Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

447 

 

МАҒАУИЯ АБАЙҦЛЫ (1870-1904) ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ 

ӘЛЕМІ 

Абетаева Мағрипа Қайымбекқызы 

Семей қаласындағы  №7 жалпы білім беретін мектеп-лицейінің қазақ  тілі  мен  әдебиеті  

пәні мҧғалімі. 

Abstract  

 

This article further represents creativity and instructive exemplary life MaAgauya Abayuly 

who lived in the late 19 century.  

In  high  school,  learning  is  considered  poetic  School  of  Abai.  In  the  science  of  Abai  Studies 

maintenance is Magaui Abayuly. As well as in the poems of the poet historical basis. 

 

Мағауия  –  Абайдың  Ділдҽ  деген  ҽйелінен  туған   кенже    баласы. Ол  тоғыз  жасынан  

бастап  тҿрт  жылдай  «кішкене  молда»  деп  аталған  Мҧқаметкҽрім   дейтін  молдасынан  

оқып  хат  таниды. Мағауияны  он  екі жасында Абай  Семей  қаласындағы  орыс  мектебіне  

оқуға  береді. Осы  жолы Мағауиямен  бірге  орыс  мектебіне  одан  тҿрт  жас ҥлкен  апасы  

Гҥлбҽдан  да оқуға  беріледі. 

Абайдың    «Баламды    медресеге    біл  деп    бердім,  қызмет    қылсын,  шен    алсын  деп  

бермедім»,-  дейтіні  1885  жыл  еді.Сол    жылдар    Мағауияның,  оның    ағасы  Ҽбіштің,  апасы  

Гҥлбҽданның  орысша  оқуда  жҥрген  кездері  болатын. 

Мағауия  оқуға   аса  қабілетті,  зерек  болатын. Орыс  мектебінде  екі жарым  жылдай  

оқып,  науқасқа    шалдыққан    соң,  дҽрігерлердің    кеңесімен    аулына  қайтады.  Мағауия    сол  

науқастанып    қайтқаннан    оқуға    жарамайды,  1885  жылдан    бастап    ҽкесінің    тҽлім  - 

тҽрбиесінде болады. 

Абайдың  ерекше  жақсы  кҿрген,  ҥлкен  ҥміт кҥткен ең талантты,  талапты  баласының 

бірі осы Мағауия еді. Мағауия  ҥнемі ҽкесі Абайдың  қасында болып, оның ҿсиет, насихатын  

зер салып  тыңдайтын, зейінді, ҧғымтал,, саналы  шҽкірт  болады. Орыс  мҽдениетінен  алған  

аз білімін  ҽкесінің  ҿнегесімен  ҿз  бетінше  дамытып, орыс  тіліне  жетіледі. Абай  оқитын  

кітаптарды – орыс  ғалымдарының, ҧлы  ақын – жазушыларының ғылыми, ҽдеби еңбектерін -  

Мағауия  кҿп оқып,  кҿп біледі. Науқас болып оқи  алмай, ауылда қалған, бірақ аса талантты 

інісін оқудағы ағасы Ҽбіш ерекше жақсы кҿріп, жан тартып, оның  ҿнер – білімге жетілуіне 

ҥлкен кҿңіл бҿліп, кҿмектеседі. 

Мағауияның  он  беске  аяқ  басқанда  ауырып  оқудан  қайтып,  аулына  келгеннен  соңғы 

ендігі ҿнеге алатын ордасы осындай болды. 

Мағауия  15-16  жасынан  бастап  ҿлең  жазды.  Бҧл  кездердегі  ҿлеңі  –  жастық  –  махаббат 

жайындағы лирикалы ҿлеңдер. Сол жастық – махаббат  тақырыбына жазылған Мағауияның 

алғашқы    ҧсақ    ҿлеңдерінің  ҿзінен  Абай    ақындығының    жақсы    ҥлгісі    кҿрініп  тҧрады. 

Айтпақ ойды  ақын тілімен  жеткізіп суреттеу, тақырыптан  ауа   жайылмау,  «бҿтен сҿзбен 

сҿз    арасын    былғамау»,  «тілге  жеңіл,  жҥрекке  жылы  тиетін»  ҿлең  болу  шартын  Мағауия 

VI Халықаралық конференция

 

448 

 

ҽуелден  берік  ҧстаған.  «Ай    жарық,    жаздың    тҥні    ат    терлетіп»  деген    аз    ғана  ҿлеңінде 

қандай    бай  сурет  беріледі.  Мҧнда  жаздың  айлы  жарық  тҥнінде,  ауылдан  аулақта,  елден 

ҧрланып, бірін-бірі аңсап кҿріскен жастар сипатталады: 

Ай жарық, жаздың тҥні ат терлетіп, 

Бір сайға уағдаласқан келсең жетіп, 

Жалғаннан жардан басқа тҥк тілемей, 

Жолыққан қандай қызық еңбек етіп. 

Ауылды бір кезеңнен тҧрсаң бағып, 

Бой дірілдеп, шошынып жҥрек қағып, 

Асыққанда бір минут бір сағаттай, 

Япырмау, келмеді,- деп,- ҽлде неғып!? 

Шыққан жарың кҿрінсе о да беттеп, 

Ҽрең шыққан секілді ептеп- септеп, 

Қара шапан, ақ кҿйлек, қамшат бҿрік, 

Қара шалғынның ҥстінде кҿлбелектеп.  Бҧл шумақтардан Абайдың «Желсіз тҥнде жарық 

ай»  ҿлеңінің  ҥлгісі  байқалады.  Сонымен  қатар  Мағауияның  махаббат  тақырыбын 

жырлауында  ҥлкен  мҽдениеттілік бар. Абай арқылы келген орыс ҽдебиетінің жақсы  ҿнегесі 

кҿрініп тҧр. Махаббатты жастардың жолығысуын табиғат қҧшағында суреттеп, қазбаламай, 

аса  сыпайылықпен  аңғарту – анық Абай ҥлгісі. 

Мағауия    жастық  -  махаббат    тақырыбына  жазылған  бір  ҽйгілі  ҿлеңі  -    «Тҥсімде  бҥгін 

тҥнде  кҿрдім  дҧхтар».  Бҧл  ҿлең  Мағауияның  ҿз  басынан  кешкен  махаббат  драмасына 

байланысты туған. Ол оқиға Шҽкежан деген қыздың басына байланысты болады. Шҽкежан – 

белгілі жыршы Бейсенбайдың ақылды, кҿрікті ортаншы қызы. Ол  қыздың айттырып қойған 

кҥйеуіне кҿңілі толмайды,оны ҧнатпайды. Ҿзінің махаббат сырын ашып, Мағауияға ҿлеңмен 

хат жазады. Қыздың хатын алған соң, Мағауияның қызды кҿргісі келеді. Ҽдейі іздеп барып 

жолығып  қыздың  мҧңы  мен  зарын  ҿз  аузынан  естиді.  Шҽкежан  ҿзінің  адамгершілігімен, 

ақыл- кҿркімен Мағауияға қатты ҧнайды. Бірақ қолдан келер амал жоқ,ҿйткені Шҽкежанның 

жастай айттырып қойған қайын жҧрты Ырғызбай тҧқымы еді. Сондықтан бірін- бірі ҧнатқан 

екі жастың ел кҿзіне кҿрініп, ашық тҥрде баянды ҿмір сҥрулеріне мҥмкін болмайды, сҥйген 

жардың кҥйігі Мағауияны қатты толғандырады. Осыған  байланысты тҥнде кҿрген тҥсі етіп, 

тҥсінде қызға ҿзін қатты кінҽлатып, осы ҿлеңді жазады. Ардақты махаббатынан амалсыздан 

айрылған Мағауия ҿзін ауыр кінҽлы, жапа шеккен жан етіп толғайды. 

Шынында  да,Мағауия  мен  Шҽкежан  арасындағы  махаббат,  шын  сҥйіскен  жастардың  аз 

кҥн кҿрген қызығы ҿң мен тҥстей ҿте  шығады. Қосылып баянды ҿмір сҥре  алмай, арманда 

айрылысады. Ҿзін ақ кҿңіл, адал жҥрегімен шексіз  сҥйген қыздың махаббат сезімін ақын: 

Тҧрмады сыпайысып о да шыдап, 

Қосылған адамбыз ғой, тегінде, ҧнап, 

Арта сап мойыныма ақ білегін, 

Кеудеме  келіп  қалды  басы  қҧлап,-  деп  суреттейді.  Шын  сҥйіскен  жастар  арасындағы 

махаббат сезімін Абай: 

Шын ғашық сый болмас, 

Сый  болса,  сыр  болмас,-  десе,  Мағауия  да  сыртқы  сыпайылықтан  сҥйіскен  жастардың 

ішкі сезім-сырының ҽлдеқайда кҥшті болатынын дҧрыс сипаттайды. 

Мағауия    ескі    салт-сананың,  ҽдет-ғҧрыптың    ҥстем  болып    тҧрған    кезінде    сҥйіскен  

жастардың    мақсатына    жете  алмаған    арманын,  шындықты,  жыр    етеді.  Ақын    сҥйіскен 

жастардың    жҥрек    сырын,  махаббат  сезімін    оқиғалы    шағын    ҿлеңмен    шебер  суреттеп  

береді.  Мағауияның    осы    ҿлеңінен    орыс    ҽдебиетінен    келген    ҥлгі-ҿнеге,  Абайдың  

VI Халықаралық конференция

 

449 

 

ақындық    дҽстҥрі    айқын    сезіледі.  Келешекте    оқиғалы    ірі    поэма    жазатын    мҽдениетті, 

талантты  ақынның  аяқ алысын  аңғарта  алатын  ҿлеңі  де  осы  еді. 

Мағауияның  ҿз  ҿмірінің  ішінде  басынан  кешкен ҿмір  кезеңдерінің  ең қайғылы  ауыр 

кезеңі  ағасы  Ҽбдірахман/  Ҽбіш/  ҿлімі  болады.  1894  жылы    Алматыда  қатты    науқастанып  

жатқан  Ҽбіш  тағдыры Абай  аулын  қатты  кҥйзелтеді. 

Ҽбіштің    науқасын  естігеннен  бастап  оған    арналып    жолданған    ҽке  махаббатын  

жеткізетін,  Абай  жҥрегін  жарып  шыққан  сағыныш,  тілек    жыры    туады.  Абайдың    барлық 

достары  Ҽбішке    туыстық,  достық  жҥректен  тілектестік  ниеттерін  білдіріп,терең    сезімді 

ҿлең-хаттар жолдайды. Мағауия  да ағасына арнап: 

Сағындым, сарылдым, 

Рахаттан арылдым. 

Сабыр ғып жҥрсем де, 

Хат кҿріп тарылдым,- деп, ҿлеңмен сағыныш,тілек ниетін білдіріп хат жазады. 

Абай  1894  жылы  Мағауияны  Ҽбіштің  қасында  болуға  Алматыға  жібереді.  Мағауия 

Ҽбіштің қасында бес айдай болып кҥтіп, сҥйікті ағасын ҿз қолынан аттандырады. Осы ауыр 

сапар,  қайғылы  хал,  бес  ай  бойы  ағасының  ақырғы  демін  кҥткен  қаралы  кҥндер,  ауылдан 

аулақтығы жалғыз басқа тҥскен ауыртпалық Мағауияны қатты тебірентеді. Осы ауыр халдің 

ҥстінде  «Бір  ҥміт,  бір  хауіптің»  ортасында  ҿткізген  кҥндер,  ҥзілген  ҥміт  ақынның:  

«Ыңқылдап жатыр екен жаңа барсам», «Дейтҧғын сҿзің  қайда, Мағатайы!», «Жалғыз, міне 

отырмын ҽр нҽрсе ойлап», «Бірге туған бауырлас» деген ҿлең-жырларын туғызады.  

Мағауия  Алматыға  барғанда,  ағасы  Ҽбіш  тҿсек  тартып  жатады;  жҥдеу,  ауыр  халде 

болады. Сондай кҥйдегі ағасын кҿріп: 

 

Ыңқылдап жатыр екен жаңа барсам, 

 

Жасымды тоқтата алмай болдым сарсаң. 

 

Сҧп-сҧр болып жатқанын шалқасынан 

 

Кҿкірегім  кҿреді,  кҿзімді  алсам,-  деп,  науқастың  аянышты  бейнесін  суреттеп, 

ҿзінің мҧңды сезім-сырын жазады. Еліне қайғы арқалап қайтпай, қуанышпен қайтуды арман, 

тілек етеді: 

 

...Жолықсам кҥлкіменен қҧшақтасып, 

 

Сҿйлесіп, қалжыңдасып кҿңіл басып, 

 

Қҧдай-ау, ҿзің сақта жолығудан, 

 

Жыласып, шуылдасып, ойбайласып! – дейді. 

Ҽбіштің  науқасы  кҥн  сайын  асқынып,  Мағауияның  ҥмітін  ҥзгізе  бастайды.  Осындай 

елден шет, ауыр науқас ҥстіндегі ағасының қасында ҿтіп жатқан жалғыздық халін: 

 

Жалғыз, міне, отырмын ҽр нҽрсе ойлап, 

 

Тістеніп, кҿзге келген жасқа «қойлап», 

 

Ауру тыныш болғанда, мен де тыныш, 

 

Ыңқ  еткен  дыбыс  шықса,  жҥрек  ойлап,  -    деп  жырлайды.  Осы  ҿлеңінде 

Ҽбіштің ерлік, адамгершілік қасиеттерін де шыншылдықпен суреттейді: 

 

Шыншыл тіл, ҽдебі зор таза жҥрек, 

 

Ақ кҿңіл, сақталмайтын ішінде кек. 

 

Ҿмірден ҥміті жоқ, бейнеті кҿп, 

 

Жатады бір қозғалмай зор кҿкірек. 

 

Болады байқағанға айтуға ер деп, 

 

Тайсалмай еш нҽрседен отыр «кел!» - деп. 

 

«Азабыңнан қҧтқар да, бар қҧдайым, -  

 

Айтады, - жаным ҽзір, ала бер!» -  деп. 

VI Халықаралық конференция

 

450 

 

Ҽбішке  арналған  Мағауияның  бізге  жеткен  ҿлеңдері  осылар.  Бҧдан  басқа  Мағауияның 

ҧсақ  ҿлеңдерінен  бізге  жеткендері  –  «Жақсы  жар...»,  «Жас  шыбық»  деген  сияқты 

лирикалары.  

Кейін Абай Ҽбішке арналған ҿлеңдерінде оны тек ҿз балам деп жоқтамайды: 

 

Жаңа жылдың басшысы – ол,  

 

Мен ескінің арты едім, - дейді.  

Абай  жыр  еткен  мол  тақырып,  бай  мазмҧн  Абайға  дейінгі  қазақ  ҽдебиетіндегі  ҿлең 

тҥрінің қалыбына сыймады. Данышпан ақынның асыл жырға бҿленген терең ақылы, кең ойы 

ел  жҥрегіне  еркін  жететін  сара  жолдар  қажет  етті.  Осындай  зор  талаптан  барып  ҿлеңнің 

ондаған жаңа тҥрлері туды.  

Мазмҧнына сай жаңа тҥр тапқан Абай  ҿлеңдері халық тіліне онан сайын  жеңіл, жҥрегіне 

онан  сайын  жылы  тиетін  болды.  Бҧл  жаңа  тҥрлер  Абай  лирикаларының  терең  мазмҧнына 

ҧштасып, ақынның ҿлеңдерін ерекше ҽсерлі етіп кҿріктендірді.  

Абай  тҿңірегіндегі  Мағауия  сияқты  ақындар  да  ҧлы  ақынның  ҿлең  тҥріндегі  жаңа 

ҥлгілерін  ҿнеге  етіп,  лирикалы  ҿлеңдер  жазды.  Мағауияның  Ҽбішке  жазған  хаты  Абайдың 

«Қызарып,сҧрланып» деген ҿлең ҥлгісімен жазылған.  

 

Бірге ҿскен жолдасым, 

 

Сағындым бірлікті. 

 

Кҿрерге, мҧңдасым, 

 

Тілеймін тірлікті, -  деп келеді. Абай ҿлеңінде жастардың махаббат, сезім сыры 

сезіліп, тамырдың соғуы, жҥрек лҥпілі ҿлең ырғағымен дҽл тҥсіп,оқушының да сезім сырын 

шерткендей  ҽсер  етеді.  Бҧл  жҿнінде  Мағауия  ҿлеңінің  мазмҧны  да  ҿзіне  сай  тҥрімен 

қалыптасқан.  Жақсы  кҿрген  ағасының  науқас  халіне  арналған  ҿлеңінен  ақынның  сағыныш 

сезім-сыры ерекше сезіледі.  

Ҽзірге  қолда  бар  Мағауияның  лирикалы  ҿлеңдері  ақынның  кҿркемдік  тҥр  жҿнінде  де 

Абай жолын қуғанын кҿрсетеді. Мағауия – Абайдың ҽр жақты талантты шҽкірттерінің бірі; 

ақындығымен  бірге  домбырашы,гармоншы,  скрипач  та  болған.  Мағауия  ҽкесі  Абай,  ағасы 

Ақылбаймен  бірге    1893-94  жылдар  Семейдегі  бастауыш  білім  беру  ісіне  қамқорлық 

жасайтын қоғамның толық мҥшесі болады. Ол қоғам ісіне Абаймен бірге ат салысып, қолдан 

келгкен  жҽрдемін  тигізеді.  Мағауияның  қазақтың  ҿткен  ҿміріне  арналған  «Еңлік  –  Кебек» 

атты, Африкадағы қҧлдар жайынан жазған «Медғат – Қасым» атты поэмалары бар.  

Мағауия  ҿзінің  ерекше  адамгершілік  қасиетімен,  кең  ақылымен,  ақ  кҿңіл,майда 

мінезімен,  турашыл  ҽділдігімен  ҿз  еліне  аса  сҥйкімді  адам  болады.  1900  жылдардан  былай 

Абай алдына келетін ел ортасының сан алуан жҧмысы енді Мағауия алдында бітіп, тынатын 

болды.  

«Мағауия жаратылысы халыққа ҿте жҧғымды, бір ғана Абайдың баласы емес, халықтың, 

кҿптің баласы сияқты еді. Абайдың елінде, жауы болсын, Мағауияны жақсы кҿрмейтіні жоқ 

еді»,  -  дейді  Рақымжан  Мамырқазов  ҿзінің  естелігінде.  Мағауияның  аулы  да  ҽкесі  Абай 

аулындай елге жақсы ҿнеге кҿрсетіп, талапты жастардың бас қосып білім салыстырып, ҿнер 

жарыстыратын орны болған. 

Жасынан  айналдырған  науқас  Мағауияны  меңдетіп  жеңеді.  1903  жылы  ноябрь  айынан 

тҿсек тартып жатып, 1904 жылы 14 майда 34 жасында Мағауия дҥниеден қайтады. 

Мағауия  қазасы  Абайға  айықпайтын  дерт,  арылмайтын  қайғы  болады.  Мағауияның 

соңынан қырық кҥннен кейін Абай ҿзі де қайтыс болады.  Мағауияның бейіті Ақшоқы дейтін 

жерде. 

Қорыта  айтқанда,    абайтану  сарқылмас  қазына.  Жаңа  педагогикалық  технологиялар 

негізінде оқушыларға абайдың ақындық мектебін насихаттаудың, олардың ішіндегі Мағауия, 

VI Халықаралық конференция

 

451 

 

Шҽкҽрім  сынды  тҧлғалардың  ғибратты  ҿмірін  ҥлгі  етудің  жолдарын  қарастыра  беруіміз 

қажет.  Ҽлемдік  білім  кеңістігінің  кҿкжиегіне  қол  жеткізген  заманауи  тҽсі  қана  қоймай, 

ҽдістемелік  білім  дҽрежесі  жоғары,  алға  қойған  мақсаты  іс  жҥзінде  асыра  алатын  маман 

даярлаудың сапасын арттыру. 

Әдебиеттер: 

1.

 

Мағауия Абайҧлы Қҧнанбаев.      Қ.Мҧқаметханов. Алматы -1959ж 

2.

 

Қазақ ҽдебиеті оқушыларға анықтамасы 5-11 сыныптар. 

Б.Қ.Қапасова.  АРМАН  ПВ 2005 ж 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

452 

 

ҚЫРЫМНЫҢ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ: НҦРАДЫН ЖЫРЫ 

Kuatbek Duisenov 

Abylaykhan str. 1/1,Kaskelen 040900, Kazakhstan 

 

Abstract 

In this article Muryn zhyrau‘s heritage, one of the pieces in ―Kyrymnyn kyryk batyry‖ (Kyrym‘s 

forty warriors) – Nuradyn zhyr‘s contents were considered, and its text was analyzed according to 

textological aspect. 

Keywords: Kyrymnyn kyryk batyry, Muryn zhyrau, folklore, Nuradin. 

"Нҧрадын" жырының тарихи неіздері 

Нҧрадын  жыры.  Кҿлемі  1012  жол  ҿлең.  Тарихи  деректерде  Нҧрдын  бейнесі  кҿмескіленіп 

келеді.  Нҧрадын  жайлы  деректер  кҿзі  де  ҿте  сараң  берілген.  Бҧның  себебін  Нҧрадынның 

атақты  ҽкесінің  кҿлеңкесінде  қалуымен  тҥсіндіруге  болады.  Бірақ,  қалай  болғанда  да 

қолымызда  бар  мағлҧматты  пайдалана  отырып  тарихи  жҽне  эпикалық  Нҧрадын  арасында 

байланыс орнатуға тырысамыз. Қырымның қырық батыры эпопеясында "Нҧрадын" ҽкесімен 

салыстырғанда  кҿбіне  саясаткерден  гҿрі  "батыр,  жаулаушы"  бейнесінде  келеді.  Ҥзіліссіз 

жорықтардың  қатысушысы,  бірнеше  қабат  сауыт  киген,  астындағы  тҧлпарына  дейін 

сауыттаған,  бес  қаруы  сай,  тынымсыз  жауынгер  кейпіндегі,  нағыз  ноғайлының  батыры. 

Сонымен бірге ислам дінінің сақшысы. 

1.1

 

"Нҧрадын" жырының қысқаша мазмҧны 

Жырда  "Нҧрадын"  он  жасында  ҽкесіне  кеңесуге  барып,  ындыс-қалмаққа  кетуге  рҧқсат 

сҧрайды. Едіге рҧқсат бермейді, бірақ Нҧрадын кҿнбеген соң амалсыз жібереді де, ындыстың 

жері алыста екенін айтып, абай болуын сҧрайды. Нҧрадын барынша қаруын сайлайды, атын 

дайындайды.  Жолда  елу  кісімен  қақтығысады  да,  Екі  мың  ҽскерді  қоршап,  қырғынға 

ҧшыратады.  Ындыстың  ханы  Тарқастың  артынан  қуып  жҥргенде,  хан  Нҧрадынды  жекпе 

жекке шақырған. Нҧрадын Тарқасты алмасымен ҿлтірген еді. Ындысты қамалда қоршағанда, 

Тарқас ханның қызы  Жҽмілхан  келіп  Нҧрадынға  сҿйлейді. Бірақ сҿзінің мақсаты тҥсініксіз 

жеткізілген. Сегіз кҥн бойы ындыс қамалына ноғайлар шабуылдайды, он кҥн болғанда еліне 

қарай  жол  жҥріп  кетеді.  Еліне  келгеніне  ҽке-анасы  қуанып  бҥкіл  ноғайға  той  жасайды, 

Нҧрадынды  таққа  отырғызады.  Таққа  отырған  Нҧрадын  "енді  қайрат  етейік,  Етірек  пен 

Кҥркенге"  Қырымның  қырық  батыры  (2005);  -  деп  Қызылбасқа  қарсы  жорыққа  шақырған 

болатын. Ноғайлар жеріміз кең, қызылбасқа жорық жасап қайтеміз дегендей жауап қайырған 

болады. Нҧрадын жорыққа  жалғыз аттанады. Жолда шҿлді, дарияны ҧқтеп ҿтіп, қара дҿңді 

асып,  ҧзақ  сапар  шеккен.  Қызылбасқа  жеткенде  алдынан  жиырма  қара  шығып,  солармен 

шайқасып, бҽрін жояды. Бір шал осы оқиғаны кҿріп қойып, Шаппаз ханға хабарлайды. Хан 

бірден  барлық  қару-жарағын  дайындап,  адамдарын  қаруландырып,  Нҧрадындынмен 

шайқасасқа  шыққан  еді.  Шайқаста  хан  қашып  кетеді.  Нҧрадын  қызылбастың  қамалын 

қоршауға  алып,  Шаппаз  ханды  тапсыруды  талап  етеді.  Болмаған  жағдайда  кҥніне  бір 

адамнан  ҿлтіретіні  айтады-мыс.  Нҿкерлері  Шаппаздың  қамыс  арасында  тығылғанын 

хабарлаған кезде, Нҧрадын қамысты ҿртеп жіберіп Шаппазды ҧстап алған болатын. Шаппаз 

Нҧрадынға  қалағанын  орындайтынын  айтып,  ҥстіне  алтын  тон,  астына  жорға  ат  мінгізіп, 

тағына  отырғызады  да  қонақ  етеді.  Солай  екеуі  қияметтік  дос  болған.  Еліне  қайтқан  кезде 

анасы баласы туылғанын, атын Мҧса қойғанын айтқан. 

VI Халықаралық конференция

 

453 

 

1.2

 

"Нҧрадын"  жырында  кездесетін  "ындыс"  жауының  тарихи  тҧрғыдан 

ерекшелігі 

"Қырымның  қырық  батыры"  жинағындағы  "Нҧрадын"  жыры  біршама  ретсіз,  жҥйесіз, 

сюжеттері шашыраңқы жҽне шатасып кеткен болып келеді. Сондықтан "Нҧрадын" жырында 

анахронизм кҿп болғандықтан жҽне  Тарқас пен Шаппаз  хан арасындағы шайқас сюжеттері 

бір-біріне  ҿте  ҧқсап  араласып  кеткендіктен  екі  жаугершілік  эпизодты  бірге  талдауды  жҿн 

кҿріп отырмыз. 

"Нҧрадын"  жырында  жалпы  қазақ  эпосында  бар  типтік  "қалмақ"  пен  "қызылбас"  жауымен 

қатар Мҧрын жырау арқылы жеткен мҧраларда ғана кездесетін "ындыс" атты жау шығады. 

Осы  "ындыс"  атауы  жайында  кҿптеген  ғалымдарымыз  тҥрлі  болжамдар  келтірген. 

Рахманқҧл Бердібай еңбектерінде "ингуш" этнониміне  телсе, Ҽуелбек Қоңыратбаев "ҥндіс" 

атауы  болуы  мҥмкін  деген.  Бҧл  бағытта  Сейілбек  Сҽкеновтың  еңбектері  осы  мҽселені 

зерттеуде  біршама  алға  жылжыған.  ""Қырымның  қырық  батыры"  эпопеясындағы 

этнонимдер мен топонимдер" атты мақаласында: "Едіге мен Нҧрадынның елдерге аттанғаны 

туралы  тікелей  баяндалған  тарихи  деректер  болмағанымен,  "Едіге  мен  оның  кҿзі  тірісінде 

қайтыс  болған  ҧлы  –  Нҧрадын  Ақсақ  Темір  мен  оның  ҧрпақтарының  Ҥндістанға,  Иранға 

жасалған  жорықтарынан  шет  қалды",-  деп  те  ҥзілді-кесілді  тҧжырым  жасауға  негіз  беретін 

қҧжатты  да  таба  алмасымыз  хақ"  Сҽкенов  (2006);  -  дейді.  Бірақ  Едіге  мен  оның 

ҧрпақтарының  Темір  ҽулетіне  тҽуелді  болғанын  ескере  отырып,  Ҽмір  Темір  жорықтарына 

қатысу  ықтималдылығы  бар  екенін  айтқан.  Жырдан  мынадай  ҥзінді  келтіреді:  "Осы 

тҧрғыдан алғанда, ындысқа аттанғалы тҧрған баласына бата беріп тҧрған Едігенің аузына: 

"Жақын емес бҧл ындыстың қаласы, 

Жҥдҽ қашық арасы, 

Тоқсан  кҥндік  жол  еді",-  деген  сҿздерді  салғанда,  жыршының  Ҥшқиян  мен  Ҥндістан 

аралығында  кеңістікті  елестетіп  отырғаны  аңғарылады"  Сҽкенов  (2006);  -  дейді.  "Ендеше 

Мҧрын  жырау  орындаған  туындыларда  "ындыс"  сҿзінің  ҧшырасуы  кездейсоқ  емес" 

Қамалқызы  (2008);  -  деп  сҿзін  тҥйіндеген.  Жақында  Сейілбек  Сҽкеновпен  кездесу  кезінде 

"Қырымның  қырық  батырында"  кездесетін  "ындыс"  сҿзіне  қатысты  қызық  дерек  алдық.  О 

баста  Мҧрын  жыраудан  жырды  жазып  алғанда  жҽне  қолжазбаларда  "ындыс"  емес  "ҥндіс" 

деп  жазылып  келген.  Дегенмен  Кеңес  заманында  социалистік  лагерь  бойынша  "бауырлас" 

саналатын ҥнді халқын ренжітпес ҥшін баспаға "ындыс" қылып жіберіпті. 

