А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Құсайынова Ж.А. Модальділік санатының жай сөйлемдерінің транспозициялануы нәтижесінде...
23
бағытты қалыптастырады» деген түсінік беріп, прагматикалық бағыттың
әсерімен ұштастырады [1.11].
Автордың осындай ғылыми тұжырымын грамматикада орныққан,
дәлелденген деп бағалауға болады. Өйткені көптеген ғылыми еңбектерде
сөйлемдердің немесе сөйленімдердің көп функциялы қызметін жоғарыдағы
автормен үндестіре бекітеді. Ойымызды С.Құлмановтың пікірлері де
нақтылайды: «Кейбір сөйленімдердің әр түрлі мақсатта жұмсалуымен
байланысты белгілі бір тілдік заңдылық ретінде түсіндіру әрқашан мүмкін
бола бермейді. Өйткені ол - тілдік деңгейден тыс, адамның ішкі
психологиясына, ойлау дәрежесіне тәуелді құбылыс. Сөйленімнің белгілі бір
мақсатқа сай жұмсалуы, тілдік бірліктердің қызметін қоса алғанда,
сөйлеушіге,
тыңдаушыға,
олардың
қоғамдық
дәрежесіне
т.б.
экстралингвистикалық
факторларға,
сондай-ақ
сөйлеу
жағдаятына
байланысты болып келеді. Сөйлеуші мақсатының айқындалуы оның тілдік
бірліктерді аталған факторларға орай дұрыс әрі тиімді қолдануына оны
тыңдаушының дұрыс қабылдауына, яғни, таңба мен оны қолданушы
арасындағы қарым-қатынасқа байланысты болады» [2.46].
Нақты мысалдарға сүйенсек, қолданыстағы сөйлемдердің екінші
қызметті меңгеруі төмендегі сатыда жүзеге асады.
- хабарлы сөйлемнің лепті сөйлемге ауысуы: Халқыңды, қауымыңды
соған әзірлей беруді ғана біл дегім келеді! (М.Әуезов). Осыдан басқа жоқ!
(М.Әуезов). Уа, ұқтық! Болды, жетті! (М.Әуезов).
- бұйрықты сөйлемнің лепті сөйлемге ауысуы: Шабыттың бейнесін
шабыт айырсын! (М.Әуезов). Дәрмен, сен жазасың! (М.Әуезов).
- сұраулы сөйлемнің лепті сөйлемге ауысуы: Солай болады дейсің, ә?!
(М.Әуезов).
Байқап
отырғанымыздай,
сөйлемдердің ауысуында
лексикалық
таңбалардың сипаты, синтаксистік қатынастардың белгісі бастапқы қалпын
сақтайды да, сөйлемнің эмоциялық-экспрессивтік реңкінде өзгерістер орын
алады. Демек, синтаксистік транспозициялануға бағынған әрбір сөйлемнің
астарында жағдаятпен астарласқан субъекті эмоциясының даралануы көрініс
береді. Ал эмоция сөйлем құрылымында көрініс табатын модальділік
санатына тікелей ықпал етеді. Мысалы: Абай үшін қолым емес, қаным қажет
болса іркілем бе?! (М.Әуезов). Сөйлемдегі құптау модальді реңкі субъектінің
ерекше эмоциялық күйімен астасып, сөйлемнің мағыналық өрісіне өзгерістер
үстеген. Эмоция мен модалділік - дербес санаттар болғанмен, бір мезгілде,
бір құрылым аясында бір-бірімен қилысатын, бірін-бірі толықтыратын
заңдылықтар. Бұл – тіл біліміндегі синкретизм құбылысының көрінісі. Біздің
ойымызша, жоғарыда көрсетілген сөйлемдердің қызметтік аясының кеңіп, бір
қызметтен екінші қызметке ауысуы эмоция ықпалынан бастау алады.
Бұндай ауысуларда көрініс беретін эмоциялы-модальді мағыналардың
қатынасын төмендегідей топтауға болады:
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Құсайынова Ж.А. Модальділік санатының жай сөйлемдерінің транспозициялануы нәтижесінде...
24
-
күйзеліс-күдік мағынасындағы эмоциялы-модалді сөйлемдер.
Олардың ерекшелігін көрсетілген мысалдар бекітеді: Тағы бір бықсыған
мазасыздық жетті-ау ағамның басына! (М.Әуезов).
