Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016
жүктеу/скачать 5,49 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- X V I I I
- Барак султан, Орынбай акьщдардь, Е З Й Н Н 5 "“ “
- В Н В Н З В Н сот В 1 В 1 іЗЕ
- Н Ш р ■ Ү ш Ш І гомньщ е к і н ш і Х х а б и ^ Г Г г е н ^ л ^ е Ц І Я 8Ш щ з щ І Н Н И И
- | р 1 Чсшнпемелерінен Потанин казак аныздары мен
- Бұл аңшдар мен еотектопт .... Н¥скалары басылған.
І Ж З Г ’ ҚЯЛ аЙ Ж аЗЫ П ЩЩ біршама Щ Л Щ ® на М. Ж. Көпеевтің экспедициялық жинау тәсілі үш әдіс арқылы іске асты: айтылғанда б) ел арасыңдағы қолжазбаларды көшіру; в) бүрыныр жарық көрген кітаптардан кошіру. М. Ж Көпевтін жинаушылық 1СініҢ езге фольклористерден
айьФ1 1 Г ы Ғы тілшілердің т.б. көмегіне сүйенбеген. Мәшһүр-Жүсіптің қазақ тілін жете
білуі, бір жағынан, оның жинаушылық қызметінің тілдік қиындықтарға ұрынбауына, жинау жұмыстарының тез қарқынмен жүруіне пайдасын тигізді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, М.Ж. Көпейұлының қазақ аңыздарын жинаудағы үлесі зор. Жинаған материалдарының ішінде тарихи, топонимикалық, этнографиялық аңыздар молынан ұшырасады. Аңыздарының бір шоғыры Абылай ханға байланысты аңыздар. «Абылай ханның ең алғаш ауызға ілініп, көзге түскені» атты аңыз 1920 жылдары Жетісу өлкесінен жазып алған. Аңыздың жалпы мазмұны мынандай: Қайыптың елін қалмақтар шауып алғанда Әбілмансұр деген бала қашып шығып Түркістан ханына келеді. Оған да тұрақтай алмай кейін Төле биге барады. Би оған Сабалақ деп ат қояды. Кейін Бөгенбай, Жәнібек, Қабанбай батырлармен бірігіп, калмақ ханы Қалдан Церенге қарсы шабуылға шыгады. Қалмақ батыры қазақтарды көп қырғынға ұшыратады. Сонда қазақ ханы Әбілмәмбет «соғысқа шығатын кім бар?»- дегенде, Сабалақ келеді. Ханнан бата алып, «Абылай» деген ұранмен жауга аттанады. Жеңіске жеткен соң, халық Сабалақты хан көтеріп, атын Абылай деп атайды. Бұл қолжазбаның 1940 жылы жазылған көшірмесі бар. Кім көшіргені белгісіз. Бүл аңызды Абайдың шәкірттерінің бірі Көкбай Жанатайұлының айтуы бойынша Төлеуов Каскен жазып алтан. М. Ж. Көпейұлы жинаған нұсқадан ерекшелігі бар. 1 нұсқада Сабалақтың атын Абылай деп халық қойса, екінші нұсқада Әбілмәмбет хан қойған. Екінші вариантта Үш жұзден жиналған батыралар жауға аттанады. Осы соғыстаСабалақ қалмақтьщ Шөкемен, Шарыш деген батырларьга өлтіреді. Кейін Сабалақты хан сайлайды. Бір жолы Абылайды қалмақтар ұйқыда жатқанда ұстап алып, Орынбор генерал-губернаторының бұйрығымен босатқаны туралы да маңызды тарихи мәліметтер кездеседі. АңызҚалдан Церен мен Абылай ханның жауаптасуымен аяқталады. Қолжазбаньщ соңында «Абайдың тапсыруы бойынша Көкбай ақын ақын ауызша таратты, одан Төлеу ақын үйренді» деген жазу бар. (қолжзба 20 бет) Аңыздың
сюжеті Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қолжазбасындағы (1177 папка, Б. 201—204) «Бір ертегі» деген аңызға өте ұқсас. Тек онда қалмақтың Шөкемен батыры қазақ елін шаппақ болады. «Қазақтар мұны естіп, жауға қарсы аттануға, үш жүздің адамдары Ұлытауға жиналады»,- деп келеді. «Абылай аспаған Сарыбел атанган мәнісі» аңызы бұрындары жариял анбаған.