1.3

 

"Нҧрадын"  жырындағы  оқиғалар  мен  Гийясаддин  Әлидің  "Темірдің 

Ҥндістанға жорығы кҥнделігі" еңбегіндегі оқиғалар арасындағы байланыс 

Жырды зерттеу барысында біздің қолымызға Гийясаддин Ҽлидің "Дневник похода Тимура в 

Индию"  (Темірдің  Ҥндістанға  жорығы  кҥнделігі)  атты  еңбегі  тиді.  Талқылауымызды 

бастамас бҧрын аталмыш еңбек жайлы бірер айтып кетсек. Гийясаддин Ҽли Йезд қаласынан 

шыққан  ғалым.  Ҿзінің  айтуы  бойынша  ҿмір  бойы  дін  ілімін  зерттеумен  айналысқан.  Ҽмір 

Темір  –  сҥйікті  немересі  Халил  сҧлтанға  арнап  "Темірдің  Ҥндістанға  жорығы  кҥнделігін" 

жазуды Гийясаддин Ҽлиге тапсырған екен. Ҿзі бҧл жорыққа қатыспағандықтан, шығармаға 

дерек кҿзі ретінде Темір заманындағы бас сот тҿрешісі, Ҥндістан жорығының қатысушысы – 

маулана Насреддин Омардың ҽскери кҥнделігін негізге алған. 

Кҥнделікте  1398  жылы  Ҽмір  Темір  Ҥндістанды  мекен  ететін  кҽпір,  отқа  табынушы  жҽне 

басқа да секталарға қарсы "ғадауат соғысын" жариялайды.  Ҽмір Темір ҽскерімен Ҥндістанға 

VI Халықаралық конференция

 

454 

 

қауіпсіз  ҽрі  ыңғайлы  Гиндукуш  тауының  батыс  беткейінен  емес,  орташа  биіктігі  3000 

метрден асатын,  биік шатқалдарға  толы, аз  қоныстанған жҽне  ағысы  кҥшті ҿзендерге  толы 

"Кҽпірстан" аймағы орналасқан Гиндукуш тауының оңтҥстік жҽне оңтҥстік батыс бҿлігінен 

енген болатын. Мҧндай жол таңдауда ҽуелі тҧтқиылдан шабуыл жасау мҥддесін, сосын кҥш 

ҥнемдеу (себебі ҥнді жерінің батыс жағы жақсы қорғалған еді), ҥшіншіден "кҽпірлерге қарсы 

соғыс"  сылтауына  сҽйкес  келуін  кҿздеген.  Атап  ҿтетін  жайт:  Ҽмір  Темір  жорығының 

"Кҽпірстан" арқылы ҿтуі де текке емес. Бҧл аймақ кҿптеген политеисті шаманизм, анимизм, 

тотемизм  дінін  ҧстанатын    дард,  ҥнді-арий,  арий  жҽне  т.б.  кіші  ҧлттардың  (Гумилев 

терминологиясында  "реликт  этнос")  ыңғайлы  мекен  еткен  жері.  Жоғары  биіктікте 

орналасқандықтан  жҽне  бҧл аймаққа  жету  қиын болғандықтан, ХХ  ғасырға  дейін аталмыш 

таулы  мекенге  ислам  діні  орнамағандықтан,  тарихи-географиялық  қҧжаттарда  "Кҽпірстан" 

аталған.  Ал  ХХ  ғасырда  жергілікті  халық  арасында  жаппай  мҧсылмандандыру  ҥрдісі  орын 

алғаннан  кейін  аты  "Нуристан"  болып  ҿзгертілген.  Қазіргі  уақытта  Ауғанстанның  шығыс 

уҽлаяты  болып  табылады.  "Нҧрадын"  жырында  Едіге  ҧлына  ындыстың  жерін  былай 

келтірген: 

"Бір жағында бар оның, 

Жан жҥрмейтін қалың қҧмдары, 

Биік тау мен шыңдары, 

Тоғайы қалың қамысты, 

Жете алмассың, балам, алыс-ты" Қырымның қырық батыры (2005);- дейді. 

 Жырда  "ындыс-қалмақтарға"  қарсы  шайқаста  бас  қаһарманымыздың  ерлігін  кҿріп  қойып, 

бір  шал  еліне  барып,  жаудың  келгенін  Шаппаз  ханға  хабарлаған  кезде,  қай  жерден  келді 

деген  сҧраққа  шал  "Темірқазық  жағынан,  келіп  қалды-ау  жауымыз"  Қырымның  қырық 

батыры (2005);- деген. Ҧлттық энциклопедияда: "Темірқазық, Кіші аюдағы α – 2-жҧлдыздық 

шамада жалтырап кҿрінетін жарық жҧлдыз. Ол дҥниенің солт. полюсіне жақын орналасқан. 

Сондықтан Т-ты пайдаланып солт. бағытты жҽне белгілі бір жердің геогр. ендігін анықтауға 

болады  Ҧлттық  энциклопедия  (2006);-  деп  анықтама  берген.  Демек,  жырда  жорықты  ғана 

суреттеп қана қоймай, дҥниенің қай бҿлігінен аттанғанын кҿрсетіп тҧр. 

1.4

 

"Темірдің  Ҥндістанға  жорығы  кҥнделігі"  еңбегіндегі  Шейх  Нураддин 

Мҧхамед пен "Қырымның қырық батыры" эпопеясындағы Нҧрадын арасындағы ҧқсастық 

Темір  кҥнделігінде  Гийясаддин  Ҽли  Шейх  Нураддин  Мухамед  атты  ҽскербасы  туралы 

жазады. Батырдың ата-тегі туралы: "...эмирский сын Шайх Нураддин Мухаммад, сын эмира 

Сарыкбуга, который, принадлежа к знати и приближенным [высочайшего] двора, достиг при 

дворе убежища вселенной, [счастливого монарха], высоких степеней и цветущего положения 

и  был  утвержден  [его  величеством]  в  должности  даруга  в  области  Фарса  Али  Гийяаддин 

(1958);  (...  мырза  (ҽмірзаде)  Шейх  Нҧрадын  Мҧхамед,  ҽмір  Сарықбҧғаның  ҧлы,  ҧлы  ҽмір 

жақындарының  бірі  болып,  қорған  тауып,  жоғары  дҽрежеге  жетіп,  Фарс  аймағының 

даруғасы  лауазымын  иеленген).  Аудармада  ҽмірдің  ҧлы  деген  тіркесті  "мырза"  деп  алдық. 

