Vi халықаралық конференция 1
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- СИМВОЛИКА ЦВЕТОВ В КИТАЙСКОЙ ПОЭЗИИ И В ТВОРЧЕСТВЕ ЛИ ЦИН-ЧЖАО
- МАХАМБЕТТІҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ
- Key words
Әдебиеттер тізімі: 1. Cерікқалиҧлы Зейнолла. Алтын жамбы. Қазіргі кҿркемдік ой танымына кҿзқарас: талдау, толғаныстар. – Алматы: Ҿнер, 2001. 2. Қазақ ҽдебиеті. 1992, №2 3. Қазақ ҽдебиеті. 1992 №22 4. Қазақ ҽдебиеті. 1992, № 9 5. Сайлаубек Жҧмабек. «Таңдамалы шығармалары» Екінші том. Қҧраст: З.И.Жҧмабекова. – Алматы: «Ан Арыс», 2009. 6. Бҿпежанова Ҽ. «Дҥние – имани қҧбылыс». Эсселер. Ҽдеби сын мақалалар. Ой-толғамдар. Сҧхбаттар. Алматы, «Ҿлке», 2001. 7. Шапай Т. Шын жҥрек – бір жҥрек: Эссе. Ҽдеби сын. Зерттеу.– Алматы: Жазушы, 1999. 8. Кеңшілікҧлы А. Қазақты сҥю. – Алматы. Ҿнер, 2008.
VI Халықаралық конференция
404 СИМВОЛИКА ЦВЕТОВ В КИТАЙСКОЙ ПОЭЗИИ И В ТВОРЧЕСТВЕ ЛИ ЦИН-ЧЖАО Конурбаева Б.А. а , Нуржаева А.М б а Магистрант КазНу имени аль-Фараби, Казахстан, Алматы, bayan.konurbaeva@sdu.edu.kz б Магистрант КазНу имени аль-Фараби, Казахстан,Алматы, a.n.6180083@list.ru Resume The article examines the problems and genre originality of the lyrics Li Qing Zhao, as well as a reflection of the symbolism in her lyrics. For a fostering a sense of beauty, aesthetics feelings in generations, the study of nature is one of the most important tools in communication and relationships between people, between man and the universe, between the creation and the Creator. People over the centuries have used different symbols for intimate transmission. Classical Chinese literature, poetry, creativity of Li Qing Zhao is one of the main sources in discovering the concepts of this topic. Therefore, the problems of nature, namely the concepts of flowers and symbols associated with them requires a full and systematic research.
страны. Женщины играли маловажную роль в обществе Китая из-за Конфуцианского воспитания, где роль лучшей половины человечества в основном заключалось в домашних делах и нуждах мужа и детей. Литература главным образом являлась областью мужчин. Китайская классическая литература являлась объектом неимоверного культа в феодальном Китае. В это время жили и творили многие талантливые женщины с аристократических семей, которые были образованы. Свои амбиции они выражали по средством стихов, даже оставаясь дома они воспитывали своих детей, приучая их к эстетике, искусству и культуре. 1.2 Среди поэтов древнего Китая встречаются много женских имѐн. И лишь имя Ли Цин-Чжао за многие тысячелетия не померкло, с любовью и гордостью произносится почти каждым образованным китайцем. Ли Цин-Чжао, известная под именем И Ань,- талантливая китайская лирическая поэтесса эпохи династии Сун. Ее жизнь пришлась на суровые годы перемен и военных бедствий.
символичных в мире. Растительный мир Китая ярок и по-своему неповторим. Его земля стала родиной многих видов цветов, впоследствии распространившихся по всему миру. Китай подарил миру гардении, камелии, пионы. Его садово-парковое искусство считается одним из самых древних и развитых в мире. Китай называют «Страной цветов». Многообразие видов и сортов стало неиссякаемым источником вдохновения для творцов в самых разных областях. В литературе, живописи, декоративно-прикладном искусстве и даже в архитектуре — цветочная символика VI Халықаралық конференция
405 активно используется повсюду. Образы цветов — неотъемлемая часть поэзии и прозы Китая, также встречаются и в легендах и поверьях. Излюбленные координаты китайской художественной литературы — припорошенная снегом цветущая слива, роняющи е лепестки персиковые деревья, жѐлтые хризантемы и многие другие. Цветам посвящены целые серии картин. Они составляют орнамент тканей, ковров, служат украшением изделий из фарфора. Примечательно, что китайское слово ―花‖hua — «цветок» — также переводится и как «цвет» и также созвучен со словом ―画‖ «живопись». 2.2 В китайской культуре цветок, как правило, символизирует красоту, весну, молодость, невинность, духовное совершенство. Цветок может выступать как образ, несущий идею временного, проходящего. Цветы, распускающиеся весной, не вечны. Их пышное цветение естественным образом кончается вместе с весной. Образ опадающих лепестков цветка используется для выражения идеи скоротечности молодости человека, неотвратимого увядания его красоты, наконец, самой его жизни. В китайских литературных произведениях цветы являются эталоном совершенной красоты. Сравнение с цветком кого-либо или чего-либо считалось высшей похвалой. С цветком могли отождествлять внешний облик девушки или молодой женщины, еѐ стройную фигуру, грациозность.