Тек совды 1991 жылдары жарық көрген М. Ж. Көпейүлының шыгармашылығына арналған екі томдық жинақта мәтіні берілген. Қолжазба қорында
аңыздың екінші жазбасы кездеседі. Екі нұсқаның сюжеті өте ұқсас: Абылай ханның қаһарына ұшырап өлген Ботақан өлімінен кейін егес шығады. Көп қол жиналып Абылавды шаппақ болғаңда ханға эйелі ақыл айтып, Абылайдьщ араздасқан- дарымен татуласа білгені, оның «Керей мен Уақты найза бер де жауға қой» деген сөздері, Абылайға арнап Көтеш ақынның айтқан өлеі жайлы айтылады. Бірінші жазбада Ботақан мен Абылайдың не үшін араздасқаны, Ботақанның қалай көз жұмғандыгы туралы айтылады• Абылай соғысқа аттанып барат жатып Шаншар руының еліне кез болыпты, ол елдің қалжыңбас жігітгері, арасында Қаз дауысты Қазыбектщ үлы Бекболат та бар, хан бөркін атьш түсіреді. Соған Абылай кектенеді. Кейін Ботақан мен Жанайды ұстатып алып зынданға тастайды. Әйелінің айтуы бойынша Абылай Ботақанды’ зынданнан шығарғанда жүрегі жарылып өлгендігі туралы айтылады «Қазақ түбі» деген аңызда Адам, Нұх, Хам, Сам және туркітерден шыққан атақты хандар жайлы сөз болады. Уызханньщ бір жасында шаршы топ алдында өз атын өзі қойып, жұртты тандандырпшы мұсылман болғаны және атақты хан болғандығы туралы сөз болады В Й . аңыздыңгг е“ нші жазбасында қыпшақтан шыққан
Мәлиспң сахаба болғаны, Баба Түкті Шашты әзіздің ата- бабаларының юм болғаны, оның пері қызьша ғашық болуы, ер Едігенің әкесі Баба Түкті Шашты әзіз әулие, шешесі пері қызы екені айтылады. 2 Қазақ аңыздарының жариялануы және Мәшһүр-Жүсіп ХУ-ХУШ гасырлардағы тарихи оқиғаларды баяндайтын тарихи аңыздарды зерттеу нысанына айналдыра отырып жазбага түсіру жұмыстарының басым көпшілігі XIX ғасырда, қазақ даласы толығымен патшалық Ресейдің құрамына енген кезеңце жазбаға іліне бастады. Алайда бірен- саран аңыз үлгілері X V I I I ғасьфдың П жартысынан бастап қағазға түсіп үлгенген еді. Қазақ аңыздарын жазбага тіркеу істерінің басында отарлау саясатының мақсат- мүддесімен қазақ даласына әскери мақсатпен келген орыс офицерлері тұрды. Әскери оқу орындарында гылымның түрлі саласынан білім алған олар қазақ даласының географиялық жағдайы, пайдалы қазбалары және халықтың тарихы мен этнографиясы жайлы деректер жинап, баспа бетіне жариялай бастады. Осындай жұмыстар атқарған түлғалардың бірі — Н. П. Рычков. Ол 1771 жылы қазақ даласы арқылы Үлы Жоңғарияға көшкен Еділ қалмақтарын кері қайтару үшін арнайы жасақталған орыс әскери отрядының құрамында болып, сол сапардың «Дневные записи путешествия в киргиз-кайсацкой орды» аттыкүнделігін жазды. Н. П. Рычков 1804-1810 жылдары И. Шангин бастаган экспедицияның құрамында болды. Бұл экспедицияның негізгі мақсаты геологиялық сипатта болганымен, И. Шангин мен Н. Рычков сонымен қатар сол тұрғылықты халықтың салт-дәстүрін, тарихи және топонимикалық аңыздарьга, шежірелерін жинап, 1819 жылы Н.