Себебі "мырза" сҿзі парсының "ҽмірзаде" қазақшасы "ҽмірдің баласы" деген мағына беретін 

сҿзінен шыққан. Осы себепті тарихи деректерде Ҽмір Темір мен Едігенің ҧрпақтарының бҽрі 

"мырза" атанған. В. В. Трепавлов та осыны мақҧлдағандай: "Но ни в одном документе Нур 

ад-Дин  не  назван  беком  или  князем,  он  всегда  "мирза"";  (Дегенмен  бір  де  бір  қҧжатта 

VI Халықаралық конференция

 

455 

 

Нҧрадын не  би  не  ҽмір атанған емес, ол ылғи "мырза") [74, 84 б.],-  дейді. Гийясаддин Ҽли 

шығармасында "Нураддин" есімінің алдында ылғи шейх атағы айтылады. Жалпы кҥнделікте 

Шейх  Нурадин  есімі  жиырма  рет  аталған,  оның  ішінде  бес  рет  ҽмірдің  ҧлы,  жеті  рет  ҽмір 

деген.  Ҥш  рет  есіміне  "баһадҥр"  сҿзін  қосқан.    Шейх  Нҧрадын  Мҧхамед  -  ҽмір 

Сарықбҧғаның  ҧлы  делінген.  Сарықбҧғаның  қай  жақтың  ҽмірі  жҽне  иелігі  қайда  екенін 

келтірмеген.  Дегенмен,  Темір  дҽуірінің  қҧжаттары  арасынан  "Сарықбҧға"  есімі  Ҽмір 

Темірдің ҽмір, тҥмен, мыңбасы, жҥзбасыларды тағайындау бҧйрығынан табылды. Ол жерде 

Сарықбҧға  дешт-і-қыпшақ  даласының  ҽмірі  болып  тағайындағаны  жазылған.  Қҧжаттан 

ҥзінді: "В орде Тулкачи звание эмира было оставлено за Алжету-Берди. 

В орде Дульди то же звание дано Табан-Бахадуру и Сам-Бахадуру. 

Тимур-Хаджи-Аглан был эмиром в орде Могула. 

Илчи-Бахадур – в орде Сельдуза, Али-Дервиш – а орде Туга. 

Эмир Сар Буга в орде Капчак" Тамерлан. Жизнь и деяния (2003) (Туклашы ордасында ҽмір 

атағы Ҽлжетбердіде қалды. 

Дҥлді ордасында Табан баһадҥр мен Сам баһадҥрге берілді. 

Темір Қожа оғлан Моғол ордасы ҽмірі болған. 

Елші баһадҥр – Селдҥз ордасында, Ҽли дҽруіш – Туга ордасында. 

Қыпшақ ордасында ҽмір Сар бҧға). Аталған еңбектің сапасы, ҽсіресе аударма деңгейі кҿңіл 

кҿншітпегенімен,  Тимуридтер  дҽуірінің  қҧжаттары  ішінен,  тҽржімаланып  жазылған  сирек 

шығармалардың  бірі  болғандықтан,  осы  қҧжатты  пайдаландық.  Тҥркі  тідес  халықтары 

арасында  "сар",  "сарығ",  "сарық"  нҧсқалары    "сары"  сҿзінің  диалетілік  варианты  болып 

табылатындықтан,  алдымызда  бір  адамның  есімі  аталып  тҧрғандығында  кҥмҽніміз  жоқ. 

Бҧған  қоса  біз  қарастырған  ҿзге  Алтын  Орда,  Темір  ҽулеті  мен  Ноғай  ордасына  қатысты 

тарихи деректерде дешт-і-қыпшақ билеушілерінің арасынан "Сарықбҧға" есімі кездеспеген. 

Ҥндістан  кҥнделігінде  тек  аты  ғана  аталса,  Темірдің  бҧйрықтарында  тағайындалғаны 

жазылды. 

Нураддин  Мҧхамед  Мҽуеренаһр  қожайынының  ҽмірімен  Фарс  аймағының  даруғасы 

лауазымының  иегеріне  айналғанын  Гийясаддин  жазған.  Жалпы  тимуридтер  заманында 

"даруға"  лауазымында  ҽкімшілік-басқарудан  гҿрі  ҽскери-тҧрақтандырғыштық  рҿлі  басым 

болды.  Аталмыш  лауазымға  аналогия  ретінде  ХІХ  ғасыр  басында  орыс  патшалығындағы 

генерал-губернатор лауазымын қоя аламыз. Дегенмен "даруға" лауазымының қызмет аясын, 

табиғатын тану ҥшін энциклопедиялық анықтаманы беруді оң санадық: "Даруғабек, даруға – 

Орт.  Азиядағы  хандықтарда  орта  орта  ғасырларда  қолданылған,  ханның  жеке  иеліктердегі 

ҿкілінің лауазымы. Д. ҿзіне бекітіліп берілген иеліктерді басқарумен қатар, алым салықтың 

дер  кезінде  ҽрі  дҧрыс  жиналуын  бақылап  отырған.  XV  –  XVI  ғасырларда  Д-тердің  қызмет 

аясы  кеңейіп,  хандықты  ханнан  кейінгі  билеуші-басқарушы  міндетін  атқарды"  Ҧлттық 

энциклопедия (2001). Ал В. В. Трепавлов араб тарихшысы Салманидің Едіге ҧрпақтарының 

иеліктері  туралы  сҿзіне:  "...  Владыка  Маверенахра  наверняка  отобрал  бы  у  сыновей  Эдиге 

иранский  город  и  округ  Керман,  врученный  тому  в  качестве  наместничества  «с  правом 

передачи  наместничества  по  наследству»"  Трепавлов  (2002);  (Иелікке  берілген  жҽне 

мҧрагерлікке  қалдыру  қҧқығы  бар  Керман  қаласы  мен  айналасын  Мҽуеренаһр  билеушісі 

VI Халықаралық конференция

 

456 

 

Едіге  ҧлдарынан  тартып  алар  еді),-  деген.  Сонымен  қатар  Салмани  Едіге  ҧрпақтары  1408 

жылы  иеліктері  ҥшін  таласта  Темірдің  немересі,  Мираншахтың  ҧлы,  Ҽбубҽкір  мырзаны 

ҿлтіргенін айтқан Салмани  (1997);.  Бҧл деректер Едіге  ҧрпақтарының Темір империясында 

иеліктері болғанын дҽлелдейді жҽне Темір ҽулетінің вассалы ретінде Ҽмір Темір шақырған 

жағдайда  ҽскери  кампанияларына  қатысуға  міндетті  болғанын  кҿрсетеді.  Дегенмен  Едіге 

ҽулетінің  қаншалықты  дҽрежеде  Ҽмір  Темір  жорықтарына  қатысқаны  жайлы  дерек  жоқ. 

Салмани  сҿздерінен  Едіге  балаларының  Керманда  билегенін,  ал  Гийясаддин  Ҽлиден  шейх 

Нураддин  Мҧхамедтің  Керманмен  кҿрші  Фарс  аймағында  даруға  қызметінде  болғанын 

білдік.  Ҽрине  "даруға"  лауазымы  жер  иеленіп,  мҧрагерлікке  қалдыру  қҧқығын  бермесе  де, 

ҽскери жҽне қаржы билігін лауазым иесінің қоластына жинақтаған. 

1.5

 

Кҥнделіктегі  Шихаббаддин  Мҥбарак  Тамими  мен  "Нҧрадын"  жырындағы 

Шаппаз хан арасындағы тарихи байланыс 

Ҥндістан  кҥнделігінде  бір  бҿлім  Джамд  ҿзені  аймағының  билеушісі  Шихабаддин  Мҥбарак 

Тамимидің  бҥлігіне  арналған.  Темір  бҥлікті  басуға  Шейх  Нҧрадын  Мҧхамедті  жіберген 

болатын. Нҧрадын атты ҽскермен Шихаббаддиннің ҽскерімен шайқасып, қамалын қоршауға 

алады.  Шихабаддин  Тамими  кемеге  отырып  Джамд  ағысы  бойымен  қаша  жҿнелген.  Шейх 

Нҧрадин  соңынан  қууға  кіріседі.  Кеме  Мултанға  жақындаған  кезде  (бҧл  мекенде  Джамд 

ҿзені  Брахмапутраға  қҧяды,  ҿзеннің  арнасы  тарылып,  ағысы  кҥшейіп,  кеме  қатынасы  ҥшін 

жарамсыз болып қалады)  алдарынан алдарынан Пір Мҧхамед пен Сҥлеймен шах баһадҥрлер 

шығып,  қырғынға  ҧшыратады.  Ал  Шихаббаддин  Мҥбарак  бала-шаға,  дҥние-мҥлкін  тастап, 

қашып  кеткен  екен.  Автор  Шихаббаддин  Мҥбарак  Тамимимен  ары  қарай  не  болғанын 

жазбаған.  Мҧрын  жырауда  Шаппаз  ханның  қаласын  алған  кезде  Нҧрадын  "Шаппазды" 

таппайды да, "Егер оны таппасаң, ҿлесің енді кешікпей" Қырымның қырық батыры (2005); - 

деп  қызылбасқа  (ындыс,  қалмақ)  шарт  қойған  еді.  Қызылбастың  біреуі  Шаппаздың  қамыс 

арасында тығылып отырғанын айтқанда, Нҧрадын қамысты ҿртеп жібереді. Шаппазды ҧстап 

алып, ҿлтірмекші болғанда хан қалағанын беретінін айтады да: 

"Біз қызылбас болғанмен, 

Ар жақ дініміз жақын ағайын", Қырымның қырық батыры (2005);- деген. 

Гийясаддин Ҽли  кҥнделігінде ҽркез "Нураддин" есімін атаған  кезде,  міндетті  тҥрде "шейх" 

сҿзін  қосады.  "Шейх"  –  діни  атақ  санатында.  Ендеше  кҥнделіктегі  Нҧрадин  Мҧхамед 

Сарықбҧғаҧлының  діндар  ҽрі  терең  білімді  кісі  болғандығы.  Ал  Ананьевтің  жазып  алған 

қараноғай  аңыздарында  Нҧрадын  Едігеҧлынан  мына  сҿзді  естиміз:  "Қара  ноғай  аңызында 

Нҧрадын  Тоқтамысты  ҿлтірген  кезде  бҧрын  Тоқтамыстың  қарамағында  болғандар  оның 

Шыңғыс  ҽулетіне  жатпайтынына  кҿңіл  бҿле  бастағанда,  Нҧрадынның  оларға:  "Мен  туған 

кҥнімнен  бастап  бір  қҧдайға  сендім  жҽне  сыйындым,  кҿптеген  қасиетті  кітаптар  оқыдым. 

Менің  Шыңғыс  ҽулетінен  шықпағаным  мені  ешқандай  тҿменшіктетпейді,  ҿйткені  мен 

тҥріктің  даңқты  батыры  Қожаахмет  Баба  тҥктің  тҧқымынанмын"  (Ананьевтен  тікелей 

аударма  жасаған  С.  Сҽкенов)  Сҽкенов  (2006);  -деген.  Жоғарыда  келтірілген  мысалдардан 

байқағандай  "Қырымның  қырық  батыры"  эпопеясындағы  "Нҧрадын"  кҿркем  бейнесінде  де 

ислам дінінің сақшысы образы кҿрініс тапқан. 

1.6

 

Нҧрадын  жырында  кездесетін  діни  сарын:  кәпір  сӛзінің  қолданысы, 

арыстан, шаһимардан сӛздерінің мағынасы 

"Нҧрадын"  жырында  "Аңшыбай  батырдың  ҧрпақтары"  цикліндегі  алдыңғы  "Аңшыбай 

батыр",  "Парпария",  "Қҧттықия",  "Едіге"  туындыларына  қарағанда  кҿмескі  тҥрде  жасырын 

діни сарын кездеседі. Мысалы Тарқасқа жорығы кезінде: 

"Екі мың кісі кҽпір-ай 

VI Халықаралық конференция

 

457 

 

Келе  жатыр  апыр-ай"  Қырымның  қырық  батыры  (2005),  -  деп  жауына  "кҽпір"  атауын 

қолданады. Негізінде "Қырымның қырық батыры" жинағында дҧшпанға қатысты "кҽпір" сҿзі 

кҿп қолданылмайды. 

Немесе: 

"Елден шыққан ер жігіт 

Ҿлімнен қорқып тая ма?! 

Жҽрдем берсін арыстан, 

Шаһимардан жар болып, 

Жҽрдем берген ер деді"; 

"Ҧстадың найза қолыңа 

Қыдыр ата жар болсын, 

Қырық шілтен қолдасын, 

Арыстан болсын жолдасың"; 

"Арыстан, жҽрдем бере кҿр, 

Рҥстем, Дастан ер едің, 

Шақыртса ерлер келе кҿр! 

"Арыстан" деп ат қойған 

Бір Алланың ҿзі еді, 

Арыстан, жҽрдем бере кҿр" Қырымның қырық батыры (2005), -  

деп, жырлардағы ҥйреншікті ҽуелі "Алладан", сосын "Баба Тҥкті шашты Ҽзиз" бен "қырық 

шілтен"  ҽулиеден  жҽрдем  тілеумен  қатар,  парсылар  арасында  "Алланың  шері"  атанған 

шҽдиярлардың бірі, ҽділетті халифаның тҿртіншісі "Ҽзірет Ҽлиден" жҽрдем сҧрайды. Бірақ 

парсы  тілінде  "шер"  –  жолбарыс  мағынасын  береді.  Ал  Мҧрын  жырлаған  "Нҧрадында" 

"арыстан"  атауы  қолданылған.  Біздің  ойымызша  аталмыш  ҿзгеріс  ҧлттық  танымға 

байланысты  орын  алған.  Сҿйтіп  парсылардың  "жолбарысы"  біздің  "арыстан"  болып  шыға 

келді. Сонымен бірге басқа жырларда жоқ деуге болатын "Шаһимардан" сҿзі "Шаһимардан 

жар  болып,  Жҽрдем  берген  ер  деді"  Қырымның  қырық  батыры  (2005),-  деген  жолдарда 

кездеседі.  Бҧл  атау  –  "шаһ"  патша,  "мардан"  ерлердің  ері,  толығымен  "нағыз  ерлердің 

патшасы"  мағынасын  береді.  Бҧл  да  Ҽзірет  Ҽлидің  сипаттарының  бірі  болып  табылады. 

Парсылар  арасында  Ҽзірет  Ҽлиді  бҧдан  басқа  "муминдердің  патшасы",  "балуандардың 

патшасы", "жауынгерлердің патшасы" деген сипаттары бар. 

1.7

 

"Нҧрадын"  жырындағы  бас  қаһарманның  қару-жарақ  кешенінің  кӛрінісі 

және оны тарихи тҧрғыдан классификациялау 

Мҧрын  жыраудың  "Нҧрадынында"  кейіпкеріміз  ақсауыт  ҥстінен  шарайна  киеді,  атына 

қорғаныс қойып, сақадай сай қаруланады да, жауға аттанады:  

"Жақсы ҥлкен ақсауыт, 

Шарайна киіп сыртынан, 

VI Халықаралық конференция

 

458 

 

Дулыға киіп басыңа, 

Балдағы алтын кҿк берен 

Беліңе бекем буыңыз"; 

"омырауша мен қҧйысқан, 

Атқа оңдысын салыңыз" Қырымның қырық батыры (2005),- деген.  

Екі қабат сауыт кию, атына сауыт салу – ауыр атты ҽскер жауынгерінің белгісі. Ҽскердің бҧл 

тҥрі жау шебін бҧзу мақсатында қолданған. Жалпы кейінгі Алтын Орда заманында ҽскердің 

негізгі  екі  тҥрі  байқалады.  Біріншісі  қанаттар  мен  артқы  шепте  қимылдайтын  жеңіл  атты 

ҽскер.  Екіншісі  орталық  пен  алдыңғы  шепте  (авангард)  шабуылдау  мен  сирек  жағдайда 

қорғану  қызметін  атқаратын  ауыр  сауыттанған,  негізгі  соққы  кҥші  болып  саналатын, 

"қамалбҧзар" ҽскер (Бату хан заманындағы қамал бҧзатын механизмдерді басқаратын топтар 

ҿте сирек кездеседі). Бҧл ҽскер тобы жеңіл атты ҽскер секілді жылдам болмаған, алайда жау 

шебін  бҧзу  тҧсында  орны  ерекше  еді.  Сол  себепті  ауыр  атты  ҽскер  қҧрамындағы 

жауынгерлерге ҿздерін жҽне астындағы тҧлпарын бастан-аяқ қорғанысын қамтамасыз етуге 

міндетті  болған.  Бҧған  қоса  аталмыш  топ  қҧрамында  ҿлім  деңгейі  жоғары  болатын.  Бас 

қаһарманымыз  жеңіл  ақсауытын  кҥшейту  ҥшін  шарайна  тағып  алған.  Аталмыш  қорғаныс 

жарақтардың  катар  қолданылуы  (комбинациясы)  ортағасырдағы  ҥйреншікті  қҧбылыс.  Л. 

Бобров  "Железные  ястребы  Маверенахра"  атты  мақаларында  шарайна  жайлы:  "В  Средней 

Азии  XV  –  XVII  вв.  небольшие  дисковые  зерцала  были  очень  популярны.  Они  крипились 

спереди – на уровне груди, сзади – между лопаток... Дисковые зерцала носились поверх всех 

типов доспехов: ламинарных панцирей, куяков, бехтерцев и просто наддоспешных халатов... 

XVI  –  XVII  вв.  круглые  зерцала  употреблялись  не  только  воинами  тяжеловооруженной  и 

средневооруженной  конницы,  но  и  легкоконными  стрелками  из  лука.  Бобров  (2003)  (XV  – 

XVII ғ. Орта Азияда біршама ҥлкен шарайналар кҿп қолданыста болған. Олар алды жағынан 

кеуде деңгейінде, артында жауырын тҧсынан қыстырылатын... Дҿңгелек шарайна сауыттың 

барлық  тҥрімен  киіледі:  ламинар  сауыт,  кҧяқ,  бехтерге  жҽне  сауыт  сыртынан  киетін 

шапанға...  XVI  –  XVII  ғ.  дҿңгелек  шарайналарды  ауыр  мен  орта  қаруланған  атты 

жауынгерлер  ғана  емес,  жеңіл  қаруғанған  садақшылар  да  пайдаланған),-  дейді.  Ал  ҿзінің 

дамуы  барысында  XVII  ғасырдан  кейін  шарайна  жеке  сауыт  ретінде  қолданысқа  ене 

бастайды,  бірақ  жауынгерлер  арасында  сауыт  пен  шарайна  селбестігі  (симбиоз)  кҿпшілік 

тҽжірибеде қалған болатын. 

1.8

 

Жырдағы  "Нҧрадынның"  ҧлы  Мҧса:  ноғайлы  билерінің  шежіресімен 

сәйкестігі 

Жыр  соңында  Нҧрадынның  анасы  еліне  қайтқан  ҧлына  баласы  туғанын,  есімін  "Мҧса" 

қойғанын  айтқан.  Тарихи  деректерде  Мҧса  би  –  Едігенің  шҿбересі,  Нҧрадынның  ҧлы 

Оқастан  туған  немересі.  "Қырымның  қырық  батырында"  Едігенің  тарихи  немерелері 

жайында  мҥлдем  жыр  жоқ.  "Нҧрадын"  жырынан  кейін  бірден  тарихи  немересі  "Мҧса  хан" 

жырына аттап кеткен. Шамасы кҿшпенділердің шежірелік жыр дҽстҥрінде Едіге немерелері 

мҽшһҥр атасы мен аламан ҽкесінің қастарында ерекшеленіп, кҿзге тҥсе алмаған болу керек. 

Соның  нҽтижесінде  "Қырық  батыр"  жинағындағы  "Аңшыбай  батырдың  ҧрпақтары" 

циклінен орын таппаған. 

Зерттеуіміз  барысында  Мҧрынның  "Нҧрадыны"  мен  Гийясаддин  Ҽлидің  "Темірдің 

Ҥндістанға жорығы кҥнделігіндегі" кейіпкер "Шейх Нураддин Мҧхамед" арасында байланыс 

орнатып,  арасынан  сҽйкестіктер  іздеуге  тырыстық.  Сонымен  бірге  "Шихабаддин  Мҥбарак 

Тамими" мен "Шаппаз хан" арасынан байланыс іздеп кҿрдік. Ҽлбетте ізденісіміз ҿте кҥрделі 

ҽрі  ҥлкен  кҿлемдегі  тарихи  қҧжаттарды  қарастыруды  талап  еткен.  Дегенмен  біз  "кҥнделік" 

пен  "эпостағы"  бас  қаһарманымыздың  арасында  белгілі  деңгейде  байланыс  бар  екенін 

аңғарамыз.  Қолымызда  бар  материалмен  қатар  кҿрші  Ҿзбекстан,  Тҽжікстан,  Иран,  Ресей 

VI Халықаралық конференция

 

459 

 

қорларынан  Нҧрадын  мен  Едігеге  қатысты  ақпараттық  базаны  жинау  жҽне  жҥйелеу, 

зерттеуіміздің  аясын  кеңейтіп,  тереңдете  тҥсетіні  анық.  Бҧл  тарапта  тарихи  Едіге  мен 

Сарықбҧға арасындағы байланысты қарастыру, екеуі бір кісі болған жағдайда қайсысы нағыз 

есімі екенін табу маңызды мҽселе болып табылады. Сонымен қатар шейх Нураддин Мҧхамед 

тҧлғасын жан-жақты зерттеу, ҽрі Темір дҽуіріндегі рҿлін анықтау алдағы мақсаттардың бірі. 

Зерттеуші  ретінде  аталмыш  тақырып  болашақта  кҿптеген  зерттеулердің  себепкері  болады 

деген  сенімдеміз.  Сол  себепті  эпикалық  жҽне  тарихи  "Нҧрадын"  тҧлғасына  қорытынды 

жасамаймыз. 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: