Тұрсынбайды 

жіберейін.  Көрді  ақтарып,  бетағашты  ала  бергенде  «Өлген  менің 

көрімде  әкеңнің  көз  құны  бар  ма  еді?»  д е  жағасынан  ал.  Шошыр  ма 

екен,  шошымаас  па  екен,  батырлығын  сынайық!»  дейді».  [23,  135  б.]. 

Балтакерей  Тұрсынбай 

хан  сынынан  мүдірмей  өтеді.  Батырлығын,

жаужүректігін танытады.

Абылай  хан  туралы  аңыздар  сю жетінде  қаһарманның  ерекше  түс

көруі  немесе  оған  аян  берілуі  көп  кездеседі.  Бұл  көнеден  келе жатқан

сарындардың  бірі.  Ол  қаһарманды 

фолыслорлық  шарттылықпен 

идеализациялау тәсілі деп тануға болады.

Мусылмандық  діни  сенімге  негізделгн  ерекше  түс  көру  сарыны 

орын  алған аңыздарда аян  беруш ілер — мұсылман  әулиелері.  Олардың

қатарына  Баба  Шашты  Түкті  Әзиз,  Жалаңаш  баба  сынды  мұсылмаи 

әулиелерінің есімі  жиі  аталады.

Т үсті  көру  ж ән е  оны  ж ору  қасиеті  А бы лай  ханда  д а   бар.

Айталық,  ж екпе-ж екке  шыққан  екі  батырдьщ  түсін   сырттагы  үш інш і 

болып А бы лай хан көреді. 

•

Т үс  оқиғасы  бойы нш а  қалмақ  батыры  Ж әнібекті  ж еңуі  тиіс

болатын,  бірақ  Абьш ай  бұны   өз  жоруы на  қарай  бұрғы зады .  Аңы здан 

үзщцх к ел п р е кетсек:

«Құрбанды ққа  Б өгенбай берген  атты алдыртып:

-Ж әнібек,  ж ай 

қолыңды,-  дей ді.  Ж әнібек  қолын  жайып  ұшып 

түрегелгенде:

-«Ж ақсы  түске  д е   садақа,  жаман  түске  д е   садақа»  д еп   ед і.  А, 

Қ үдан,  осы ны ң  түсін   мен  неге  жорысам,  сен   соған  қабьш  қыл,-  деп 

атгы  түс  садақасы  д е п  айтып сойдырьш , таратып  ж ібер еді.

|   "Т үсім ді  айтсам,  тақсыр,  қалмақтан  ж екпе-ж екке  пәленш е  деген 

ж аисаң  шықты  да,  бұл   жақтан  мен  шықтым.  Е кеуім із  шартпа-подгг 

болы п  қалғанда  м ені  ол  найзамен  шаншып  түсір ді.  К еудем е  атша 

міш н,  тамагымнан  кесуге  ьщғайланғанда  ен ді  бауы здап  тастайды -ау 

д еп   кеудем е  қарасам, 

оң   ем ш егім ді  бір   айдаһар  жылан  ем іп  жатыр 

екен,  сол  ем ш егім ді  бір   айдаһар  жылан  ем іп  жатыр  екен.  Ш ошып 

ояна келсем түсім  екен,  көргенім осы ,- д ей д і.  С он да Абы лай:

-Т үсің   түс-ақ  екен,  мұнан  жақсы  түс  бол а  ма,  т ү сід д е  сен і  ол 

шаншып  т ү сф ген   болса,  өңіңце  оны  сен   шаншып  түсір еді  екенсің 

Т үсің де  сен щ   к еудең е  ол  м ініп  ж үрген  болса,  ө ң іа д е   оны ң  к еудесің де 

сен   атша  м ін еді  екенсщ .  Т үсщ це  сен ің   тамағьщ а  ол  даярлаған  болса, 