П. Рычковтың «Капитан жазбалары» атты жолжазба еңбегінде бұл аңыздар жарияланған болатын. Аңыздарының бірқатары қазақ ордасының қүрылуы туралы болса, енді бір топ аңыздар экспедиция жүріп өткен
жерлердегі жер-су
атаулары туралы
аңыздар жарияланған. Атап айтар болсақ, «Қүлан өтпес», «Жақсы қон», «Аққайрақ» жерлері туралы аңыздар кездеседі. Оның жазбасына түскен аңызда Қазақ Ордасы Қыръш хандығынан өкпелеп сыртқа кеткен хан тұқымдары мен өз жұртынан бөлініп кеткен бір топ жұрттың бірігуінен құралган деп баяндалады [3]. Н. П. Рычков тіркеген нұсқалардың қүндылығы- жазбаға түскен уақыты бойынша көнелігінде. Фолыслористикада үлгі, мәтін жазбага тіркелген уақытына қарай қаншалықты көне болса, соншалық құнды және маңыздылыгы ерекше екендігі белгілі. Себебі көне нұсқа аңызда баяндалатын окига шындыққа біршама жақын әрі қоспалардың (анахронизмнің) қатары аз,
көркемдігі жұтаң болады. Қазақтардың шығу тегі туралы аңызды жазып алған орыс офицерлерінің бірі И. Г. Андреев. « Оңтүстік Сібір мен қазақ жылдаи
* ------- —— « іммнма идіуартап// И. 1. Андреев 1785 жылы «Описание Средей
Орды киргиз-
кайсаков» атты тарихи-этноірафиялық еңбегін жазды. О ндаолқазақ ордасының құрылуын баяндайтын аңызды, сондай-ақ қазақ тарихына қатысты деректік сипатттары бар Шыңғыс хан Тоқтамыс, Жәнібек, Есім хандар туралы халық аңыздарының’ жалпы
мазмұнын жариялады. Зерттеуші аңыздарды пайдалана отырып, қазақтардың Түркістаннан бөлінген жұрт екенін жазды. ҚазаҚ аңыздарының келесі бір топтамасы Қазақ Ордасының күрылуы туралы аңыздар нүсқалары «Қазақ тарихының Геродоты» деген [Ч. Уалиханов. Письмо профессору И. Н. Березину// соч в 5 т - А Л е^ш ш нін^ІвЗз"1 432с' ~ 64 ®-] Ш
болпш А.Левшиннщ 1832 жылы жарық корген «Описание киргиз-казачьих или киргиз-каисацких орд и степей» атты тарихи -этнографиялық еңбепнде жариялаңды. А. Левпшн еңбегінің екінші тарауыңда қазақ ордасының шыгу тарихын баяндайтын жеті аңыз нұсқасы берілген к іг й т ; ішшде • М болған 5 3 н- и ш пен
капитан И. Г. Андреевтщ, П. С. Палластьщ нұсқалары да, сонлай ак Ш к Й Е б Т 1мді баспасөз беттеріңде жарияланган өзге $ ™
аңызда
Я |
^ хандығьша шабуыл жасайды. Бірақ тұтқынға т у с і п
Б¥*аРа қоныстанады. Алаша озіне е о г е Г ^ Л ™ 4
Түркістан Щ В жүз тарайды Кейін Дп ж ұртш үшке бөліп, содан соң үш е ? е 6 - і н ш ,
I орныгады [А. Лввшин Е 146-1471 И В В м
ыгыстырып, орыс және шетел зер^геуш ^, й «рияланғанынан бастап 71. А. Лешпиы 1
батыс,
шығыс және
[Сонда, Б. аңыздар мазмұны тарихи үйлесетіндігі талданадьі ’ Щ Д^ректерімен қаншалыкш
Й И ■ Й | Ш И ДИа Г = ~ Г Ғ І = » күнделіпнде орын алган К а за к ™ ^ Янушкевичтщ Барак султан, Орынбай акьщдардь, Е З Й Н Н 5 "“ “ - жинаған ' Г Н
халықіъщ шығу тепн баявдайіын аңыздарды саяхатшы XIX ғасырдың белплі тріғалары Құнанбай мен ьарақ сұлтандардан қазақтардьщ шыққан тегі туралы, Шыңғыс хан батыр жаилы аңыздарды жазып адды. «Табиғатынан ақылды’ Щ В
9 В
шешендік сөздегі таланты ™ н қалдырарлық», «далалық заң-ережелерді өте жақсы білетін « Қунанбаи мен « кең табшат терең ақыл мен қайратш мінез бГрген ержүрек батырлыққа не дала Геркулес!» Барақ сүлтандардщ -*^ІУшкевичке баяндаған аңыздары- жазбаға тіркелген Аңыздар XIX ғасырдың екінші жартысьшан бастап қазактын өз арасынан шыққан агартуиш демократ а қ ь ш -ж а з у ш ^ н ь щ ағартушыларының қаламьша ілікті. ‘“ ушыларының, м а қ м ^ І1855С^ ‘!йбаТЫРЛаРЫ И І ш
Э аңыз-әңгімелер» аггы мақаласы 1855-1856 жылдары жазылган. Бұл мақалада Абьшай хан «ҰлЬ 7 ж аГЬ
ТЬІРЛаР ^ Р асьівдага 14 ачыз жарияланған. Жүздщ аңыз-әңгімелері» атты еңбегі де 1855 жыддаоы жазылған. Тек
1904 жылдары ғана Н. И. Веселовскийдің редакциясымен жарияланған болатьш. § § мақалада қазақтардГщТн^ ішіңде ¥лы жұз казақгарының шыққан тегі туралТадыздарда -<<ҚЫрҒЫЗДарДЫҢ «ЗДЧВД шыккан тегі жайлы Я ® Р1ІУ1 1ураЛЫ « Ш бұлыңғыр» дей отыра, бірнеше аңыздардан мысал келтірген. Ресей патшалышнан қ'азақ балалары үшін арнайы мекгеп аппыртып, оңда ■ В болген, Щ И І § § оқу | И | жазган көрнекп агартушы Ы. Алтынсарин « і арасьван а ң ^ а р д ы жинап, оларды езіящ 1979 жыль, Орынбор
Я ^ Ш Я Ш Н Н І И Н И І °К5'ЛШІЮа <<СэтеміР В «Абылаа хан»,«Жәнібек баш р», «Жиренше шешен» сьшды таоихи туралы
тұлғалар ның алғаш енуімен құнды. Г . + • л т& . иа^
аТШа тарапьшан «иналган мәтіндер христиан дінін насюсатгау патшаның өз бетімен шексіз билеу саясатьш дәріптеу сонымен бірге мемлекетке қвзмет ету мақсатында жинальш жарияланып отырды. жиналып, ХІХ
гасьфдың бірінші
жартысыңда ғалымдар мен саяхатшылардың еңбектерінде, жолжазба күңделіктерінде қазақ фольклорының мәселелері, қазақ халқының шыгу тарихына қатысты В Н В Н З В Н сот В 1 В 1 іЗЕ2 •Б.Броневскийдщ, А. Левшиннің, И. Прихардтың зерггеулерінде аңыздар сипапаттадцы. ШИ качат.™ ЙИ • • 3 8 Я Ш ЬйЩ: « ™ г Ш И Н І з Ш ш я ш ш Ғалшшыд «Түркі таішаларыныд Н гдебиеті в Й Ш ® В З В В і ш
ш ш а щ 2 г Н Ш р ■ Ү ш Ш І гомньщ е к і н ш і Х х а б и ^ Г Г г е н ^ л ^ е Ц І Я 8Ш щ з щ І Н Н И И аяқ ғашық болған» аггы аңыздао мен ” 1Р>>’ * ’ <<Алтьшбас күміс
1896 жыддары жарияланған В. В Радловткт литературы северных тторкских племен» ^ б е г ^ непзшен
қырым халықтарьшың ауыз әдебеті Ы 1 І • жарияланған. Онын I • • үлплерін жанап, әдебиегіне арналады. Мүқца 407 үлгі б ^ Ы л г ^ Б ^ и В н М В әдебиетіне ұқсас көптеген тт.ггаг.1, % ? т°мда қазақ ауыз «опйлы ж ^ м н а н ^ д ™ РМШ,аР Щ Я І Я І В Ж и р » ® лГшё®> « ш 2 1 ізМ™ 1 , “ еН КУ" е,'е>>- ТаР*™».
< сұлтан арасындағы - е « Г 5 = = = = ~ = С З Г ^ Г * ! Жетіяші -фауывда' «Қара | »ауда Н І Ш «ігізсе, мәселе свзде» өзі жинаган гапгеген^ рлары іУрады өлеңмен ■ В
«Қазакгың Н Я ■ Щ ВШ В і И
«Тәіінің сөзі», № Ш болады. ’ <Қырғызға барған батыр» атаүға «Қазақтың түбі»- Шыңғыс ханның хан болуы туралы бұл аңыз халық арасында кеңінен тараған. В. Радлов оны алғаш жинап, жариялаушылардың бірі. Оның бірер нұсқасын Потанин де жариялаған (Потанин Г. Н., Очерки Северо-западной Монголии). «Абылай
хан» -
Абылай хан
туралы аңыздар
қазақ фольклоистикасында алар орны салмақты. Аңыздарда Абылайдың іс - әрекеттері дәріптеліп те, сьшальш та бейнеленеді. В. Радлов Абьшай турапы екі аңыз бен Абылай туралы жырдың басын жазып алған. Біріншісіңде мифтік сарын басым болса, екіншісінде Абьшайдьщ Ботақанды өлтіруі жөніндегі тарихи оқиға баяндалады. Бұл сюжет «Абылай мен Олжабай», «Ботақан» жырларьшда да кездеседі. Қазақ елі мен жерін аралап, фольклоры мен этнографиясын жарыққа шығарған ғалымдардың бірі - Г. Н. Потанин. Г. Н. Потаниннің фольклорлық үлгілерді жазып алып, қолжазба корында сакгап қана қойған жоқ. Ол жинаған материалдардьщ баршылығын жарыққа пшғарған. Алғашқы фольклорлық еңбегі «Солтүстік - Батыс Монголияньщ очерктері» атты төрт томдығы. Алғашқы екі томдарында саяхат жазбаларымен қатар, сол жерлерде халық арасынан жазып алған ауыз әдебиеті үлгілері, атап айтар болсақ, мақал-мэтелдер, ертегілер мен аңыздар жарияланган. «Очерки» еңбегінің басылымдарында Монголияға жасаған салары барысында жиналған фолыслорлық және этнографиялық материалдары тольщ енген. Бұларды ғалым өз ішінде 5 топқа бөледі бесінші топта ертеплер мен аңыздар жинақгалған. Потанин рухани мәдениеті, тұрмысы, тіршілгі бейнеленген күрделі құдылыс деп бағалап, сол себепп Қара Ерпс бойы, Тарбағатай, Алтайды —-—
* — ——7 -------мекендеген қазақтардьщ шежіресі жайында айта келіп, Сүйіншәлі, Орыс, Қазбек Ителі, Қарақас, Айтуған, Шұбарайғьф, Итемген, Жастабан, Сарыбас’ Күнсадақ, ПІимоиын, Байжігіт, Төртуыл, Бура, Қаратай сияқгы ру- таетилардың шығу теп, олардың ата-тегі туралы аңыздар мен мифтерді келтіреді. _ Потаниннің ойынша, фольклор халықтың дүниетанымын да беинеледі. Сондыктан, ғалым еңбегінде құбылыстарды, атауларды неше түрлі аңыздарды . аУ өлеңдерін, эпсаналарды кеңінен пайдаланған. «Очерктерінің» екі томында осімдіктер мен жануарлардың қазақша атауларын келпріп, оларды фольклорлық тұрғыда түсіндірген. Бірак жинақтардагы эр жанрга
жататын шыгармалар жеке-жеке топталмаған, аралас берілген. «Тек 4 томында гана кейбір этиологиялық, топонимикалық, космогониялық аңыздар мен
әпсаналарды біршама топтасырьш, қалған 26 мәтін үлгі «жео-сү атаулары», «Әр түрді
бұрқавдар» деген
атпен жинақталып жарияланған». Автор жариялаған әрбір мәтінге мәңці де маңызда түсішктеме және қажет деген қосымша мәліметгер беріп отырған Г. Н. Потаниннщ тағы бір маңызды ғылыми маңызды жинағы 2 < Қ и т а д Таңғұг пен Тибет ■ шегі й е | Орталык Мо„г“ ^ , В томДығы. Жинақта 138 мәтін үлгі. Бұл жинактағм
| р 1 Чсшнпемелерінен Потанин казак аныздары мен ертеплердщ 15 үлПсш бұл жинаққа енгізіп, мазшшлаган атаулары туралы аңыздар және де йЩ Ц ж’™ ™ «Ч»ТОЫ іуралы аныздар да к езд Й Ц Й # 1 1 1 Щ халвдыи фольклорымеи салыстафу «ак ^ тьіда Р Я ж а р и ^ у д Т І | Ш Ш Ш мақсатта
щрі еді. нымен қатар, Г. Н. Потанин 1916 жылы «Ж мма п журналында «Қазақтар мен алтайлыкгаолын я ' ^ Старина» ертегілері» атгы матеоиаіты аңыздары, әпсаналары,
материалы жарияланды кейін ю п материал кітап болып басылып шыкты жылы осы жылдары Көкшетау мен
кітапта ғалымньщ 1893 материалдаомен кпг* ШШ ------ Қарқаралы сапарында жинаған
жарияланды корреспондеттер кСолтү
кітабында Тарбағатай жеоіндГгі М° НҒОЛИЯ очеРктеРінщ» екінші аңыздары мен ертегілері б а Г нШ жиналған аңызДаРы» деген Ш
В ■ Н ■ н і н т жеріндегі в Ш Ш Щ в І Щ І І Ш Р І Р и я аңыздардың алгашкы жазыльнГаль^н Я Л Ч 'РІ°Ш ЙШІІЙЙ Бұл аңшдар мен еотектопт .... Н¥скалары басылған. А. А. Ивановский, М. Вельский в а5Гырушы А- № Алекторов, оқығандары Мәшһүр-Жүсіп І В і , сол « Ш Қазақ I I Қорабай оолды. Бұлард халықтық ауызша шығарма
г . -----9 ' жазыл алганы тупапы дерекгер берш, оздерш жабарлаушы ретівде көрсеткен. Сонымш Ш В -«УРН-ВДФ белнде қазақтың ауыз әдебиетінің в д а л а р ы ™ басыльш, оньщ алгашқы зерггеуші- жинаушыл^ы д ”
Ш
ғ Дй ------ш » газет оеттепт пр эпостык жырлар, аңыздар да көп басылған. Тарной аңыз жүктеу/скачать 5,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|