Как пишет автор предисловия к «Антологии китайской поэзии» «О том, что за строкой» И.Лисевич : « Для китайца в произведении истинной поэзии почти всегда есть подтекст, поэзия не может говорить прямо; образы должны воссоздаваться не в произведении, а в самом сердце читателя, повинуясь закону созвучия подобного; только тогда они не останутся чем-то внешним, посторонним для читателя, только тогда будут для него истинно живыми. Приемы скрытой ассоциации, внутреннего параллелизма всегда почитались наивысшей ступенью поэтичности, и материалом для них всегда служили образы природы. Чаще всего эти образы напоминали о неумолчном биении времени, приобщая читателя к его вечному движению, объединяя человека и мироздание. Бурное половодье и буйное цветенье трав - приметы радостной весны, холодная краса хризантемы и стаи тянущихся к югу диких гусей - привычные приметы тоскливой осени… В лирике Ли Цин-чжао нет образов и тем, отражающих исторические реалии драматической жизни Китая. Еѐ поэтика – поэтика цветов, деревьев, трав, бытовой детали и тончайших душевных переживаний. Цветы в еѐ поэзии – это цветы разлуки и одиночества. Хризантема – осени цветок, Твой гордый дух, вид необычный твой, О совершенстве доблестных мужей Мне говорят. Нисколько не жалеешь ты меня! Рождая мысли грустные о том, Кто далеко. «Жѐлтой хризантемы увядание», брошенная хризантема, лежащая в пыли… Тайна цветов – сродни тайне рождающейся поэзии, и описать красоту мэйхуа так же невозможно, как выразить себя в поэзии. Неслучайно одно стихотворение Ли Цин-Чжао носит название: «Все, кто слагает стихи о мэйхуа, не могут избежать банальности, едва лишь возьмутся за кисть. Я тоже попробовала о ней писать и убедилась, что сказанное не лишено оснований». Сливовое дерево (meihua 梅花) — излюбленный китайский символ ранней юности девушки. Цветок сливы появляется ещѐ до того, как дерево покрывается листьями. Дикая слива выступает эталоном красоты, поэтому часто встречается в образных сравнениях. В старом Китае в пору цветения сливовых деревьев было принято украшать женские прически веточками цветущей сливы. Цветущие ветви мэйхуа часто служили и узором на одежде. Всѐ это было призвано подчѐркнуть нежную, трепетную красоту девушки. VI Халықаралық конференция
406 В стихах поэтессы Ли Цинчжао времѐн династии Сун слышится печаль по безвозвратно ушедшей молодости и отцветшей, подобно цветам дикой сливы, красоте.
Цветок орхидеи(兰花) в китайской культуре служит воплощением гармонии. С ним ассоциируются изысканность, красота, женское обаяние. Дыхание красивой женщины принято сравнивать с ароматом орхидеи. Образы цветов нередко участвуют в создании портрета идеального человека. Во многих китайских народных сказках красивые, добрые и трудолюбивые девушки сравниваются с лотосом. В других литературных произведениях Китая часто проводилась параллель между этим же цветком и образом высоконравственного, чистого душой человека. Лотос (he 荷, lian 莲) часто изображается величественно парящим над тѐмной водой. Пышный цветок, вырастающий нежным и светлым из ила и тины — символ нравственно- чистого человека, стойко проходящего через грязь и соблазны, окружающие его в жизни. Первоначальный смысл символа может быть виден из следующего сравнения. Подобно тому как лотос произрастает из илистого дна к поверхности воды, раскрывая над ней свой бутон, точно так душа и ум человека, раскрывают свои качества только после выхода из мутного потока страстей и невежества и преобразуют тѐмные силы глубин в лучистую чистоту просветлѐнного сознания. Таким образом лотос для китайцев является символом чистоты, совершенства, святости и созидательной силы, что связано с конфуцианской идеей благородного учѐного, возвышающегося «над обывательской грязью, не грязнясь». Такое толкование образа лотоса (как и многие другие варианты) может объясняться ещѐ и самим названием цветка. В китайском языке омонимами слова «лотос» — 和 — являются «мир» и «покой». Другое имя лотоса —蓮(lian) — звучит так же, как «обязывать», «скромность» или «непрерывное повышение по службе». VI Халықаралық конференция
407 Желтый лотоса лист и плоды - Здесь и там, за песчаной косой. И на ряске Прозрачные капли воды, И трава под жемчужной росой. А на отмели цапля стоит, Отвернулась сердито она. На меня она, видно, Обиду таит, Что так рано уйти я должна. Пион (mudan 牧丹) был популярен в Китае ещѐ во времена правления династии Сун. Его изображения можно встретить на фарфоре, украшениях, предметах быта. На одеждах императора вышивали цветы пиона и хризантем. Стены многих гробниц и усыпальниц украшают рисунки с изображением цветов пиона — правители Поднебесной хотели, чтобы и после смерти их окружали прекрасные цветы. Сам по себе роскошный цветок пиона пион символизирует благополучие и процветание. В старом Китае его называли цветком императора. Считалось, что его не касаются никакие другие насекомые кроме благородных пчѐл. Пион величали именем 芍藥, что значило «самый красивый». В китайском языке название хризантемы (juhua 菊 花 )созвучно со словами «ожидать», «пребывать». Из-за этой особенности в лирике образ цветка порой становятся символом ожидания: «В мерцании моей маленькой лампы вы совсем побледнели, жѐлтые хризантемы». Выдерживающая холода и продолжающая цвести зимой, в стихах она может указывать на такие качества человеческой личности, как стойкость, необычайную выдержку, непреклонность, о чѐм свидетельствуют следующие строки, принадлежащие перу китайской поэтессы Ли Цинчжао, жившей в ХI веке. Твоя листва – из яшмы бахрома – Свисает над землей за слоем слой. Десятки тысяч лепестков твоих, Как золото чеканное горят… О хризантема, осени цветок, Твой гордый дух, вид необычный твой О совершенстве доблестных мужей Мне говорит. В поэзии Китая помимо всего разнообразия значений определѐнные цветы ассоциируются с тем или иным временем года. Цветок весны — пион, лета — лотос, осени — хризантема, зимы — мэйхуа. Своим поэтическим голосом поэтесса Ли Цин-Чжао впервые в китайской поэзии преодолела прочный барьер между мужчиной и женщиной, доказав способность прекрасной половины общества талантливо творить, иногда со значительными преимуществами. Рассмотренные и проанализированные художественные образы в поэзии цы Ли Цинчжао – как традиционные, так и авторские – свидетельствуют о богатстве сунской поэзии, бесконечности ее образных подтекстов (вызывая у читателя ассоциации, ведут его в глубину веков), а также о преемственности в китайской литературе, которая постоянно обогащается новыми образами и расширяет семантическое поле древних, традиционных, образов. VI Халықаралық конференция
408 Литературы Pomeranz GS Literature and culture of China. Moscow: Nauka, 1972 Chinese landscape poetry. - Moscow: Publishing House of Moscow State University, 1984 Li Qing-chao. Stanzas of faceted jasper (Translated, entered. Century. And approx. M. Basmanova). M., 1970, 1974; cloud abode. Poetry Sung. St. Petersburg, 2000; Blossoms Meihua: Classical Chinese Poetry in the genre of particles / Per. M. Basmanova. Moscow, 1979. 古代诗词导读/ 信国君主编. 济南, 2001. Chinese landscape poetry III-XIV centuries. (Poems, poems, songs, arias). Moscow University Publishing House, 1984 Menshikov of Leo. Chinese poetry in translation of Leo Menshikov / LN Menshikov. - St. Petersburg. : Oriental Petersburg, 2007 ENI "The History of World Literature" Tressider Jack. Dictionary characters. - Moscow: Publishing House of the bargain. Home "Grand" and others, 2001; Filimonov EN symbolism of plants in the translated works. / / Language, consciousness, communication: Sat Articles / Ed. Ed. V. Red, AI Izotov. - Moscow: MAKS Press, 2003. - Issue. 25.
Orchid [electronic resource]. / / PeterGreif. Simbolarium: [site]. - URL: http://www.simbolarium.ru/simbolarium/sym-uk-cyr/cyr-o/om/orhid.htm. Isayev LI Life among the characters. - Moscow: Publishing House of the "Dialogue of Cultures", 2009; The royal flower of China [electronic resource]. / / Cvety.dp.ua: [site]. - URL: http://cvety.dp.ua/pages/sub.20070917_864.html. Li Ch'ing-chao. Complete poems / K.Rexroth, L.Zhong-New York: New Directions Publishing, 1979. -118 P. 李清照全集：汇评本/柯宝成编著。武汉：崇文书局， in 2009. -214 页. Legends of the pioneers [electronic resource]. / / Florets.ru: [site]. - 2007-2010. - URL: http://www.florets.ru/legendy-o-tsvetah/legendy-o-pione.html..
VI Халықаралық конференция
409 МАХАМБЕТТІҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ Сыздықова Рҽбиға Сҽтіғалиқызы ‡‡‡‡‡‡‡‡‡
қызметкері, ҚР ҦҒА академигі
The last hypostasis of language personality is examined in the article, on the basis of analysis of language(texts) it is possible to get information about "personality" as individual and author of these texts, with the character, interests, social and psychological preferences and options. Key words: Kazakh language; lingvoculture; analysis of language and vivid conformities to law; nationally specific; image; creative look of poet.
В статье рассматривается последняя ипостась языковой личности, т.к. на основе анализа языка (текстов) можно получить сведения о «личности» как индивидууме и авторе этих текстов, со своим характером, интересами, социальными и психологическими предпочтениями и установками.
Казахский язык; лингвокультура; анализ языковых и образных закономерностей; национальная особенность; художественный образ; творческий облик поэта.
Қазақтың ауызша дамыған кҿркем ҽдебиетінің, оның ішінде поэзиясының авторлары XV- XVI ғасырлардан аттары тарихта мҽлім Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, XVII- XVIII ғасырларда жасап ҿткен Жиембет, Марғасқа жырау, Ақтамберді, Тҽтіғара, Ҥмбетей, Бҧқар жырау, Шал ақын, XIX ғасырдың орта тҧсында мҽдени мҧра қалдырған Махамбет, Шернияз, Ығылман, Кемпірбай, Шҿже т.б. ондаған ірі-ірі ақын-жыраудың ҿлең-толғаулары негізінен ауызша тарап, сақталып келген. Шабуылдың алды-артында ҿздеріне ерген сарбаздарын жігерлендіру ҥшін, намыстарын қоздырып, азаттықтың дҽмін таттыру ҥшін Махамбет ақынның ат ҥстінде отырып табан аузында шығарған ҿлеңдерін сол қарбаласта ешкім жаттап ҥлгермеген де болар. Бірақ олар қаз-қалпында сақталып бізге жетіп отыр. Себебі мҧсылманша жақсы сауатты болған Махамбет ат ҥстінде туған ҿлеңдерін кейін ҿзі жазып, қолжазба арқылы ҿзгелер қайталап жырлап, бҧлар кҿп аузына іліккені сҿзсіз. Бірақ ҿкініштісі олардың ҿздерінің не кҿшірушілердің ҿз кезеңіндегі қолжазбалары сақталмаған. Сондықтан мҧндай туындылар ауызша (таралған, сақталған) ҽдеби тіл ҥлгілері болып танылады. Олардың жазба ҽдеби кҿркем шығармалардан (негізінен поэтикалық дҥниелерден) ерекшелігі бар.
‡‡‡‡‡‡‡‡‡ Автормен байланыс. Тел.: +7(707) 398-35-45
VI Халықаралық конференция
410 2. Негізгі мəтін Соңғы жылдардағы зерттеу жҧмыстарының кҿрсетуіне қарағанда, Махамбет мҧрасы алғаш баспа бетін кҿрген 1925 жылға дейін, одан 40-50 жыл бҧрын оны жатқа білетіндер, жатқа айтып беретіндер болған. Баққожа, Қайролла Тҿлеев деген қариялар – Махамбет ҿлеңдерін жазба тҥрінен емес, бҧрынғы ел аузындағы тҥрінде жаттап алғандар. Махамбет ҿлеңдерін алғаш 1925 жылы Ташкентте Халел Досмҧхамедҧлы бастырған болатын. Аталған қариялардың жатқа айтып жеткізгендері осы басылымдағы мҽтіндермен дҽлме-дҽл тҥскен. Сол сияқты Мҧхаметжан Сҥлейменов, Қази, Дҽулет Қуанышев сияқты қариялардың бҽрі бірдей ел аузынан Махамбет ҿлеңдерін бҽз кҥйінде жаттап алып таратқан. Махамбеттің ҿзіне дейінгі қазақ сҿз зергерлеріне жақындығы ҿлең техникасы жағынан да, бейнелі сҿз ҿрнектерінің жыраулар тіліндегі тҥрлерімен ҥйлесіп отыратындығы жағынан да оны жыраулар қатарынан іздеттіруі мҥмкін. Махамбет ҿлеңдерінің бірен-сараны болмаса, қалғаны тҥгелімен дерлік 7-8 буынды аралас ҧйқасты болып, жыраулық толғауларына ҧқсайды. Бірақ ерекшелігі бар. Ақынның жыраулар тобына жақындығы оның жыраулар тіліндегі бейнелі сҿз тіркестерін еркін келтіріп отыратындығынан кҿрінеді. Махамбеттің ҿлеңдерінің тақырыбы – негізінен ҿз кезіндегі билеуші топ, саясатына қарсылық, жаугершілік, ҧрыс-соғыс. Демек, осы ҧрыс- шайқастар мен оларға қатысушыларды сҿз еткен тҧстарда желп-желп еткен ала ту, орама мылтық тарс ҧрып, қҧрылып жатқан жебеге қҧрсағынан шалдырған, қанды кӛбе киініп, аламанға жел бердік, аса жҧртты меңгердік, бӛліне кӛшкен еліңді ҥріккен қойдай қылармын, жарыла кӛшкен еліңді жаралы қудай қылармын деген қолданыстарды ақын ҿзі шығарған жоқ, бҧрынғы ҿлең-жырлардан, ҽсіресе батырлар жыры сияқты циклдер қорынан алған. Махамбетте қару-жарақ, сауыт-сайман, киім-кешек атаулары ҽрдайым эпитетпен келеді ҽрі олардың кҿбі қазақ ҽдеби тілінде ҽбден қалыптасқан штамптар екендігі кҿрінеді: желп-желп
кездеседі. Жыраулардың кҿркемдік дҥниесіне иек артуы Махамбеттің шығармашылық қабілетінің жетпеуінен емес, оған мҽжбҥрлеген субъективтік мотивтер болатын. Ол – ақын жырларының (ҿлеңдерінің) кҿбінесе табан аузында ауызша туып, ауызша жеткізілуінде. Бҧл жерде осы кҥнде дискурс қҧбылысы (амал) деп жҥргеніміздің жҥзеге асуында, яғни «ақын – ҿлең- толғаулар – оны қабылдаушылар» ҥштігінің бірлігінде жатыр. Халықты кҿтеріліске ҥгіттеуде, ҧрыс-шайқасқа шақыруда, тіпті шайқас ҥстінде жігерлендіруде туған ҿлең- жырлардың сол кҿпшілікке ҽбден тҥсінікті, ҽсерлі болып шығуы ҥшін ҿздері айтып жҥрген ҿлең-жырлардан қҧлақтары ҥйренген, ҿздері де жаттап жҥрген ҽдемі, ҽсерлі сҿздерді қолданудың ҧтымды екенін ақын жақсы сезген. Бҧған Махамбет ҿлеңдерінің жаугершілік мотиві кҿмектескен деп табамыз. Махамбет жырларының ҿлең ҿлшемі де жыраулар поэзиясына тҽн: 7-8 буынды суырып салма жыр ҿлшемі, ҧйқас суреті – бҧрынғыдай аралас не шҧбыртпалы ҧйқастар. Бҧл ҿлшем мен ҧйқасқа қатысты Махамбетте ҿзгешеліктер де жоқ емес. Ең алдымен, Махамбет ҿлеңдерінде айтылмақ идеяны (ойды) бірнеше тармаққа орналастырып, негізгі тҥйін сҿзді VI Халықаралық конференция
411 ҧсынған ең соңғы тармақта беретін шоғырлар, яғни периодтар, синтаксистік бірліктер (прозада – абзацтар) деп аталатын бҿліктерге бҿлінген ҿлең қҧрылысын Махамбет алғаш рет енгізген деуге болады. Айталық, жинақтарда «Ереуіл атқа ер салмай» деп басталатын ҿлеңнің жалғасы «Ерлердің ісі бітер ме?» деген атпен кейінгі беттердегі ҿлең болып танылады. Екі ҿлеңде де алдарына қойған мақсаты ҥшін жан аямай кҥресу керектігін, оның орындалу шарттарын санамалап берген ҿлең тармақтары болымсыз тҥрде, кҿсемше тҧлғасымен келген бірыңғай бағыныңқы сҿйлемдер: Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай, Қоңыр салқын тӛске алмай... – деп басталатын бірыңғай бағыныңқы сҿйлем мен екінші жерде берілген «Беркініп садақ асынбай» деп басталатын ҿлеңнің//бірыңғай сҿйлемнің суреті бірдей, екі ҿлеңнің бір ғана басыңқы сҿйлемі – ең соңғы тармақтардағы «Ерлердің ісі бітер ме?» деген ҥндеу. Демек, бҧл ҿлең – дҧрысында, бір ғана толғау, ол – екі шоғырдан (бҿліктен) тҧрған поэзия туындысы. Мҧндай бҿліктерді ҽдебиет теориясында тирада немесе синтаксистік тҧтастық деп атайды, оған біз қазақша шоғыр деген термин ҧсындық. 7-8 буынды тармақтармен келген ҿлеңнің ҧйқасы жыраулық толғаулардан ҿзгеше келген тҧстар бар. Мысалы, жыраулар толғауларының ҧйқас бітімі кҿбінесе белгілі бір ҿлшеммен келмейді, оларда аралас ҧйқасты немесе шҧбыртпалы ҧйқасты жыр ағымы басым болады. Махамбет ҿлеңдерінің кҿбінде шумаққа ҧқсас тармақтармен келгендері кҿзге тҥседі, бірақ оларда біркелкілік жоқ. Мысалы, «Арғымақтың баласы» деп аталатын ҿлеңінің ҧйқас суреті мен шумақ не шағын шоғыр тҽрізді болып ҧйымдасқан ҿлең жолдары кҿрінеді: Арғымақтың баласы – 7 буын Арығанын білдірмес – 7 буын Арқамнан қысым қылар деп – 8 буын Бҧл жолдарды: Арғымақтың баласы арқамнан қысым қылар деп деген бір сҿйлем деп тануға болады. Кейінгі жолдардағы қҧрылым да – бір сҿйлем, бірақ алдынғы ҥш тармақтың екеуі – 7-8 буынды, ҥшіншісі – тіпті ҧзақ, 10 буынды жолдық бір сҿйлем, тҿртінші тармағы алдыңғы шоғырдағы ҥшінші тармағымен ҧйқасады: Ортамнан ойран салар деп. Ҥшінші шоғырда ҥш жол бар. Ол да – бір сҿйлем, ҥшінші тармағы алдынғы екі шоғырдың соңғы тармақтарымен ҧйқасады: Сҧңқарлар ҥлгі алар деп... Бҧл ҿлеңнің қалған тармақтары ҥш-ҥштен жымдасып, алдыңғы ҧйқастарды сақтайды. Қысқасы, бҧл 2-3 тармақты ҿлең бір ҧйқасқа қҧрылған. Махамбеттің ҿз портретін ҧсынған бір толғауы екі шоғырдан тҧрады: екеуінің де алғашқы тармақтары а-а-а, ə-ə, б-б-, в ҧйқасты 7 шумақ алдыңғы тармақтарда айтылғанды тҥйіндеп тҧр: Тартынбай сӛйлер асылмын. Екінші сҿйлем де 8 тармақпен келген, оның ең соңғы тармағы: Махамбет сынды батырмын. VI Халықаралық конференция
412 «Ҽрҽйна, билер, ҽрҽйна» деп басталатын ҿлеңнің жалғасы «Мҧңайма» деп берілген келесі 7 шумақ болуы керек деп санаймыз. Екеуінде де: «Ханның ісі қатайып, азаматтан бақ тайғанда, ел шетіне жау келіп, азамат ердің баласы намысына шыдай ма!», сондықтан: Ҧрандап жауға шапқанда, Кім жеңері талай-ды, Жолдастарым, мҧңайма! – деп жалынды сҿз айтылады. Екі бҿлек етіп берілген ҿлең – тҧтас бір тирада (шоғыр), ҽрбіреуі соңғы тармақпен тҧйықталған екі сегмент (бҿлік) болып келген. Махамбет шығармашылығында ҿлең сияқты проза сипаттас толғау да бар. «Атадан туған ардақты ер» деген атпен ҧсынылып жҥрген толғауы: Атадан туған ардақты ер Жауды кҿрсе жапырар Ҥдей соққан дауылдай. Жамандарға қарасаң, Малын кҿрер жанындай. Жҥйрік аттың белгісі Тҧрады қҧйрық-жалында-ай. Айтып-айтпай немене, Халық қозғалса, Тҧра алмайды хан тағында-ай. Ҿлең – тҿрт сҿйлем, олардың тармақ саны біркелкі емес: 2 жҽне 3 тармақ. Ҽрқайсысының соңғы тармақтары ғана ҿзара ҧйқасқан. Махамбет ҿлеңдерінің кҿбі бір сҿзді немесе бір сҿз тіркесін қайталап келетін ҥлгіде ҧсынылған. Мысалы, «Адыра қалған Нарынның» деген ҿлеңінде бар сҿзімен келген ҧйқастар (суы бар – нуы бар – буы бар; ханы бар – тағы бар – жалы бар; ана бар, аға бар – бала бар т.т.) қайталанып отырады. Ақынның «Қҧлжа қуған текешік» деген ҿлеңінің орта тҧсында келген білекті, тілекті, керек-ті деген ҥш сҿзбен ҧйқасқан ҥш тармақтан басқаларында мҥлде ҧйқас жоқ, бірақ ҿлшем (7-8 буынды) бар. Осы ҿлшем толқыны мен айтылмақ ойдың бірлігі шағын ҿлеңді жігіттерді (кҿтерілісшілерді) шабуылға шақырған жалынды сҿз болып шыққан. Махамбет поэзиясының ҥлкен бір ерекшелігі – ҿлең қҧрайтын (жасайтын) шарттардың жҥйелі тҥрде болмауы (мысалы, ҧйқас пен ырғақтың шендесе бермеуі, айталық, қара ҿлеңнің бір шумағы бір ҧйқаспен берілетіні сияқты), ырғақтың да бір ҿлшеммен келе бермейтіні VI Халықаралық конференция
413 (мысалы, 7-8, кейде одан аз немесе кҿп болып келетін ҿлеңдер) бҧрынғы-соңғы қазақ поэзиясында кҿп кездеспейді. Бҧл қҧрылым Махамбетке ғана тҽн. Махамбет мҧрасының негізінен ауызша қабылданып, ауызша таралып, ауызша сақталғанына қарамастан, кҿпшілік қауымға кеңінен тарағаны, кҥні бҥгінге дейін мектеп оқушылары жаттап, ересектер еске алып отыратын себебі – ақынның айтпақ идеясында, сол идеяны айтуда бірегей стильді ҧстағанында деуге болады. Махамбет ҿлеңдерінің тақырыбы – біреу, ол – ҽділетсіздікке, қыспаққа қарсы қалың бҧқараның кҿтерілісін сҿз ету, халық наразылығын айту, осы наразылықты білдіретін кҥреске шақыру, намыстандыру, қайрау, ҥндеу. Ақын ҿлеңдерінде махаббат, табиғат, кҥнделікті кҥйкі тірлік тақырыбы жоқ. Бҽрі нақты: кҥреске шақырса, ол кҥрестің мақсаты белгілі, жер-суды атаса, олар да – жалпы емес, нақты.
Қазақ поэзиясында жер-су атауын келтіріп жырлау бҧрыннан да бар болатын. Мысалы, Асанқайғы халқына жайлы қоныс таңдағанда, кҿптеген жер аттары – топонимдерді атайтыны белгілі. Ал ХV ғасырда толғап ҿткен Қазтуған жырау «қарғадай мынау Қазтуған батыр» туған жҧрты – Еділ жҧртты сырлы сҿздермен суреттей келіп: Сҿйткен менің Еділім, Мен салмадым, сен салдың, Қайырлы болсын сіздерге Менен қалған мынау Еділ жҧрт! – десе, Еділ топонимі – туған топырақтың символы немесе метафорасы. Ал Махамбетте жер-су атаулары – кҿтерілісшілер жайлап отырған жерлер. Адыра қалған Нарын десе, ол да – нақты жер, кҿтеріліс болған мекен. Махамбеттің «тізеден бҧзып ҿткен» ағыны қатты Жайығы да – нақты тақырыпқа қатысты топоним: Анау Нарын деген жерімнен тірі кеттім демеймін деген жолдарында да Нарын – нақты мекен. Махамбет поэзиясында кҿрінген ҥлкен бір жаңалық – символ деген ҽдеби амалды (категорияны) айқын кҿрсетуі жҽне ҿзгелерден басқаша қалыпта ҧсынуы. Зер салып оқыған адамға Махамбеттің мен-і кҿзге тҥседі. Мен бір шарға ҧстаған қара балта едім... Мен ақсҧңқар қҧстың сойымын... Мен тауда ойнаған қарт марал... Томалағы сҧңғар мен едім... Мен ақсҧңқардан туған қудаймын... Тҥбін қазсаң, мен бәйтерек... Мен келелі қара бҧлтпын VI Халықаралық конференция
414 Келе жаумай ашылман... Бойың жетпес биікпін Бҧлтқа жетпей шарт сынбан... Шамдансам шығар асаумын... Шамырқансам сынар болатпын... Мен ақ сҧңқар қҧстың сойы едім Шамырқансам тағы кетермін... Мен кескекті ердің сойымын... Соңғы екі мысалда сой сҿзінің «текті, асыл» деген семасы (мағыналық реңкі) бар. Тегі, қазақ поэзиясындағы сой сҿзі жай «ата-тек» емес, «мықты, айбарлы ата-тек» дегенге саяды. Бҧларда мен – кӛтеріліс, сол кӛтерілісті жасаған қалың бҧқара, ол – кҥш, еркіндікті сҥйген халық, мақсатына жетпей тынбайтын, жетпеген кҥнде шарт сынатын кҥш. Махамбеттің осы кҥштің – кҥрестің жеңіліске ҧшырағанын да символдап баяндайды: Мен бір шарға ҧстаған Қара балта едім – Шабуын таппай кетілдім... Тағы бір ҿлеңінде кҿтерілісшілердің ҽскери-материалдық кҥші қарсы жақтан кем екенін де образдап айтып мойындайды: Тҥбін қазған мен бәйтерек Толқуменен қҧлармын. Қысқасы, «Мен мен едім, мен едім» деп бастаған толғауларда сол мен-нің қандай мен екенін ашқан ҿлең жолдарында ол мен-дер – Махамбеттің ҿзі емес, кҿтеріліс, яғни «еркімен еркін жатқан елге» зорлық-зомбылық кҿрсеткен хан ордасына, одан ҽрі патша ҽкімшілігіне қарсы шыққан халық наразылығы. Ҽрине, Махамбет ҿлеңдерінде мен деген сҿз келген жердің бҽрінде ол – символ емес, ҿзі туралы сҿз болған тҧстар екенін де айту керек.
Еңіреп жҥрген ер едім. Мен қҧстан туған қҧмаймын дегенде бҧл жердегі мен де, мен қарақҧстан туған қалықпан дегенінде де мен – ҿзі, дҽлірек айтсақ «сҿйлер сҿзге жалықпайтын» кҿп кісідей анық ақын, сондықтан менің сҿзімді «тыңда, халық, ҽлеумет!» дейді.
VI Халықаралық конференция
415 Махамбет шығармашылығында айрықша атайтын жҽне бір кҿрініс – оның портрет жасауы. Жеке адамдардың немесе жалпы ержҥрек батырлардың портретін беру қазақ поэзиясында қашанда да болған. Мысалы, XV ғасыр жырауы Қазтуған ҿзінің портретін: Бҧдырайған екі шекелі, Мҧздай ҥлкен кӛбелі, Қара ҧнымы сҧлтандайын жҥрісті, Адырнасы шайы жібек оққа кірісті, – деп бастаған 17 жолдық толғауында шешен би екенін (билер ӛтті, би соңы, Би ҧлының кенжесі), батыр екенін айтып, ҿз портретін ҧсынады. Бірақ бҧл портрет – тек ҿзіне ғана тҽн нақты сипаттар емес, ол белгілерді ҿзге батыр, ҿзге билерден де табуға болады. XVI ғасыр жырауы Доспамбет:
деп қол, дҧшпанмен соғысқан батыр болғанын айтып, портретін бір қырынан баяндаса, Тоғынды сарты нар жегіп, Кӛш тҥзедім, – ӛкінбен. Ту қҧйрығы бір тҧтам Тҧлпар міндім, – ӛкінбен, – деп ел басы, кҿсем, қол басы батыр екенін толғағанда, басында дулығасы, қолында соғыс қаруы бар, тҧлпарға мініп тҧрған кҿрініс елестейді. Бҧл портретті: Зерлі орындық ҥстінде, Ақ шымылдық ішінде Тҧлымшағын тӛгілтіп Ару сҥйдім, – ӛкінбен, – VI Халықаралық конференция
416 деп ер жігіттің іс-қимылын қоса кҿрсетеді. Бҧл да – портрет, бҧл да – тек Доспамбеттің жеке ҿзіне ғана тҽн суреті емес, сол замандағы ер жігіттің, батыр жігіттің, тҧлға-бітімі деп тануға болатын портрет. Бірақ ҿте ҽсем, ҽсерлі етіп ҧсынған суреттер. Ал Махамбет жеке кейіпкердің портретін ҧсынуда да кҿзге тҥседі. Алдымен «Тарланым» деген ҿлеңінде ол ағасы (яғни кҿтеріліс басшысы) Исатайдың бейнесін береді. Таудан мҧнартып ҧшқан тарлан, керіскедей шандоз, қҧландай ащы дауысты, қырмызыдай ажарлы, теңіздей терең ақылды... жҧртына қҧрбан болсам деп, адырнасын ала ӛгіздей мӛңіреткен арыстан еді-ау Исатай деп, оның алғырлығын, батырлығын ҽр алуан ҽсем теңеулермен суреттейді. Оппозициялық кейіпкер Жҽңгір ханның да бейнесін (портретін) беруді шет қалдырмайды. Мҧнда да теңеулер іске қосылады: Хан емессің – қасқырсың... Хан емессің – ылаңсың... Қара шҧбар жылансың, Хан емессің аярсың. Бірақ басылымдарда аянсың деп қате берілген болса керек. Бҧл жерде де портрет – нақты сипаттау емес, теңеу, метафоралық қолданыстар арқылы жалпы бір ғана жағымсыз бейнені атау, бҧл портреттен гҿрі, жағымсыз жақ етіп таныған ҿзі берген бағасы деуге болады. Махамбеттің ҿзін сипаттаған ҿлең жолдары да ҧшырасатын: Еңселігім екі елі, Егіз қоян шекелі, Жараған теке мҥшелі, Жауырыны жазық, мойны ҧзын, Оқ тартарға қолы ҧзын, Дҧшпанына келгенде Тартынбай сӛйлер асылмын. Қҧла бір сҧлу ат мінген, Қҧйрық-жалын шарт тҥйген, Қҧм сағыздай созылған, Дулығалы бас кескен, Ту тҥбінен ту алған, Жауды кӛріп қуанған VI Халықаралық конференция
417 Мен Ӛтемістің баласы Махамбет атты батырмын. Бҧл шағын кҿлемді ҿлең тҥгелдей келтірілген себебі – мҧндағы сипаттамалар қазақтың ауыз ҽдебиетіндегі батырлардың портретінде берілетін белгілер: алғашқы бес жолда батырға тҽн тҧрпат 6-тармақта шешен сҿзді ақын екендігі, соңғы жолдары «жауды кҿрсе қуанған» жаужҥрек жан екендігі туралы толғайды. Поэзияда жеке тҧлғалардың портретін беретін шағын ҿлеңдердің жҥйелі тҥрде кҿрінуі Махамбеттен басталады деуге болады жҽне бҧл портреттер сол адамдардың істеген істеріне, белгілі кезеңге қатысты нақты суреттер болып келеді. Сонымен қатар бҧл портреттік сипаттамалардың кҿркемдік-стильдік амал-тҽсілдері мен кҿріктеуіш элементтері Махамбет ақынның алдындағы жыраулар эпостық жырлардың тілімен ҧштасып жатқанын кҿрсетеді. Ақынның шығармашылық кезеңі мен жаугершілік тақырыбы осындай іліктестікке жол берген. Махамбетті ерекше ақын еткен – белгілі ситуация мен кезең болды. Исатай- Махамбет кҿтерілісі болмағанда, Махамбеттің ақын ретінде кҿрінбеуі де мҥмкін еді. Бойындағы ақындық дарын да жыраулар сияқты ақыл-насихат айту не батырлар жырлары мен ғашықтық жырлары сияқты дҥниелерді ҧсынатын жыраулардың бірі болып қала берер ме еді? Махамбет – қатардағы жауынгер ақын емес, кҥрескер, жаужҥрек, дауылпаз ақын. Бҥгінгі кейбір ақындардың шығармашылық ҥнінде қайсарлық, турашылдық, намысқойлық кҿрінсе, оны Махамбеттің бҥгінгі жалғасы деп тануға бармыз. Махамбет – ерлікті жырлаған ақын. Ҿйткені тақырыбы – ҿзі қатысқан кҿтеріліс. Сондықтан ақын қазақтың ҽдеби тілінде ертеден жырланып келе жатқан «Едіге», «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Қамбар батыр» сияқты жырлардың лексикалық-фразеологиялық мол қорын реті келген тҧстарда ҿте орынды қолдана білген. Бҧл реттегі қару-жарақ, сауыт- сайман, жорық аттарын атауда жаугершілік ҽдеби тіл дҽстҥрін жақсы ҧстанған. Махамбет батырдың, ер азаматтық портреттерін жасауда ежелгі жырлардағы символдар мен образдарды тҧтастай да, қҧбылтып та еркін келтіреді. Мысалы, ел қамын жеген ердің, халқының мҥддесін кҿздеп кҥрескен азаматтың образын білдіруде қазақ поэзиясында бар бҧрынғы сҿз-образдардан басқа, Махамбет ҿзі жасаған қызғыштай болған есіл ер; еркек
Махамбет ҿлеңдерінде кездеседі, бҧлар – қазақтың кҿркем поэзиясына қосқан Махамбеттің ҥлесі. Бҧл теңеулер мен метафоралардың барлығы да – Исатайдай батырдың ісін қолдап, соңына ергендерді, оның ішінде ҿзін де бейнелеуге келтірген дҥниелер. Бҧл қолданыстардың Махамбеттен ҿзге ақын-жырауларда кездесуі кемде-кем. Сол сияқты қалықпандай қомданып
бейнелі, астарлы фразеологизмдерді де Махамбет «қаламынан» (аузынан) шыққан дҥниелер деп танимыз. Ҽрине, ҽдеби тіл қазынасына қосылған тың бейнелі сҿздер мен сҿз тіркестерінің қҧндылығы – санында емес, ондай қазыналарды сҿз зергерлерінің қай-қайсысы да беріп отырады, ҽңгіме – дҽстҥрдің жалғастылығында, тілдік-кҿркемдік амал-тҽсілдердің ҥзіліп қалмай отыруында VI Халықаралық конференция
418 жҽне осы арқылы ҽдеби тілдің дами тҥсуінде, жетіле беруінде, сондай-ақ осы ҥрдістегі ҽр қаламгердің орны мен еңбегінің қалай кҿрінуінде. Махамбет ҿлеңдерінің тілін сҿз еткенде жҽне бір ерекшелікке кҿңіл аудару керек болады. Махамбет тілінде бҥгінгі кҿпшілікке, ҽсіресе жас буынға бірден тҥсінікті болмайтын жеке сҿздер мен сҿз тіркестері бар. Мҧның себебін ақынның ҿзінен бҧрын ҿткен жыраулар мен шешен билердің, сондай-ақ батырлар жырларының тілімен іліктестігінен, ҽдеби ҽдіс- тҽсілдерімен жалғастығынан, сонымен қатар Махамбет ҿмір сҥрген кезең мен мекенге де қатысты екендігінен іздеу керек. Оның жырау, шешен бабаларының «кҥні кешеге» дейін, яғни XV-XVI ғасырлардағы Ноғайлы жҧрты сияқты тілдес, діндес тҥркі тайпаларымен қоян- қолтық араласып, бірінің ҿлең-жырын екіншілері тыңдап, жаттап алып жҥретін дҽстҥрден де іздеуге болады. Ҽсіресе «Едіге», «Ер Тарғын», «Қарасай-Қазы», «Орақ-Мамай» сияқты жырларды менікі, сенікі деп бҿліспей, бірге иемденіп жҥрген ата-бабалары Махамбет сияқты балаларының қҧлағына қҧйып, тҽрбиелеген болса керек. Доспамбет, Қазтуған, Шҽлкездердің жырлары мен толғауларын бала кезінен тыңдап, жаттап келген Махамбеттің аузына олардың ҽдемі эпитеттері, ҽсерлі теңеулері, мҽнді метафоралары теп-тез тҥсіп отыратындығы даусыз. Мысалы, Махамбетте бірнеше рет келетін сой сҿзі – қазақ ҿлең-жырларында сонау ноғайлы дҽуірінен келе жатқан қолданыс, мағынасы – «тек, ата тек». Сой Қазақстанның тек батыс аймағына тҽн жергілікті сҿз болса керек, оны ҿте сирек болса да, ҿзге ҿлкелерде жасап ҿткен ақын-жыраулардан да ҧшыратамыз, бірақ, сҿз жоқ, Махамбет ақынның туған жерінде жиірек, еркін қолданатыны – шындық. Қарашы (Алдыңа келіп арыз айтар Қас қарашың мен едім), су – «ҿзен» (Адыра қалған Нарынның Жайық деген суы бар; Еділ-Жайық екі су), жетім – «тҧтқын», жолдас – «сарбаз» (Қасыңа ерген жолдастар), алаулау – «шабуылдау» (Алты кҥндей алаулап, он екі кҥндей ой ойлап), шандоз, шандоздап – «ҽсем, ҽсемдеп» (Қарағай шаптым шандоздап), қалықпан – қҧстың атауы (қалықпандай қомданып) сияқты жеке сҿздер ғана емес, кейбір тҧрақты тіркестердің де бҧл кҥнде кҿп қолданылмайтындығы белгілі. Олардың қатарында қом су – «толқындап ағатын ҿзен» (Қоғалы кҿлдер, қом сулар кімдерге қоныс болмаған), бҧл тіркестегі қом сҿзі осы кҥнге дейін ақын шығармаларының кейбір басылымдарында қоғалы кӛлдер, құм сулар тҥрінде қате жазылып жҥр (дҧрысы –
жазылып жҥр. Этимологиясы жҿнінде де пікірталастар бар, мағынасын да тап баса алмай жҥрміз. Біздіңше, ереуіл деген варианты дҧрыс болар, мҧндағы -уыл форманты (жҧрнағы, аффексоиды) жасауыл, шабуыл, тосқауыл, айдауыл, жортуыл, қарауыл т.б. сияқты ҧрыс- соғысқа қатысы бар сҿздерде кездеседі, бҧлардың тҥбіріндегі қара-, айда-, жорт-, жаса-,
атауындағы ереуіл сҿзі де осы топтан кҿрінетін сияқты. Мағынасы – жорыққа алып шығатын қосалқы ат, ҿйткені атты ҽскердің кҥші астындағы атта, ол ат мертіксе не ҿліп қалса, жорықтағы адам ҽрі қарай соғыса алмайды. Бҧл – моңғол шабуылшыларынан келе жатқан тҽртіп; ала ту – жорықта ҧстайтын ту (бҧл тіркестегі ала сҿзі тҥсті білдірмейді, ала балта – ҧрыс-соғыста ҧстайтын қару), ала берен (соғыс киімі) деген тіркестердегі ала компоненті де тҥске қатысы емес, ала шапқын, ала топалаң, ала қырғын деген сияқты тіркестердегідей ҧрыс-шабуылға, бҥлікшілікке қатысты семантикалық реңкі (семасы) бар сҿз болып танылады; теңдікті малды бермеу – ҿзіне тиісті мал-мҥлікті еркімен ешкімге бермеу,
қолданылмайды, бҧл фразеологизмдер, сірҽ, ҿте ертеден келе жатқан бейнелі сҿз тіркестері болса керек, емсеу, жемсеу сҿздерінің тҥп-тҿркінін ашып айту қиын, ал мағынасы – «туған
VI Халықаралық конференция
419 жер ҥшін қам жеу»; ту тҥбінен ту алу – жауды жеңіп, оның ҧрыста ҧстаған туын қолға тҥсіру, яғни «қарсыласып жеңу». Талдаулардан кҿрінгендей, Махамбет ҿлең-жырларының тілінде бҥгінгі оқырманға тҥсініксіздеу бірқатар сҿздер болғанымен, оның шығармаларын қалың жҧртшылық бҧрын да, қазірде де жақсы қабылдайды, бейтаныс сҿздер бар деп жатсынбайды, ҿйткені бҧл сҿздер қатысқан ҿлең жолдары контекске қарай оңай ҧғынылады. Ол сҿздерді жҽне тіркестерді ҿз кезеңіндегі тыңдармандардың қҧлақтары жиірек естіп жаттыққан дҥниелер болған, сондықтан олардың тҥп-тамырын іздей бермейді. Тіпті біздің кҥндеріміздің ҿзінде мектеп оқушыларынан бастап, ересектердің ҿздері Махамбет ҿлеңдерін сҥйсіне оқып, тыңдап, жаттап келе жатқанын білеміз. Оның ҥстіне ҿлең тіліндегі оқшау кҿрінетін сҿздер ҽлдеқайда ҽсерлі болатыны белгілі, сондықтан олар ҿлеңнің бір ҽшекейі тҽрізді ҽсер қалдыратын болар. Ауызша дамыған ҽдеби тіл ҥлгілерінің ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап баспа бетінде там-тҧмдап жарық кҿре бастаған, бҥгінде, ҽсіресе соңғы 70-80 жылдар барысында жеке басылымдар болып та, ҽр алуан жинақтардың қҧрамында, мектеп оқулықтарында, филологиялық зерттеу жҧмыстарында (диссертацияларда, хрестоматияларда т.б.) жарияланып келе жатқан мҽтіндерде бҧрынырақ қате жазылып келген бірқатар сҿздер мен ҽлі де қате таңбаланып келе жатқан сҿздер бар. Махамбет ҿлеңдерінде тҧлғасы да, мағынасы да қате жазылып, қате тҥсіндіріліп келе жатқан сҿздер де баршылық. Солардың бірі –
дейін «атақ, дҽрежесін» деп тҥсінік беріліп келді, бірақ бҧл ҿлең жолын осы мағынамен тҥсіну қиын: қандай атақ, қандай дҽреже, оны қалайша «кҿкке шақыртады», кӛкке шақырту деген деген тіркестің ҿзі де – қисыны жоқ сҿздер. Махамбет мҧрасын кеңінен зерттеген ҽдебиетшілердің соңғы талдауларына қарағанда, ақын ҿлеңінің бҧл сҿздің луазун тҥрінде жазылуына сҥйеніп, бҧл – уәзін «дауыс, ҥн, зар (ҽуез)» мҽнін білдіретін араб сҿзі деп табады. Бҧл жерде ақын «дауысын кҿкке жеткізіп, зарлатып» деген мағынадағы ҿлең жолын ҧсынған болып шығады. Сондай-ақ осы қатарға жоғарыда келтірілген сой, аяр, қом сулар, ереуіл т.с.с. сҿздерді жатқызуға болады.
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|