өң ің де  оның  тамағы на  сен   қылыш  даярлайды  ек ен сің.  О ң  ем ш егіңді 

емім  жатқан  ацдаһар жылан-  өзіңнен  ұл туы п,  ү ст ің е бала ойнақгайды 

екен  өзі  асқан  авдаһардай  батыр  болады   екен.  С ол  ем ш егіңнен 

ақдаһар  ем ш   ж атса,  өзщ н ен   бір   қыз  іу ы п ,  онан  туған  ж иен  о  да 

аидаһардаи  ақьфып  туады   екен.  ¥ л д а н   туған  ұрпағы ң,  қыздан  туған 

ж иенщ   тұлпар  м інш ,  ту  ұстайды   екен,  осы нш а  өсіп -өн ей ін   деп  

түрсы ң.  С ен  қалаи  өл есщ ,  ж екпе-ж екке  кіре  б ер !- д е п   жоры п,  Ж энібек

батырды  ж екпе-ж екке  аттандырынты.  Ж екпе-ж екте  батыр  қалмақ 

батырьш ж еңген  екен.

М әш һүр-Ж үсш   ж инаған  А бы лай  ханны ң түс  көруі  туралы  атакты

б ір ін д е

Бұқар

қасындағы  ақылшысы

-Бүгтн  т ү сім д е  бір   ж олбары с  шатырымньщ  алды на  келіп  шөкті 

Ьасын  бір   көтерм еиді,  төм ен   салды  д а   жатты.  «Бұл  не  қылғаны?»  деп  

қарап  едім ,  ә л п   ж олбары с деген ім   аю   болды .  «Ж аңа ж олбары с ед і  гой 

қалаиша  аю   болды ?»  деген ім ш і  әлгі  қасқы  болды .  Онымен  д е

тұрмады,  түлкі  болды,  онымен  де  тұрмады,  қоян,  қарсақ  болды.  Сол 

сыкылды болғанда оянып кеттім,- депті.  Сонда Бұқар 

жырау:

-Мен  көргенімді  айтсам,  Бұхарадағы  тама  әулие  Самарқанд 

даруазасының  алдьгаа келіп шөкті.  Ол «Самарканд  саған  алгызбайды» 

дегенім.  Сол  өзің  көрген  жолбарыс-  өзіңнің  бағың.  Бақ-талайыңның 

жетіп  жығылған  жері  осы  болғаны.  Енді  мұнан  былай  қарай  бак- 

тал айың көтерілмейді.  «Баяғыдан  бері  жүріп,  Абылай  сарттан  өліпті!» 

деген  атқа  ұшырамай,  ұрыспай,  соғыспай,  тыньнп  қайт,-  дейді.  -   Бір 

хикая:  қарасаң  аю  болганы-  сенен  соңғы  баланың  заманы  «аю 

заманы»  болады.  Аюдай  алысып  кетеді.  Онан  қасқыр  болғанды 

көргенің-  заманы  қасқыр  болғаны.  Қасқырдай  жұлысып  кетеді.  Онан 

қарсақ,  қоян,  түлкі  заманы  болады.  Тұлкіше  жортып,  бұлтарып  күн 

көреді,  жан  сақтайды.  Онан  соң  заманның  не  боларын  Құдірет  өзі 

біледі.  Қарсақ  болар,  күзен,  аяғы  тышқан,  бақа,  шаян,  құрт-құмырсқа 

болып, дүние сөйтіп тозып таусылады-дагы!» деп жориды.

Түс  мазмұны  Абылайдан  кейінгі  дәуірдің  бағы  тайғанын 

меңзейді.  Абылай  ұрпағының  бірте-бірте  күш-қуаты  кеміп,  аңдар 

бейнесінде  майдалануы  да  кейінгі  дәуірдің  тарихи  шындыққа  жақын 

әлеуметтік мұң-зары.

Л 

Л  

і

 ^ е^ 13Д1кке 

ҚОЛ 

жеткхзіп,  өзімізді  тануға  жаппай  бет  бұрғанда

Мәшһүр  Ж үсіп Көпейұлы  қалдырған  мұралардың  ізденуш ілердің  қай-

қаисысының  болсын  ат басын тірер  негізіне  айналды.  Тарихшылар да,

әде  иетшілер 

де, 

философтар  да, 

іздегенін 

Мәшһүр-Жүсіптін

«М есш ен»  тауып,  ізденіс  барысыңда  ұлттық  таным  негізіңде  жаңаа

паиымдауларын 

Мәшекең 

жинаған 

осы 

мәліметгер  дерегімен 

дәиектеп бақты. 

р 

сн

. 

ғасырларда  қазақ  аңыздары  түрлі  мақсатга,  әп 

түшті

түрса  да,  объективті  түрде 

іж есі  болғаны  күмэнсіз.  Се(

¥лттық  фолыслорымыздың  небір  небір  үлгілері  қағаз  оеТш е  түсп   ал 

ұл өз  кезепнде ғылым үшін  өте маңызды роль атқарды.

Фолькордың  өзге  жанрлары  секілді  аңыздарда  гүрақгы  сарындар

падаланылған.  Аңыздарда 

әлемдік  фолышорда  кеңінен  таралған  ғайыптан  туу,  жетімдік,  лақап

есхм,  түс  көру,  қаһарманның  түтқынға  түсуі,  хан  кеңесі  тәрізді

сарындар  молынан  кездеседі.  Сонымен  түркілік  фольклорда  көшпелі

башіанысты  туындаған  сарындар,  билердің  хан 

саилауы,  наразылық  білдіріп  түс  ауа  көшуі,  батырлардың  достасуы 

шендікке сьшау тәрізді  сарындарды атауға болады.

1. Аңызтану ғылымы нені зерттейді?

2. Аңызды жинау методикалары

3.  Аңыздьщ  халықтығы,  көпнұсқалылығы  жайында не білесіз?

4. Аңызды тікелей жинау қалай іске асады?

5. 

Аңыздарды 

экспедициялық 

тәсілмен 

жинаудың 

өзге 

тәсілдерден ерекшелігі  неде?

6. Орью ғалымдарының кэзақ аңьодарын жинаудағы  басіы мақсаты ?

7. Аңыздың жанрлық ерекшеліктері

8.  Аңыз типологиясы

9.  Аңыздағы тарихи шындықтың берілуі.

10.  Фольклордагы  паспорттау  мәселесі,  аңыздарды  жинаудағы 

паспорттың берілуі.

11. Көне аңыздар

12.  Аңыз, әпсана, хикаят: ұқсастықтары  мен  айьфмашылықтары.

13.  Қазақ фольклорындағы аңыздардың жіктелу мәселесі.

14.  Күй аңызы,  оның басты ерекшеліктері

15.  Ш ежірелік аңыздардың жанрлык ерекшеліктері жайында.

16.  Қазақ  фольклористйКасына  аңыздық  проза  және  ертегілік 

проза терминдерін еңгізген ғалым?

17.  Фольклористикада  күй  аңызына  алгаш  анықтама  берген 

ғалым,  және оның ғылыми  еңбегі туралы  мағлұмат беріңіз.

18.  Қазақ  тарихи  аңыздарының тақырып ауқымдылыгы

19. Топонимикалық аңыздар, басты ерекшеліктері

20. Тарихи аңыздар, басты ерекшеліктері

21. Крзақ аньтаңу ғылымыньщ дамуына эсер еткен тарихи фаісгорлар.

22.  XIX—X X   ғ.г  қазақ  аңыздарының  жинаудагы  басты  мақсат 

неде?

23. Аңыздарды жинаудагы орыс ғалымдарының  рөлі

24.  Аңыздарды  жинап,  жариялаушы  қазақ фольклористері

25.  Аңыз үлгілерін ел арасынан жинағанда аңыз  құжатын (кімнен, 

қашан,  қалай алғандыгы  ) берудің маңыздылығы  неде?

26.  Аңыз жанрына байланысты  зерттеу еңбектері

27. Тәуелсіздік  жылдарындагы  аңызтану  ғылымының жай -  күйі?

28.  Аңызтану гылымының басқа гылым салаларымен байланысы

29. 

М. 

Ж. 

Көпеев, 

Ә. 

Бөкейханов, 

А. 

Байтұрсынов, 

X. Досмұхамедовтардың аңызтану ғылымына қосқан  үлесі

30.  Ә.  Қоңыратбаев, С.  Қасқабасов,  А.  Сейдімбектің аңыз жанрын 

зерттеуге арналган еңбектерінің өзіндік ерекшеліктері

1.  Аңызтану ғылымының зерттеу объектісі.

2.  Казак- аңызтану гхтттчт«гт,«„------------------

тары жайлы  баяндаңыз.

4. 

Орыс  фольклоррл^ 

і

 » 

тері, жинаушылық әдістері.

ұқсақтықтары

ерекшелік

т  

I  Қазақ 

фольклористерінің 

қазақ 

аңыздарын 

жинау 

ерекшеліктері, 

жинаушылық 

әдістері 

(Ш. 

Уәлиханов, 

М.Ж

Көпейұлы)

баяндаңыз

Аңыздардың  газет,  журнал  беттерінде  жариялануы

жайлы

°РЫС  Ш

Э

  І І Я Я Й І  

аиыздардын

жіктелу

8.  Аңыздардың оқу — ағарту мақсатында >

9.  Ш.  Уәлиханов жазбаларындағы қазақ а

10.  А.  Байтұрсыновтың  қазақ  аңыздарыр 

рына шолу жасаңыз.

11.  С . Аманжо л о втың  қазақ  аңыздарын 

тоқталыңыз.

12.  Ш .Уәлиханов  пен  М.  Ж.  Көпейұль: 

туралы  аңыздарды өзара салыстырыңыз.

тұжырымда

жариялауына

қолданған

Көпейұл

әңпмеле.

14.  К еңес  дәуіріндегі  аңызану  ғылымьшың  жағдайы

жаилы

15'  Қазақ  ж әне  Й І Й   халықтарының  аңыздарына  тән  оотак 

сюжеттер,  аңыздардан  мысал келтіріп талдаңыз.

16.  Аңыздардағы сарьгадар,  турақты сарынға мысал келгіріңіз

17.  Түркі  халықтарына  ортақ  Қорқыт  туралы  аңыздар.  Өзаоа

салыстьфма жұмыстарын  жүргізіңіз.

18.  «Дала  уалаяты»,  «Айқал»,  «Еңбекші  қазақ»  газетгепінлегі 

аңыздардың жариялануы,  жариялау мақсаттары ж өніндегі  өз пікірівді

19.  X X   ғасьфдың  соңы-  X X I  ғасырдың  алғащқы  ширегіндегі

гылымындагы  жаңалыкгар,  зер ітеу  ж^мыстарыньщ  жалпы

^   аНЫЗДарДЫН  жанР"ы« 

И

21.  Тарихи  аңыздардың  басты  ерекшеліктері,  аңыздағы  тарихи 

шындық. 

11

22. Ш ежіре  мен  шежірелік  аңыздардың  айырым  белгілері,  мысал 

арқылы дәлелдеңіз.

23.  Күй  аңызы,  күй  аңызының  классификациям.  А.Сейдімбектің 

қазақ фольклористикасында алатын орны туралы  ой қозғаңыз.

24.  Ә.  Марғұланның  аңызтану  гылымына  қосқан  үлесі  жайлы 

баяндаңыз.

25.  Асанқайғы  туралы  аңыздардағы  тұрақты  сарын.  Мысал 

келтіріңіз.

^ ад 

анУ ғылымының тарихы.

2.  Аңыз классификациясы.

3.  Қазақ  аңыздарын зерттеудегі  С. Қасқабасовтьщ рөлі.

Ғ' аңызтану ғылымындағы зерттеулер.

-  5' 

а« ызДаРын  жинаудағы  орыс  ғалымдарының  алатыі

6. В .  В. Радловтың аңыздарды жинау ерекшелігі.

7. Ә. Диваев жинаған аңыз үлгілері. 

7

8.  Г.  Н.  Потанин -  қазақ аңыздарын жинаушы.

9. Ә. Марғулан — фольклортанушы галым

Ю.  Ш.  Уәлихановтың  «XVIII  гәсыр  батырлары  туралы  тарих* 

аңыз-әңпмелер»  еңбегі. 

рихв

11 * Аңыздардағы тарихи шындық.

ерекш^лЫӘШҺҮР 

КөПеЙ¥ЛЫ  * “ « « «   ЗДьіздардың  тақырыптык

13. Газет- журнал беттерінде аңыздардың жариялануы.

^ ЫС  ж эне  қазақ  фолыслортану  ғылымындағы 

тарихи

аңыздардьщ зерттелу тарихы.

кЯ™ 15а„ ° РЫС  ЖӘНе  Қа3аҚ  фольклортану  гылымындағы  топоними-

калық аңыздардың зерттелу тарихы.

16. Қазақ аңызтану ғылымындағы  сю жет мәселесі.

17. Түркі  ж әне қазақ аңыздарына ортақ сю ж ет пен сарын.

іо . Қазақ аңыздарындағы  сарын мәселесі.

1 О  

А 

_____

туралы

дардағы тұрақты  сарындар 

құбылысы

6ейнелеауТ°ЛЬЮІОРЛЬЩ  шыгаР"“ »Р™  < « « )   тарихи  шындыкты*

23.  М»шһүр Жүсіп Көпейұлы жинаган аңыздар жәве Алаша хан

25

  Н

’ 

Көпей^ ыжшмған “ » « >  ж=не Абылай хая.

/\ң ы з,  әпсана ж әне миф.

к о д л ^ Г РГІ  Ю аК ЭИ<Ме I  " ° - “ ~ Р В Д « гі  аиыздар  м е„  миф™р„іа

27. 

Күй аңыздары ж әне А.  Сейдімбек 

ж а н е Щ “

^

£

КвМЙ* ЛЫ 

топонимикалык,  тарихи

29.  Ш ежір

айырмашылықтары.

30.  Көне аңыздар

мен

1  нұсқа

1. Ә. Диваев фольклор туралы  материал жинағанда  негізінен 

Қазақстанның қай өңірінен  көп  жинады:?

A) Сьфдария өңірі;

B) Баянауыл  өңірі;

C) Зайсан өңірі;

О) 

Ж етісу 

өңірі;

Е) Орал өңірі.

2.  С.  М ұканов  пен  К .  Бекхож инніц  кұрасты рған 

мектеп

оагдарламасы на  арналган  халы қ ауы з  әдебиетінің  хрестоматиясы  

қай жылы жарыққа шықты?

A) 1940;

B ) 1941;

C ) 1947;

П)

  1942;

Е ) 1954.

3. Ә. Диваевтіц  1922 жылы  жарияланган  жинағы:

A) «Батырлар»;

B) «Тарту»;

C ) «  Аңыздар» жинағы;

О) «Ертегілер»;

Е) «мақал-мәтелдер».

4.  М.  Ж.  Көпейулы  қолжазбасында  иіамаіиен  қанша  аңыз 

мәтіндері топтастырылған:

A)  300-ден аса;

B)  100- жуық;

C) аңыз мәтіндері кездеспейді;

Щ

10-12;

Е) 

1000-ға жуық.

5. 

Фольклор  үлгілерім 

ж инауда 

А .Б айтұрсы нов 

қай 

гылымныц багдарына  сүйенген?

A) Г. П. Потанин;

B ) С.  Сейфуллии;

C) М.  Ж.  Кепейұлы;

О) В.  В.  Радлов;

Е) А.  В.  Василев.

6. 

«Айқап» 

журналында 

«Азамат 

Алашұлы» 

деген 

бүркеншек атпен «Хан Абылай» аңыз үлгісіні бастырған  кім?

A ) М . Дулатүлы;

B ) С.  Сейфудлин;

жүктеу/скачать 5,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: