Ту хабаршысы

●
 Жер туралы ғылымдар 
 
ҚазҰТУ хабаршысы №1 2014  
 
27
6.  D.S.  Valieva  Rudonosnye  vulkano-plutonicheskie  struktury  Zhel'dykorinskogo  rajona  (po  dannym  distan-
cionnyh metodov). Geologija i ohrana nedr № 3, 2006. 
 
Қасенова А.Т., Темирханов А.С. 
Далабай алтын кенорынның геологиялық құрылым ерекшелегі 
Түйіндеме.  Далабай  алтын  кенорынның  геологиялық  құрылым  ерекшеліктері,  жанартаулық  кешендері 
және метасоматитті таужыныстары қаралды. Кенорын аз сульфидті, алтынға өнімділігіне қарай адуляр-кварцты 
пайда болу кезеңіне жатқызуға болады. 
Түйін  сөздер:  геологиялық  құрылым,  Далабай  алтын  кенорыны,  стратиграфия  және  тектоника,  
петрографиялық  және  петрохимиялық  ерекшеліктері,  жанартаулық  кешендері,  кен  денесінің  морфологиясы, 
генезис, іздестіру белгілері. 
Kassenova A.T., Temirkhanov A.S. 
Features of the geological structures of the gold dalabai field 
Summary. Features of a geological structure of a gold Dalabai field, vulkanogenny complexes and metasomatic 
breeds are considered. Field poorly sulphidic, productive  on gold it is possible to  consider an adulyar-quartz stage of 
education. 
Key words: geological structure, gold Dalabai field, stratigraphy and tectonics, petrographic and petrochemical 
features, vulkanogenny complexes, morphology of ore bodies, genesis, search criteria. 
 
 
 
ӘОЖ 574.3:631.95  
 
Сейітқазиев Ә.С., Шилібек К.Қ., Сейітқазиева Қ.Ә. 
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз, Қазақстан Республикасы) 
 
ТҰЗДАНҒАН ТОПЫРАҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПТІЛІК ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУ 
 
Тұжырым.  Суғармалы  аймақтардағы  су  қорларын  тиімді  пайдалану  үшін  ,тұзданған  сұрғылтты-
шалғынды  топырақтардың  топырақтық-экологиялық  жағдайларындағы  мәліметтердің  негізінде  ,  терең 
қопсытып, экологиялық-мелиоративтік шаралармен жақсартудың әдістері дайындалды, сонымен қатар, зерттеу 
танаптарын  тиімді  шаюдың    мөлшерлері  анықталды.  Топырақтың  есептеу  қабатындағы  қауіптілікті 
сипаттайтын экологиялық коэффиценттер анықталды.  
Түйінді сөздер: Геохимия,геожүйе,гидрохимия,фитомелиорация. 
 