Кейде сөйлемде көрініс беретін эмоциялық өзгеріс модальді мағынаның
түрленуіне сеп болады. Төмендегі сөйлемде субъекті эмоциясы құптау
реңкіне тән құрылымдарды наразылық мағынасындағы сөйлем түріне
ауыстырған. Мысалы: Алғың келеді екен өздерің үлес те, ала бер! (М.Әуезов).
Бұл тұста модалді мағынаның синкретті түрі көрініс тапқан. Яғни, субъекті
әрі келіседі, бірақ іштей бұл келісіміне көңілі толмайды. Демек, көрсетілген
соңғы сөйлемде субъектінің келісімі де, наразылығы да қатар бой көрсеткен.
Осы белгілер эмоциямен шектескенде және жағдаятпен байланыстыра
қарағанда бірініші модальді реңктің солғындап, екіншісінің күшеюі,
үстемеленуі мүмкін.
Ал талданған келесі мысалда субъектінің ішкі күйзелісі бастапқы
топшылау реңкін күдіктену реңкіне ұластырған. Енді Оразбай арқылы осы
Қарамоладан алдымнан шығар! (М.Әуезов). Осы жолы Абай мерт болмаса
неғылсын! (М.Әуезов).
- қуаныш-үміт мағынасындағы эмоциялы-модальді сөйлемдер.
Мысалы: Біздің бәріміз тек алғаш оянғандар болармыз. Бірақ бізден, сізден
кейінгі нәсілдің ырысын айтсаңшы! (М.Әуезов).
- қуаныш-сенім мағынасындағы эмоциялы-модальді сөйлемдер. Тарих
көші солай беттейді! Осыным рас емес пе, Әбіш?! (М.Әуезов). Сол заман
туады! Тумасқа мүмкін емес! (М.Әуезов).
- қорқыныш-күдік мағынасындағы эмоциялы-модальді сөйлемдер.
Сол өжеттік басына жетпесе неғылсын?! (М.Әуезов). Ол ең әуелі «үлесті
қоя тұрайық» деуі мүмкін! (М.Әуезов). Қызыл көз пәлең келгенін білерсің!
(М.Әуезов).
- сүйсіну-үміт мағынасындағы эмоциялы-модальді сөйлемдер. Өзімді
ғана сүйсіндірмес, тірі болып, сау болса, халқын да сүйсіндірер! (М.Әуезов).
Азамат екенсің ғой, Иса! Қадір-қасиетіңді жаңа таныдым ғой! Малшы
болса да, итаршы болмаған кедей жақсы! Адамшылық еттің ғой!
(М.Әуезов).
- сүйсіну-құптау мағынасындағы эмоциялы-модальді сөйлемдер.
Базеке, ат мінгізіп, атан жетектеткен сыйдың қайсысы тап осы
айтқаныңа тең болсын, қасыңа кеп, қанатымды бүтіндеп, бекітіп
қайтқандай болдым ғой (М.Әуезов). Шынында «тоңдым» «оңдымдарыңа»
еркек ақын болып, қайратты ажар берген Кәкітай! (М.Әуезов).
-
реніш-үміт
мағынасындағы
эмоциялы-модальді
сөйлемдер.
Бірақ дүние осымен мүлде кете бермес-ау (М.Әуезов). Қалайда Оразбайды
жеңсе, осы кісі жеңе ма дейім! (М.Әуезов). Анау Абай ағама жүгінемін!
(М.Әуезов).
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Құсайынова Ж.А. Модальділік санатының жай сөйлемдерінің транспозициялануы нәтижесінде...
25
- күйзеліс-өкініш мағынасындағы эмоциялы-модальді сөйлемдер.
Базаралы-ай, күнің өтті-ау! Сен болсаң, тым құрыса адал жолыма арам
қанды қатар төгісіп қалар ем-ау! Азаматым-ай, арманда кеттің-ау
(М.Әуезов).
-
мысқылдау-наразылық
мағынасындағы
эмоциялы-модальді
сөйлемдер. Кәкітай, сенікі теріс! Ешбір ертегі-хикаяда «шоңның» деген сөз
жоқ! Мұндай өлеңді естіп көргенім жоқ! (М.Әуезов).
Басқа
да
грамматикалық
заңдылықтар
сияқты
транспозиция
(кейде трансформация) амалы да белгілі бір құбылыстармен бірлікте көрініс
беріп, орнығады, дамиды. Көптеген ғылыми еңбектерде бұл амалды
синтаксистік синонимдермен бірлікте қарау дәстүрге айналған. Бірден
ажырата кеткен орынды. Синтаксистік синонимия ауқымды, күрделі
заңдылық та, транспозиция оның бір тұсын ғана толыстырады. Бұндай
қорытындыны М.Серғалиев пікірімен бекітіп, төмендегідей қырларын
толықтырамыз: «Трансформациялық та синонимділіктің қажетті элементі
ретінде қаралуға лайық, себебі трансформациялық дегеніміз – белгілі бір
морфологиялық құрылымда келген конструкцияны өзімен мазмұндас екінші
бір конструкцияға айналдыру. ...Синтаксистік синонимдердің принциптері
туралы сөз болғанда, өзара алмасу жайында айтпай кетуге әсте болмайды,
тегінде, өзара алмасушылық лексикалық, фразеологиялық, морфологиялық
синонимдердегі сияқты, синтаксистік синонимдерде де болуға тиіс құбылыс
деп есептеледі. Бір еске ұстарлық жай: өзара алмасушылық синонимділіктің
басты шарттарының бірі бола алмайды...» [3.20-21].
Ойымызды (яғни, синтаксистік синонимдер мен транспозицияның
байланысына қатысты) синтаксистік синонимдердің табиғатын сипаттайтын
белгілері арқылы өрбітуге, саралауға болады. Бұл тұста негізгі теориялық
ұстанымдарды қазақ тіл білімінде синтаксистік синонимдерді арнайы
зерттеген ғалым М.С.Серғалиев еңбегінен табамыз.
Синтаксистік синонимдердің дербестігін, даралығын көрсететін негізгі
белгілерді айтқанда, төмендегі ерекшеліктер ескеріледі:
-
бірдей синтаксистік қатынастар;
-
лексикалық құрамдарының бірдейлігі;
-
сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарларының әр түрлілігі;
-
мағыналық жақындықтың болуы;
-
синтаксистік синонимдер арасындағы айырмашылықтың болуы немесе
әр құрылымдық [3.14-23].
Дегенмен, синтаксистік синонимдердің бойында көрініс беретін бұл
белгілер талданатын құрылымдар бойында бір сипатта көрініс бермейді.
Нақтырақ айтсақ, сөз тіркестерінің синонимдігін сипаттауда, жоғарыда
көрсетілген белгілердің барлығы қамтылса, сөйлемдердің синонимдігіне
қатысты мұндай тұжырымдар айта алмаймыз. Сөйлемдердің синонимдігінде
басты белгі ретінде: мағыналық жақындықты және әр құрылымдықты
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Құсайынова Ж.А. Модальділік санатының жай сөйлемдерінің транспозициялануы нәтижесінде...
26
даралаймыз. Міне, осы тұста синтаксистік синонимдер мен транспозиция
амалының түйісуі аңғарылады. Екеуіне де ортақ белгі – мағыналық ұстаным
және әр құрылымдық мағыналық жақындық тілдік бірліктердің бойында ішкі,
сыртқы ықпалдардың әсер етуінен, қолданыстық сипатының ерекшелігіне сай
қалыптасады. Соның нәтижесінде жоғарыда көрсеткендей, жалпы модальді
сөйлемдердің қызметінде, мағыналық түрленуінде ішкі жақындық пайда
болады. Жалпы модалді сөйлемдердің арасында болатын мұндай ауысуларды
ғалым М.Серғалиев те ескеріп, төмендегідей белгілерін саралап берген: «Әр
құрылымдық синонимділіктің принципі ретінде келесі принциппен –
экспрессивтілік пен модальдылық, эмоционалдылықпен байланысты
келетінін кейбір синонимистер қисынды атап көрсетеді. Былайша айтқанда,
жалпы мазмұны бір болып, айырмашылығы әлгі аталған сәттерден
(экспрессивтік, модальдылық, эмоционалдылық) көрініп тұрса, ондай
сөйлемдерді де өзара синоним деп есептейтін кездер де кездеседі» [3.20].
Қорыта айтсақ, жоғарыда талданған теориялық мәселелердің барлығы
транспозиция құбылысы нәтижесінде модальді мағынаны айқындайтын
тілдік құралдардың кеңейе түсетіндігін тағы бір дәлелдейді.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Серғалиев М.С. Синтаксистік зерттеулер. – Алматы: Сөздік-словарь, 2004. -392 б.
2.
Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. –Алматы, 2001. -196 б.
3.
Құлманов С. Қазақ тіліндегі мүмкіндік модальділігінің функционалды-семантикалық өрісі. –
Алматы: Ценные бумаги, 2006. -155 б.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Г.Х.РАМАЗАНОВА
кандидат филологических наук, доцент
КГУ им. А.Байтурсынова
27
НАУЧНЫЙ ТЕКСТ: СОДЕРЖАТЕЛЬНАЯ СТРУКТУРА
Бұл мақалада автор ғылыми мәтін құрамындағы негізгі элементтерді сипаттай отырып, ең
манызды элементтерді белгілейді. Сонымен қатар мәтін құрамында сөйлемдер өзара қандай
байланысқа түсетіні айтылады. Мәтіннің күрделі элементтері де сипатталады.
This article is dedicated to one of the urgent problems of linguistics that is text and its structure.
The author of this article analyzing different views and approaches makes her own conclusions on this
problem. The question is content structure of the scientific text. Moreover the author attempts to discover
extra linguistic elements that play a great role in completing text of this style.
Содержание, как философская категория, есть тождественность всех
элементов и моментов целого с самим целым; это состав всех элементов
объекта
в
их
качественной
определенности,
взаимодействии,
функционировании, единство его свойств, процессов, связей, противоречий и
тенденций развития [1].
Таким образом, содержательная структура текста устанавливается его
элементами. Непременно, эти элементы семантически полнозначны.
Л.П.Чахоян предлагает выделять три типа семантических элементов,
учитывая отражение объективной действительности в номинативных
единицах языка: 1) семантико-синтаксические элементы, отражающие
ситуации объективного мира и находящиеся за пределами человека; 2)
интенциональные элементы, отражающие речевую и психическую
деятельность человека; 3) логико-семантические элементы, отражающие
мыслительную деятельность человека [2].
В отношении того, что понимать под элементами содержательной
структуры текста, в науке, к сожалению, нет единства. В качестве
потенциальных
компонентов
содержательной
структуры
разными
исследователями называются автор, соавтор, читатель, текст и предмет,
подтема, тема, супратема и макротема; денотат как представление о том, что
обозначается языковым выражением.
На наш взгляд, основными компонентами содержательной структуры
текста являются композиционно-речевые формы. Актуализация нашей точки
зрения требует рассмотрения функционирования элементов текста, их
свойств, а также их взаимодействия и функционирования в самом целом.
Подтверждение последнему находим у В.Г.Адмони. Он считает, что при
анализе текста «неизбежным оказывается предварительное изучение
составных частей, в частности, их лексической и грамматической природы»
[3].
По Е.Б.Судомоиной, большое значение для структурной организации
текста имеют текстовые ассоциативные связи.
Не менее важным считаем семантические. Исследование семантических
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Рамазанова Г.Х. Научный текст: содержательная структура
28
отношений текста предлагает обращение к теории оппозиции Н.С.Трубецкого
(Трубецкой, 1960). Теория оппозиций создана Н.С.Трубецким, прежде всего,
применительно фонологии. По Н.С.Трубецкому, оппозиция предполагает как
признаки, которые отличаются друг от друга члены оппозиции, так и
признаки, являющиеся общими для обоих членов оппозиции. Он обосновал
следующие типы оппозиций: 1) оппозиции по отношению в системе
оппозиций в целом (многомерные и одномерные, изолированные и
пропорциональные); 2) оппозиции по отношению между членами оппозиции
(привативные, ступенчатые (градуальные) и равнозначные (эквиполентные);
3) оппозиции по объему их смыслоразличительной силы или действенности в
различных позициях (постоянные и нейтрализуемые).
Выделенные и обоснованные Н.С.Трубецким типы оппозиций были
успешно использованы лингвистами различных направлений и с разными
целями: Ж.Кантино, Л.Ельмолев, Л.Теньер и др.
Оппозиции Н.С.Трубецкого оказались приемлемы и для анализа лексико-
семантической структуры языка (например, работы В.Г.Гака о таких логико-
семантических отношениях на лексико-синтаксическом уровне, как
равнозначность (тождество), включение и пересечение).
Л.А.Новиков выделяет четыре типа отношений: тождество, включение,
пересечение, исключение (дизъюнкция). При исследовании семантической
структуры лексических единиц русского языка в качестве анализируемых
единиц им выделены лексико-семантические варианты [4].
Дизъюнктивные отношения неоднократно подвергались описанию в
современном языкознании как особый вид смысловых отношений в простом
и сложном предложении. Уделялось внимание и такому типу отношений, как
конъюнкция (сосуществование). В частности, С.А.Шувалова (Шувалова,
1990) определяет виды конъюнкции на основе базовых смыслов: собственно
сосуществование
(одновременное,
последовательное,
дискретное
(непоследовательное)); временные отношения (сосуществующие ситуации
могут совпадать и не совпадать во времени); отношения порождения
(причина, условие, цель); сопоставительные отношения (сопоставление
ситуации).
О.Е.Белинская отмечает универсальность названных типов логико-
семантических отношений для всех уровней, так как «в их основе лежит тезис
о системности языка, которая присуща всем лингвистическим категориям и
единицам» [5].
В подтверждение своей мысли О.Е.Белинская приводит постулат Ф.де
Соссюра: «Весь языковой механизм вращается исключительно вокруг
тождеств и различий, причем последние – исключительно оборотная сторона
первых».
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
Рамазанова Г.Х. Научный текст: содержательная структура
29
Таким образом, вышеперечисленные типы логико-семантических
отношений (тождество, включение, пересечение, исключение) – характерны и
для текста. Частичному анализу подверглись названные типы отношений в
работах П.В.Зернецкого, Ю.В.Попова, Н.В.Мелиховой, Н.Ф.Потаповой.
Например, Ю.В.Попов рассматривает только два типа отношений: тождество
и включение. Н.Ф.Потапова выделяет три типа отношений: тождество,
включение и пересечение. Здесь наблюдается конвергенция взглядов
В.Г.Гака и Н.Ф.Потаповой.
О.Е.Белинская,
устанавливая
глубинную
структуру
сложного
синтаксического целого, определяет его структурно-композиционные,
логико-семантические и языковые признаки, выделяя первичные логико-
семантические отношения тождества, различия и сосуществования
(констелляции) и вторичные логико-семантические отношения цели, условия,
уступки, образа действия, причинно-следственные и другие.
Вслед за А.И.Варшавской, Н.Ф.Потапова к основным видам логико-
смысловых отношений в сверхфразовых единствах относит те, которые
регулируются определенными лексико-семантическими средствами [6,7].
Таким образом, к логическим отношениям относятся отношения
тождества, включения и пересечения. При определении смысловых
отношений в сверхфразовых единствах исследователь опирается на
классификацию А.И.Варшавской о смысловых отношениях в структуре
языка. Таким образом, выделяются локативные смысловые отношения,
темпоральные смысловые отношения, смысловые отношения цели,
смысловые отношения результата, смысловые отношения части-целого,
смысловые отношения сходства и различия.
Внутритекстовые отношения стали объектом изучения М.В.Ляпон,
которая исследовала смысловую структуру сложного предложения и текста.
К разряду текстоорганизующих ею отнесены логико-смысловые отношения
тождества, включения, разные виды конкретизации и другие. М.В.Ляпон
считает эти логико-смысловые отношения выходящими за пределы сложного
предложения. Логико-семантические проблемы затрагиваются также и
Н.Д.Арутюновой. Психолингвистический анализ смысловой структуры
текста в языках различных типов и экспликации построения смысловой
структуры текста принадлежат В.Р.Бондарь (см. работы Ляпон, 1986;
Арутюнова, 1976; Бондарь, 1990).
Смысловая структура текста в наибольшей степени формируется логико-
семантическими отношениями между частями текста. Данной точки зрения
придерживается и С.С.Мустафина, установившая типы логико-семантических
отношений на материале художественного текста казахского языка. В своих
ранних работах нами с опорой на выводы С.С.Мустафиной часть из данных
типов была проанализирована и в рамках художественного текста
английского и русского языков. Была установлена их специфичность.
Достарыңызбен бөлісу: |