Қуаңшылық  аймақтардың  суғармалы  геожүйелерінде  топырақтың  түзілуі,  ондағы  ауаландыру 
аймағының орналасу деңгейлеріне тікелей байланысты өзгеріп  отырады. Топырақ қабаттарында ыза 
суының орналасу деңгейі табиғатта түрліше болып келеді. Мәселен, гидроморфты – 2-3 м, жартылай 
гидроморфты – 3-4 м, автоморфты – 5 м-ден төмен орналасқан жағдайды айтуға болады. Топырақтың 
түзілуі  мен  олардың  егіншілік  алқаптарында  жарамсызданып,  тозып,  тұздану  жағдайларына  келу 
себептері  мен,  онда  кездесетін  уытты  тұздардың  химиялық  құрамына  сәйкес,  орындалатын 
мелиоративтік-экологиялық  шаралар  мен  қауіпті  мәселелерді  анықтаудың  әдістемеліктері 
жеткілікті[1-4,9-11].  Дегенмен,  суғармалы  геожүйелердің  табиғи  жағдайлары,  жер  асты  ыза  (еспе) 
суларының  орналасу  деңгейлері,  әр  түрлі  топырақ  топтарына  байланысты  сулы-физикалық, 
химиялық, биологиялық ерекшеліктерін ескеріп, айқындайтын зерттеу мәліметтері жеткіліксіз. 
Ең  бірінші  –  тұзданған  жерлердегі  химиялық  құрамы  (хлорлы,  хлорлы-сульфатты,  сульфатты 
соды қатысатын т.б), тұздану дәрежелері (әлсіз, орташа, күшті) әр түрлі болып келген жағдайлардағы 
шайылатын тұзды жердің ауданы (100-1000га) кейде одан да көп болуы мүмкін. Тұздану деңгейлері-
0,35-тен 2% одан  да жоғары. Олай болса, алдымен экологиялық-мелиоративтік жақсарту шараларын 
неден, қандай зерттеу әдістерімен жүргізу керек? 
Тұзданған  жерлерді  теориялық  және  тәжірибелік  тұрғыда  зерттеген  ғалымдар  мен  зерттеулер 
өте көп. Атап айтсақ: А.Н. Костяков, С.Ф. Аверьянов, В.Р. Волобуев,  В.М. Легостаев, И.С. Рабочев, 
П.С. Панин, В.А. Ковда, И.П. Айдаров, А.И.Голованов, В.М. Боровский, Ж.У.Аханов, М.Г. Баженов, 
Ж.С.Мұстафаев, Ә.С.Сейітқазиев т.б [1-4,7-10]. 
Зерттеу  жұмыстарын  жүргізудің  алдында,  сол  нысанның  орналасу  жағдайын,  геологиясы, 
гидрогеологиясы,  топырағы  мен  өсімдік  жамылғысын,  топырағының  химиялық  талдауларын, 
сүзінділерді, 
сулы-физикалық 
қасиеттерін 
(кеуектіліктерін, 
ылғалдылықтарын, 
ылғал 

●
 Науки о Земле 
 
№1 2014 Вестник КазНТУ  
                    
28
сыйымдылықтарын,  топырақтың  тығыздығы  мен  қатты  фазасының  тығыздығын),  ыза  суының 
орналасу тереңдіктеріне сәйкес, ондағы минералдылықтарды анықтаймыз. 
Егер,  болжаммен  1  м    аралықтағы  әлсізден  күшті  тұздануға  дейінгі  тұздың  қорын,  орташа 
саздақты  топырақ  үшін  есептесек:  әлсізде-50-60т/га,  орташада-55-83  т/га,  күштіде-100-300  т/га.  Бұл 
анықталған  тұздардың  бастапқы  жалпы  қоры  (S
б
),  ал  олардың  химиялық  құрамына  байланысты, 
олардың  белгіленген  (зерттелген)  қабаттан  шайылуы  (жуылуы)  өте  күрделі  құбылыс.  Көп  жылдық 
зерттеулер нәтижесіне сүйенсек [3-4,6], әлсіз тұздану-бастапқы мөлшерден 40-60 %, орташа-55-65 %, 
күштіде-65-80  %-ға  дейінгі  аралықта  шайылу  үрдісі  өтеді.  Сонымен  қатар,  тұзды  шаюдың  арнайы 
және  тиімді  технологиялық  тәсілдеріне  тікелей  байланысты.  Әсіресе,  сульфатты  тұздарға  сода 
қатысқан  (Na
2
CO
3
)  жағдайында,    міндетті  түрде  химмелиарант  (ғанышты)  қолданбай,  эклогиялық-
мелиоративтік  жұмыстардың  тиімділігі  аз  болады.  Ал  қышқылды  жағдайда,  міндетті  түрде  әктас 
(CaCO
3
) қосу керек. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді 1-2 кесте түрінде келтірілген. 
Тұзданған  топырақтарды  шаю  барысында  зерттеу  танабына  (нысанына  )  берілетін  нетто  және 
брутто  шаю  мөлшерлерін  анықтау  мүмкіндіктеріне  жетуіміз  қажет.Топырақтағы  тұздану  дәрежесіне 
сәйкес,  әдетте,  4000-12000  м
3
/га  аралығында  (нетто)  шаю  мәселелерін  қабылдауға  болады.  Біздің 
қолданып  отырған  технологиямыздың  [9-12]  негізінде,  5000-6000см
3
/га  су  танапқа  берілді.  Ал  шаю 
үрдісі  кезіндегі  ысырапты  ескеріп  (20-25%),  5625-7500  м
3
/га  (брутто)  су  берілді.  Мұндағы,топырақ 
бетінен  және  көлдетілген  шектер  бетіндегі  судың  булану  үрдістерін-төмендегі  әдістерге  негізделіп 
анықтаймыз.  
Топырақ қабатынан ығысқан (∆S), ыза суы деңгейіндегі тұз (S ы.с), ондағы судың көлемі (W 
ы.с
) 
және  брутто шаю мөлшерін есепке алып, топырақ ерітіндісіндегі мүмкін болатын минералдылықты 
(С
м
) анықтадық. 
Егіс  танабына    каналдан  келетін  судың  мөлшері,  ондағы  бас  арық,  құлақ  арықтардың  су 
сыйымдылықтарына сәйкес өзгеріп отырады (0,1-0,2 м
3
/тәу). Суландыр каналдарының пайдалы әсер 
коэффициент  (ή),  сондай-ақ  жоғарыдағы  зерттеу  алқабының  ауданы  мен  оған  берілген  нетто  судың 
мөлшеріне сәйкес тұзды шаюдың ұзақтығын (t, тәулік) 2-кесте түрінде анықтаймыз. 
Шаю үрдісі кезіндегі тасымалданатын судың үлесі, ондағы жалпы берілген судың нетто көлемі 
мен арықтарға белгілі  уақыт мерзіміндегі судың мөлшерінің қатынасымен өлшенеді (V
т
). Кез келген 
зерттеу  нысанының  табиғи  жағдайы  (жауын-шашын,  ондағы  булану  үрдісі,  ауаның  температурасы, 
топырағының  ылғалдығы  т.б)  ескеріліп  есепке  алынуы  қажет.  Ендеше,  жауын-шашын  (Р),  топырақ 
қабатына сіңірілген су (W
қ
), шаю кезінде булануға кеткен ысырап (Е
0
), аталған мәліметтер негізінде, 
топырақ  қабатындағы  су  мен  тұзды  реттеп,  жер  асты  ыза  суын  белгілі  қалыпты  (сынақты)  деңгейге 
келтіретін,  экологиялық-мелиоративтік  шара  ретінде  қолданылатын  коллекторлы  желі  арқылы, 
топырақ қабатынан келетін судың үлестік көлемі (q
к
) анықталады.Әрине, міндетті түрде әр танаптағы 
тұздың химиялық құрамына тікелей байланысты (хлорлы, хлорлы-сульфатты). 
Зерттеудің  негізгі  мақсаты-  әр  түрлі  топырақтың  тұздануына  сәйкес,  экологиялық  қауіптілігін 
сипаттайтын коэффициенттерді анықтау (2-кестеде келтірілген) [6,10]. 
 Топырақтың түзілуіне күн сәулесінің (энергиясының) кететін шығынды анықтаймыз: 
 
 Q=R.e
-α*R                                                                                                                             
(1) 
 
 R=13,93+0.0079∑t¸                                                                        (2) 
 
α=e
-0,47/Кд  
;                                                                                   (3) 
 
Кɡ=Ож/Ео;                                                                                  (4) 
 
мұндағы  R-гидротермиялық  коэффициент;  Кд-топырақтың  дымқылдану  коэффициенті;  Ео-
топырақ бетінен булануы мм; Н.Н.Ивановтың формуласымен анықталады: 
 
 Ео=0,0018(25+t)
2
(100-а);                                                          (5) 
 
мұндағы t-ауаның орташа температурасы, °C; а-ауаның салыстырмалы ылғалдығы ,%;  
 
Жоғарыда  көрсетілген  топырақ  және  су  бетінен  булану  жағдайындағы  формулаларға 
негізделіп, төмендегідей есептеулер жүргіздік (1-кесте).  

●
 Жер туралы ғылымдар 
 
ҚазҰТУ хабаршысы №1 2014  
 
29
Егер  топырақ  құрғақ  болса,  жылуға  кететін  физикалық  шығын  және  булану  жиынтығы  өте 
үлкен  емес, ал топырақ өте көп дымқылданған жағдайда, барлық радиациялық тепе-теңдік  булануға 
кетеді.  Олай  болса,  булануды  зерттеу  әдістерінің  ең  негізгілерінің  бірі  болып,  физикалық  тұрғыда 
негізделген жылу теңдестігі әдісі болып табылады 
 
1-кесте.Топырақ бетінде  жылу  бөлінудегі булану мен буланғыштықты анықтау 
 
Д
ақ
ы
л
д
ар
 
Σ
 t
,О
С
>
1
0
х
С
 
R
Ф
А
Р
, 
кД
ж/
см
2
 
Сул
ан
д
ы
ру
 м
ө
л
ш
ер
і,
  
О
р,
м
м
 
 
Ж
ауы
н
  
О
с,
 м
м
; 
О
р+
О
с,
м
м
 
 
R=
R/
O
C
 
R=
R/
(
O
C+
О
Р)
 
Ж
ы
л
у
 а
ғы
н
ы
 Q
T
i
 
к
Д
ж/
см
2
 
Б
ул
ан
ғы
ш
ты
қ
 
E
,м
м
/а
й
ы
н
а 
Б
ул
ан
у 
 м
м
/с
ағ
 
Жоңышқа  
3200 
165 
800 
220 
1020 
3,0 
0,65  105 
190 
165 
Күздік бидай 
1450 
107 
320 
170 
490 
2,52 
0,87  73 
220 
92 
Дәндік жүгері 
2950 
156 
400 
230 
530 
2,71 
1,18  103 
170 
144 
Қант 
қызылшасы 
2850 
153 
710 
240 
950 
2,55 
0,64  105 
200 
132 
Көкөністер 
2350 
136 
470 
220 
690 
2,47 
0,79  94 
180 
114 
 
Төменде  есептелінетін экологиялық қауіптілік деңгейінің өзектілігі-қуаңшылық аймақтардағы, 
әр түрлі тұздану дәрежелеріне сәйкес, топырақтарды ауыл шаруашылық дақылдарының тұзға төзімді 
тұқымдастарынан    іріктеп,  анықталған  қауіптілікке  байланысты  экологиялық-мелиоративтік-
агротехникалық шаралар қолдануға толық мүмкіндік береді.Шалғынды-сұрғылтты сор топырақтарда 
тұздардың тұздану дәрежелері  әр түрлі болып келеді.Сонымен қатар , оларды зерттеу нысандарының 
ауданы  ,  топырақтың  сулы-  физикалық    қасиеттері  ,  олардың  экологиялық  –мелиоративтік 
жағдайлары  мен  қауіптілік  деңгейлері  өндірістік–тәжірибелік  маңыздылығымен  айқындалған  
ғалымдардың  зерттеулері  негізінде  алынған  мәліметтерге  [4-9,11-12]  негізделіп  анықтай  аламыз               
(2- кестеде көрсетілген).    
 
2-кесте.Топырақтың есептеу қабатындағы қауіптілік деңгейін сипаттайтын экологиялық ко-
эффициенттер 
 
Реттік 
нөмері 
Көрсеткіштер 
Топырақтың тұздану дәрежелері 
әлсіз 
орташа 
күшті 
1 
Ауданы, ω
нт
,га 
500 
500 
500 
2 
Кеуектілік,  n ,үлеспен 
0,45 
0,45 
0,45 
3 
Топырақтық тығыздығы, γ,т/м
3 
1,42 
1,42 
1,42 
4 
Бастапқы минералдылық, М
б
,г/л 
2,5 
3 
4 
5 
Бастапқы тұздану,S
б, 
% 
0,35 
0,6 
1,0 
6 
Қалдық тұз, ΔS, т/га. ΔS=(0,6-0,75) S
б 
34 
60 
107 
7 
Ыза суы деңгейі (ЫСД), h
ЫСД, М 
3 
3 
3 
8 
Ыза суы деңгейіндегі судың көлемі Wысд=10
4
.
 
n.h
ЫСД,
 м
3
/га
 
13500 
13500 
13500 
9 
Шаю мөлшері нетто,  м
3
/га Nнт=Q
0
.V/q
0
.(м) 
5000 
6000 
8000 
10 
Шаю мөлшері брутто, Nбр, м
3
/га . 
6000 
7200 
9600 
11 
Ыза суы деңгейіндегі тұздың мөлшері, Sыс 
=10
4.
 Wысд. М
б,
 кг/га. 
33750 
40500 
54000 
12 
Топырақтың ерітіндідегі мүмкін 
минералдылық. См=ΔS+Sыс/Wысд+N
бр
,г/л  
3,47 
4,86 
7 
13 
Каналдан келетін су Q, м
3
/тәу
 
0,4 
0,4 
0,4 
14 
Шаю ұзақтығы t=N
HT
 ω
нт
 /86400.ƞ.Q, тәу 
85 
102 
136 
15 
Шаю кезіндегі тасымал-ын судың көлемі , V
T
= 
N
HT
 ω
нт
 /86400.Q.t, үлеспен 
0,85 
0,85 
0,85 

●
 Науки о Земле 
 
№1 2014 Вестник КазНТУ  
                    
30
 
16 
Жауын-шашын Р,м
3
/га 
1250 
1400 
1700 
17 
Топырақ қабатына сіңірілген су, W
Қ
, м
3
/га 
3550 
3550 
3550 
18 
Шаю кезіндегі булануға кеткен ысырап ,  
Е
О , 
м
3
/га 
1000 
1200 
1600 
19 
Коллектор, топырақ қабатынан келетін судың 
көлемі :q
к
=( N
HT
+Р- W
Қ
-Е
О
)/ Nбр, үлеспен 
0,28 
0,37 
0,47 
20 
Тұздың химиялық құрамы, хлорлы (х) 
х 
х 
х 
21 
Экологиялық коэффициент  
Э=1-ехр (-С
М*
V
T*
 qк) 
0,56 
0,78 
0,94 
22 
Қауіптілік деңгейі 
Қалыпты 
қауіпті 
өте қауіпті 
өте қауіпті 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
Шалғынды-сұрғылтты  топырақтың  есептеу  қабатындағы  су-тұз    алмасуларын  жүйелі  түрде  
зерттеу нәтижелеріне негізделіп, төмендегілерді анықтадық: 
1.Зертханалық, далалық (монолитті) зерттеулердің нәтижесінде алынған  шалғынды-сұрғылтты 
топырақтардың  тұздану  нәтижелері  0,5-1,0%-ға,  ал  тұздың  химиялық  түрі  гидрокарбонатты-
сульфатты, көбінесе сульфатты. 
2.Геожүйедегі  топырақ  жамылғысындағы  құнарлылықтың  бұзылуы  және  бүлінуін  қалпына 
келтіру үшін төмендегідей экологиялық-мелиоративтік зерттеу жұмыстары жүргізілді: 
-  жергілікті  жерлердегі  топырақ  түзілуінің  нашарлауы,  қуаңшылық,  тұзданудың  күшеюі,  ыза 
суы деңгейінің көтерілу т.б зертханалық, далалық (монолиттік) зерттеулер жүргізілді; 
-  топырақ  пішіндерінің  шірінді  қабаттарының  бүлінуі:  су,  тұз,  антропогондық  ластануының 
нәтижелері анықталды. 
3.ластанудың  шараларын  негіздеу  үшін  су  ,тұз  қозғалысын  ығыстыру  үшін,  математикалық 
модельдеудің негізінде дайындалған және сулы кеңістік ортасындағы қозғалыстың бірлесуіндегі тео-
рияны пайдаланып, судың қанығу құбылысындағы байланысы анықталды. 
4.Топырақтың су мен тұздың алмасуын негіздеу үшін, сулы-физикалық, химиялық қасиеттеріне 
байланысты сордың тұзын ығыстыруға  қажетті шаю мөлшерлері монолитте анықталды: құмдақтан-
саз балшыққа дейінгі аралықта 4000 м³/га –дан   8000м³/га дейін өседі. 
5.Топырақтың  ауаландыру  аймағындағы  тұздар  ерітіндісінің  минералдылығын,  сумен  тұздың 
қалыпқа  келу  мерзімін  анықтау  үшін  физикалық-химиялық  гидродинамикалық  есептеу  әдістері 
қолданылады. 
6.Ыза  суының  орналасу  терңдіктеріне  (2-4м)  байланысты:  ыза  суы  бетінің  булануы, 
минералдылыққа байланысты тұздың мөлшері анықталды. 
7.Ауыл шаруашылығына, жайылымдыққа жарамсыз, тұзданған жерлерді экологиялық тұрғыда 
негіздеу үшін  топырақтың есептеу қабатындағы қауіптілік деңгейін сипаттайтын экологиялық коэф-
фициенттер анықталды. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Аверьянов С.Ф. Борьба с засолением орошаемых земель. Москва, 1978 ,-288с. 
2.Волобуев В.Р. Расчет промывки засоленных почв.Москва, 1975 ,-71с. 
3.Аханов  Ж.У.  Коробкин  В.А.  Регулирование  водно-солевого  режима  почв  Таш-Уткульского  массива. 
Алматы, 1982,-200с. 
4.Сейітқазиев  Ә.С.  Суғармалы  геоэкожүйелердегі  тұзданған  топырақтың  су-тұз  алмасуы.  Тараз  2010,              
-294б. 
5.Сейтказиева  К.А.,ОракбаеваМ.Ж.,Асилова  М.С.  Статистические  закономерности    миграции  солей      в 
почве// Респуб. Научно-практ. Конф. Магистрантов и докторантов., ТарМУ ,2013,С.112-115 
6. Сейтказиева К.А.Экологическая оценка засоленных земель в  условиях агроландшафтов// Наука и  но-
вые  технологии  ,  №6,2012,Бишкек,С.130-133.      7.Сейтказиев  А.С..Буданцев  К.Л.  Моделирование  водно-
солевого режима почв на засоленных землях//Межвузов. Сб.научн.трудов. М.:2002.С.72-79. 
 8.Сейтказиев  А.С.,Шилибек  К.К.Экологическая  оценка  уровня  загрязненности  засоленных  земель                     
//  Тurkmenistan  unysum    hojalyk  ministrligi Тurkmenistan nyn  ylymar    akademiyasy.  Atly  halkara  ylmy  maslahatyn 
nutuklarynyn gysgaca beyany (2011-nji yylyn 2-3-nji apreli) Asgabat .,С. 310--312. 
9.Сейтказиев А.С.. Салыбаев С.Ж.. Байзакова А.Е.. Музбаева К.М. Экологическая  оценка продуктивно-
сти улучшения засоленных земель в пустынных зонах республики Казахстан Тараз. 2011.-274с. 

жүктеу/скачать 43,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: